Arkadagym agtyklar - 08

düwüpdim. Ýeke bir myhmanlardan däl, ejemdenem, babamdanam ir turmaly.
Bu ýeňil iş däl. Ejemem ir turýar. Ýöne babam has ir turýar. Ol, baryp-ha, ilki
gygyrýan horazlardanam ir turýar. Ejem: «Babaň garrapdyr, onuň ukusy
gaçypdyr» diýýär. Meň pikirimçe, beýle däl. Ol galdaw adam. «Ir turan işinden
dynar» diýýär. Diýşi ýalam edýär. Haçan tursaň turaý, ol eýýäm ertir çaýyny
içendir. Mallaryň ýatagyny arassalap ýörendir ýa-da gije ýarylan gawunlary joýaň
gyrasyna üýşürip ýörendir.
Men her zat etmeli welin, bir hepdejik olardan öň turmalydym. Myhmanlar turup
gezip ýörse, menem ýatsam, gelşiksiz ahyry. Olar maňa näme diýer?! Liliýaň
öýlerine baran badyna: «Bazar-a ýatak ekeni» diýjegini bilip durun. «Ýatak»
diýilse, «ýalta» diýildigi. Özüne «ýalta» diýilse, ol hiç kime-de ýakmaz. Onsoňam
öýde iş kän. Baý-bow, olara ýetişip bilseň boldugyň. Ilki bilen düýämizi äkitmelide, ýandakly meýdanda aýagyny duşap gaýtmaly. Gelersiňem welin, haçan görseň,
aç eşegimiz hynçgyryp durandyr. Munam ýabyň boýunda, çaýyrlyrak ýerde, teble
kakyp, uzyn tanap bilen örkläp gelmeli. Iň kyn ýeri aýagyna-da «gondubag»
salmaly. Men bolsa «kädibag» salyp bilýän, «gondubag» bilen daňyp bilemok.
Gazyga daňaňda «kädibag» etseňem boşap bilenok. Aýagyna welin «gondubag»
salmasaň boşadygydyr. Eýýäm yz ýanymdan ýa ýorunjaň içindedir, ýa-da
şatyrdadyp, gök mekgejöwen palaçlaryny omrup ýörendir. Eşegiňem beýle
ekinçisi bolar eken-ow. Soň güne gyzýan çelegi suwdan doldurmaly. Öýde
myhmanlar bolansoň, suw hasam köp gerek. Ozal günaşadan doldursak, indi her
gün doldurmaly. Beýle işler garaşyp durka, meň ýatmagym gelşiksiz ahyryn.
Niçezar olary babam bilen ejem etmeli. Haçan bulara nepim deger?
Bu pikirler öňlerem käte kelläme gelýärdi. Emma uky üstün çykýardy. Şu gezek
uky bilen bellisini etmelidim.
Ilkagşam ýorganyma giremde-de, bu pikir kellämdedi. Etmeli işlerimi birin-birin
sanap ýatýardym. Gije üstüm açylyp, üşäp oýanamda-da, bary ýadymdady. Daňa
golaý ýene uky basaýmazmy. Uky gapyl basarmyş diýilýänine ynandym. Liliýaň
sesine oýandym. Düýşümdir öýdüpdirin, görsem, huşum! Ol eňegine jaň dakylan
ýaly, bir jedirdeýär, bir jedirdeýär, hiý, ýene goýaý. Näme diýýäninem aňşyrar
ýaly däl.
Ýorgandan kellämi çykardym-da, töweregime esetdim. Diňe Wowka turmandyr.
Özgeler aýak üstünde. Eşegiňem, düýäňem ýatagy boş. Kakam, babam Mihail
Antonowiç dagy bolsa, agşamky oturyşlary ýaly, gürrüňleşip, çaý içip otyrlar.
Liliýaň sesi indi has golaýjakdan gelip başlady. Derrew aňdym, ol çalja towşany
görüpdir. Ol towşany tutup, çebşejiklerini goltugyna alyp getirende-de, onça
begenmezdi.
— Alty çagajygy bar. Gözlerem şeýle bir owadanja, şeýle bir eýjejik — diýip,
ejesine gürrüň berýär. Oň sesine Wowka-da oýandy.
— Häý, jedirdäp galan — diýip, ol käýindi.
Men oňa hä bermedim. Kime-de bolsa, birine gaharym gelýärdi. Sebäbi, eýsem,
ýorgandan çykmankam, keýpim uçdy. Ozal-a ilden öň turjak adam iliň yzyna
galypdyryn. Üstesine-de, meň ýitig towşanymy Liliýa öňürti görüpdir. Ony meň
özüm görkezjekdim ahyryn. Gözagyrysy ýaly, eýýäm ejesine-de buşlaýar. Hä
diýmänem, geler-de Wowka aýdar.
Liliýa ýanymyza gelmänkä, biz tursak gowy boljakdy.
Wowkaň ýorganynyň burçundan çekdim. Gymyldamady. Ýatan ýerimden
böwrüne symsykladym.
— Şeýdip, ýatarysmy indi, Wowka?
Wowka näme diýýänime düşünmedi. Yňraljyrap agdaryndy. Edil şol wagtam
Liliýa geldi.
— Eý, ýataklar, turaýyň indi!
Biz dilleşen ýaly, oňa «hä» bermedik. Uklan bolduk. Ýöne Wowka her sapar hor
çeken bolup, «hyrşş-pyh», «hyryň-pyh» edip, burnundan dem alyp, agzyndan
goýberende, men zordan gülmän saklanýardym. Liýiýanyň-da, bir gelse, gitjek
gümany barmy.
— Hä, bilýän-bilýän. Ýalandan uklan bolýaňyz — diýip elini çarpdy. — Ana, dem
alýaň, Wowkajyk, dem alýaň, üstüňdäki ýorganyňam her dem alaňda güberip
gidýär. Ýüregiňem işläp dur. Bazarjyk, senem oýa. Iň gowusy, turaýyň. Ikiňiziň
hem ýüregiňiz işleýär.
«Ýeri, bu samsygy görsene. Ukudaky adamyň dem almaga haky ýokmy näme? —
diýip içimi gepletdim. — Adamyň ýüregi işlemese, öläýmezmi diýsene».
Liliýa başujumyza geçdi.
— Turaýyň ikiňizem. Barybir sizden Koşkin bolasy ýok.
Men mundan artyk dymyp ýatmaga çydamadym. Sebäbi şoňa meňzeş familiýaly
bir hokkeýçini bilýärdim.
— Koşkin diýýäniň kim ol? Ho, hokkeýçiň oglumy?
— Oň kakasy Ermitažda işleýär — diýip, Liliýa al-petimden aldy. — Uzyn gün
haýsy surata seredesi gelse, tä doýýança seredip durmaly. Koşkiniň özem gowuja
oglan. Ol hem-ä klasda sapak diňleýär, hemem ukusyny alýar.
Men geň galyp, düşegimiň üstünde aýbogdaşymy gurup oturdym.
— O nähili, hem sapak diňleýär, hem ukusyny alýar? Bu bolup biljek zat däl.
— Şeýle-dä. «Gözümi ýumup diňlesem, mugallymyň aýdany gowy ýadymda
galýar» diýýär.
— Onsoň, sizem ynanýaňyzmy oňa? «Jypdyrma» diýseňiz bolmaýarmy?
— Ilki mugallymlaram ynanmady. Emma sapakda aýdan zadymy gaýtala
diýýärler welin, Koşkin bolşy ýaly gaýtalap otyr. Edil magnitofona ýazylan ýaly.
Indi oňa hemme kişi boýun. Üýtgeşik talant diýýärler.
Men öz klasymyzda şoň ýaly üýtgeşik talantyň ýokdugyna gynanyp, pikire
çümdüm. Kemsinjek ýaly etdim. Klasyňda üýtgeşik talant bolsa, gowy zat. Her
ýerde öwnüp bolýar. Arman, oň ýaly talant bizde ýok. Bolmagy mümkin, ýöne
entek ýüze çykanok. Soňra menem:
— Bizde bir oglan bar, Küşt oýnanda kakasynam utýar — diýip öwündim. Ýogsam
bizde beýle oglan ýok ahyry. Kem galmazlyk üçin çalaja jypdyrdym. Liliýa ony
aňmady. Şonda-da öz-özüm utanyp, ýüzüm gyzardy. Liliýa boýnuny-başyny
towlap, täzeden öwundi.
— Bizde bir oglan bar, boksçy. Ol eýýäm şäher ýaryşyna gatnaşýar. «Ulalsam,
Kuba gidip bokslaşjak» diýýär. Ine, talant diýip şoňa aýdarlar. Küştçiň nämäň
alnyndan.
Meňki ýene bolmady. Ýene utuldym. «Ýeri, Bazar, indi nätjek? — diýip, öz-özüme
sorag berýän. Ýa ýene jypdyrmalymy? Dymmag-a bolmaz. Jedele girdiňmi,
ahyryna çenli gidişmeli».
— Wä-ä, onyň dagy nämejik — diýip, men Liliýany sesim bilen haýykdyrmaga
synandym. — Bizde Ata guduz diýen biri bar, ol eýýäm üç mekdebi, dört klasy
gutardy.
Men saklananymy hem duýmadym. Göwnüme, Liliýa onuň biziň mekdebimizde
däldigini biläýjek ýalydy. Emma ol bu saparam hiç zat aňmady. Özüm aýtdym.
— Dogry, ol entek biziň mekdebimizde däl, ýöne irde-giçde bize geçer.
— Baý, geçiräýerler-ow şony. Ol mekdepden bu mekdebe böküp ýörer ýaly
çekirtgemişmi ol?
Men näme jogap berjegimi bilmän sagyndym. Bu wagt nirededir bir ýerde
gulpagyny selkildedip ýören Jerenjige käýindim. «Sen aýtmadyk bolsaň, men bu
zatlary nireden bileýin. Ynha, indi men öz sözümde tutuldym».
Meň dymanymy görüp, Liliýa ýuwaşady. Mylaýymja sesi bilen başga sorag berdi.
— Bazar, siziň klasyňyzda gyzlaram barmy?
Men soragyň maňzyna düşünmänkäm, Wowka laňňa galdy-da:
— Şolaryňam ýok ýeri bormy? — diýip, biziň gürrüňimize goşuldy.
Liliýa maňa golaý süýşdi.
— Aýdaý-da, Bazar, men çyndan soraýan, barmy?
— Hawa, bar. Ýigrimi dagam bar — diýip, men jogap berdim. Dogrymy aýtsam,
klasymyzda näçe oglan, näçe gyz baryny özümem bilemokdym. Ýöne gyzlaryň
oglanlardan köpräkdigin-ä bilýärin. Liliýa oýlanan ýaly etdi. Men derrew:
— Bizde Jeren diýibem bir gyz bar — diýip, öňki aýdanymyň üstüne goşdum. —
Oglanlar-a oňa: «Jeren, jeren, jerbaga, etegi doly gurbaga» diýýär.
Liliýa ilki geň galyp, gözlerini tegeledi. Soň ýüzüni kürşertdi. Hamana, ony ýeke
men diýýän ýaly, maňa alarylyp-alarylyp seretdi. Men ýalňyşanymy duýdum.
Sebäbi ol maňa-da ýakymsyz bir zat diýäýjek ýaly göründi.
— Wa-ýeý, öýkelär öýdeňzokmy onsoň? Bizde-hä bir oglanam gyzlara beý
diýenok. Owadanjamy özi ol?
— Şugulçyja.
Meň bu jogabymam Liliýa ýaramady.
— Ol näme diýdigiň, oglan?
— Seň ýaly diýdigi-dä — diýip, Wowka güldi.
Liliýa öýkeledi.
— Bes et, Wowka, ejeme aýdaryn.
Onda-da Wowkaň rehimi inmedi. Gaýta herreldi.
— Ýalanmy eýse. Siz, gyzlar, ähliňiz şugulçy. Dynnym ýalyjak zat bolsa, derrew
şugullaýaňyz. «Eje, sen ýokkaň, Wowka kompotdan üç çemçe içip gördi. Eje,
Wowka oglanlar bilen çyp-ýalaňaç bolup, howza suwa düşýär». Bular şugullamak
dälmi eýse?
— Men bolşuňy aýdýan.
— «Bolşuňy aýdýan». — Wowka oň agzyna öýkündi. — Näme üçin ýolda
gelýärkäk şugulladyň?
— Be, iller-ä uzyn hatar bolup, tualete garaşmaly. Senem tualeti içinden kiltläp,
penjiresinden kelläňi çykaryp, parohodlara seretmelimi? Aýtjak.
— Bela etjek. Şol wagt-a ýençjekdim weli, kakam bolaýdy. Prowodnik günäkär.
Beýleki penjireleri ýapmasyn näme. Diňe tualetiň penjiresi aýnasyz. Unitaza
münüp, açyk penjireden synlap barmaly. Senem şeýderdiň gerek, Bazar?
Ol öz etmişini tassyklatmak isledi. Men näme diýjegimi bilmän sakawladym.
— Elbetde, hemişe Wolgadan geçip durlanok. Ony hemme kişiňem synlasy geler.
Ýöne adamlaryň tualete garaşyp durmasy keçje ekeni.
— Sen özüňe ýaran agtarma, Wowkajyk. Bazaram beýtmez, hiç kimem. Tualet
saňa seredelge däl. Unitazam üstüne muner ýaly, basgançak däl. Bildiňmi?
Wowka ýöwselledi. Men bular tersleşer öýdüp gorkdum. Gürrüňi Jerenjigiň
üstüne syrykdyryp, onuň Ata guduz ikimizi tersleşdirendigini aýtdym. Ol bolsa
tersine, indi meň bilen eňekleşip başlaýar.
— Ah-eý, Jerenjik sizi uruşdyrasy ýok-la. «Ýumrugymyz gijeýär uruşmasak» diýde gutar-da. Men size belet.
Men näme diýjegimi bilmedim. Wowka welin, Liliýa igenmeli bolanda iki paý
ýaly.
— Belet bolsaň, näme biziň ýanymyza gelýäň. Güm bol şu ýerden!
Liliýa eňekleşip durmady. Sesini çykarman, turup gitdi. Wowka başujunda epläp
goýan şortasyny alyp, ýatan ýerinde geýmäge başlady. Menem ona öýkündim.
Biz ýuwnup gelenimizde, Motýa daýza bilen ejem içi dola-bara bolup duran süýtli
gazanyň başynda biziň gürrüňimizi edýärdiler. Wowkaň ejesi ony deňizçi etjegini
aýdýar. Kapitan bolýança okatjagyny aýdýar. Men Motýa daýza aýtmanda-da,
onuň deňizçi boljagyny bilýän. Sebäbi ol otludan düşende matros geýminde düşdi
ahyryn. Men özüm hakda-da ejemiň näme aýdýanyny bilýän, «Bazar jany doktor
etjek» diýýändir. Sebäbi ejem üçin dünýäde diňe ýekeje gowy hünär bar, olam
doktorçylyk. Meň bolsa kakam ýaly brigadir bolasym gelýärdi. Brigadirlik gowy
ahyry, onda-da gök ekerançylyk brigadiri bolmak. Ile süýji gawun iýdirseňem
alkyş alýaň, gyzyl pomidor iýdirseňem. Hyýardyr sogan iýdirseňem alkyş
aýdýarlar. Hemme ýerde öwgi bilen seni ýatlaýarlar. Ýatlasalar, alkyş aýtsalar,
başga näme gerek. Iş agyr bolsa bolubersin. Gije-gündiz ylgamda-da ýadaman.
Ählimiz ertir çaýynyň başyna üýşdük. Ejem käsämize ýumurtgadan ulurak
gowurdak atdy-da, üstüne gyzgyn çaý guýdy. Azajygam duz atdy. Men saçakdan
bir kesemen nan döwüp aldym-da, batyryp iýip başladym. Biz muňa «çaýçorba»
diýýärdik. Şeýdip iýseň, öýläne çenli suwdan gözüň açylanok.
— Bazar janyň-a nahary şudur. Süýt bilenem, gaýmak bilenem weji bolmaz. Siz
näme iýmekçi, balalam? — diýip, ejem Wowka bilen Liliýa seretdi. — Alyňdajyk
halan zadyňyzdan iýiberiň.
Ejem onsuzam hemmäň gözüniň alnynda duran zatlary ýeke-ýekeden agzap,
olara hödürläp çykdy. Wowka ýylyjak nany düýäň agaranyna batyryp iýdi. Liliýa
welin nana elinem uzatmady. Oňa gawun bolsa bes. Eräp-akyp barýan sary
zamçany kesip, dilim-dilim edip, iýmäge başlady. Wowka hemmämizden çalt
doýdy. Yzyndanam bir käsäni püre-pürläp düýe çal içdi-de:
— Eje, seň şu gyzyň gidýänçä garny ýarylyp öler. Agşam ýatjak bolamyzda-da
ýarty gawun iýdi — diýip ýamanlady. Motýa daýza ýylgyrdy.
— Diýse diýibersin. Iýiber, gyzym. Gawun iýip, ýarylan ýokdur — diýip, ejem
sypaýyçylyk etdi.
Her niçigem bolsa, Liliýa elindäki dilimi iýensoň, bes etdi. Ilki öz iýen
paçaklaryny ýygnaşdyrdy. Soňra turup, biziň çyr-çyrşak edip goýan gaplarymyzy
ýuwup, arassalamaga başlady.
Wowka kak sermek üçin iki agajyň arasyna gerlen ýüpe bökdi. Emma eli ýetmedi.
Soň men bökdüm. Meňkem ýetmedi. Wowka eline tüýkürip, ýaňadan bökdi. Men
bat alyp, ylgap bökdüm. Ýene hijimiz ýüpe el ýetirip bilmedik.
— Ýetirerdim welin, çaly köp içipdirin, içim julkuldaýar — diýip, Wowka bahana
etdi.
— Çaý içmedik bolsam, ýokarraga-da ýetirerdim — diýip, menem günäni çaýa
atdym. Ýöne ikimizem bir-birimizi aldaýandygymyzy bilýärdik. Soň ýene telim
sapar synandyk. Peýda bermedi. Gaýta her bökenimizde, aýagymyzyň astynda
tozan gopdy. Ejem:
— Bazar jan, böküşip oýnajak bolsaňyz, baryň, çägäň üstüne gitseňizläň! — diýdi.
Biz üçimizem kellämize gazetden papak ýasanyp, çägä tarap ylgadyk.
16-njy bap: DUR BAKALY, ATA GUDUZ!
Çägäň gadyryny çägede oýnan bilýär. Ylaýta-da tomus aýlary. Gündiz ot ýaly
gyzan çäge agşam sowanda, oň lezzeti aýry. Obamyzyň çägä golaýlygyndanam
bolsa bilmedim, biziň-ä çäge bilen edil bagrymyz badaşan ýaly. Näçe oýnasagam
ýadajak gümanymyz ýok. Arassa çägäň üstünde göreş tut, basalaş, togalanyp
oýna — ählisi keýp. Babam-a: «Kirsiz-kirşensiz ak çäge diýeniň gudratdyr. Sen
oglan bol, uly bol, tapawudy ýok, özüne dartar» diýýär. «Bu öňlerem şeýledi,
hemişe-de şeýle bolar» diýýär. «Baryp-ha, biz murty garalan jahyl
mahallarymyzam çägäň üstüne çykyp, bilegimizi çyzgap, göreş tutardyk.
Ejeňdenem soraý, heniz başy bogulmadyk gyz mahallary olar aý-aýdyň gijeler
nirä çykardylar! Nirede «orta durmak» oýnardylar? Üýşüp-üýşüp, gyzlar bilen
nirede läle kakardylar, gopuz çalardylar? Çägäň üstünde». Men babama aýdýaryn:
«Başga güýmenjäňiz ýokdur. Telewizoryňyz bolmasa, kinoňyz, klubuňyz bolmasa,
çägä çykyp oýnaýmasaň, başga alaç näme?» diýýärin. Babam ylalaşanok. «Bar,
şeýle-de ekeni-dä. Biziň oglanlygymyz tukat, gyzyksyzam ekeni-dä. Biz dünýä
inemizde, siz ýaly doktorlaň eliniň aýasyna däl, çägäň üstüne gaçypdyrys.
Düşekçämiziň ölüni çäge bilen guradypdyrlar diýeli. Gözümizi açyp görenimiz
çäge diýeli. A, siz näme? Kerwen jan goşun gullugyna gidende, ilkinji hatlarynda
näme diýýär. Garagumuň çägesini küýseýärin diýýär. Ýiti günüň astynda ýüzüme
gazet ýapyp, sary çägäniň üstünde azajyk süýnüp ýatasym gelýär diýýär. Ýogsam
oň düşen ýeri uçmaň bir bölejigi ahyry. Iller ol ýanlara pul seçip düşüp bilenok.
Siziň ýylda ýolka-da-ýolka bolup, ýekeje şahasynyň daşynda aýlanýan
agaçlaryňyz ol ýerde tokaý. Şonda-da agaň çägäni küýseýär. Özüňem-ä şeýle.
Ejeňiň gözünden sypynsaň, ýa ýaba suwa ylgaýaň, ýa-da çägä tarap jypydýaň.
Heniz aýak bitmedikleriňize çenli çägä dyzaýaňyz. Arassaja çägäň üstüne oklasak,
başga oýunjak küýsäňzok».
Men babam bilen mundan soň jedelleşip bilmedim. Oň aýdyşy ýaly bolmasa-da,
sary çägede haýsy-da bolsa, bir syr-a bar. Gizlin syr. Oňa biperwaý garap bolanok.
Men Garagum çägesiniň bu eşretini Wowka bilen Liliýa-da görkezerin. Gürrüňsiz
görkezerin. Olaram halar. Ýöne häzir däl. Entek men üçin çägedenem gyzyklyrak
bir zat bar. Men olary Gulakly gala eltmeli. Altyn depä eltmeli. Ol ýerde «gazaply
söweşiň» şaýady, «taryhy ýazgy» ýaldyrap durandyr. Goý, bularam okasynlar.
Kimiň «züwwetdin gorkakdygyny» bilsinler. Baryp Leningradda-da gürrüň
etsinler. Ähli oglanlara, gyzlara-da aýtsynlar!
Biz ylgaşyp barýardyk. Altyn depä ýetmek üçin üsti gyrtyçly beýik baýyrdan
aşmalydy. Baýra dyrmaşdyk, ýoluň ýarpyragyny geçdik diýse-de boljakdy. Emma
ilki bilen-ä hininiň agzynda oturan atýalman güýmedi. «Jyk-jyk» edip, bize bir
zatlar diýdi. Iki öň aýagyny göterip, biz bilen ekjeşdi. Golaýyna barsag-a, kürsäp
hinine girýär, sähel uzaklaşsagam, ýaňky içýakgyç oýunlaryny edýär. Men-ä
«owarram-laý, gideliň-le» diýdimem welin, Wowka etmedi.
— Şu wagt bir daş bolsady. Edil iki gözüniň arasyna ýelmärdim.
Hamana, daş tapaga-da uraýjak ýaly, Liliýa oň öňüni gabady.
— Be, iki gözüniň arasyna urup dagy etmersiň. Ol näme bereniňi iýmedimi seň?
Olar jedelleşdiler. Men arkaýyndym. Sebäbi Wowkaň ol ýerden daş tapmajagyny
bilýärin. Kesek alsa-da çägesöwdir, eliniň içinde owranyp, tozap gider. Onsoňam
atýalmanyň iki gözüniň arasyna urmag-a beýle-de dursun, zyňan kesegi oňa
ýeterem öýdemok. Atýalmanam tüýs kejir ekeni. Işini taşlap, biz bilen ekjeşdi.
Çyrpy ýalyjak guýrujagyny arkasyna atan bolýar. Agzynda guran otuň
kökjagazyny dişlän bolýar. Her hilije ses eden bolýar. Däli-bibat boldy. Liliýaň oň
ýanyndan aýrylasy gelmedi.
— Wa-ýeý, nähili eýjejik, haýwan. Tutup bolýan bolsady. Men ony Leningrada
äkiderdim.
— Bolýa-la, sen towşanyňy bir äkit entek — diýip, Wowka ahyry yzyma düşdi.
Liliýa-da nalaç atýalmandan aýrylmaly boldy.
Biz sähelçe ýöresek, Gulakly gala münýärdik. Galaň içi bolsa Altyn depe. Emma
Wowka ikimiziň aramyzda barýan Liliýa birden çirkin gygyryp meni gujaklady.
Ýylan basaýdymyka diýdim. Seredýän, hiç zat ýok. Liliýa bolsa ne gepleýär, ne
ýöreýär. Aýagyma çolaşyp, gözüni petredip, pürsüz ýylgyna tarap barmagyny
uzadýar. Görsem, ýer bilen reňkdeş zemzen bize garap dur. Tas üstünden basan
ekenimiz. Zemzen gorkarça-da bar ekeni. Agzyny açyp, şeýle bir haşşyldaýar
welin, çişip, iki esse ulalýar. Iki öň aýagyna galyp, üstümize towsaga-da,
ýuwdaýjaga meňzeýär. Ýöne biz gymyldamadyk. Zemzenem gozganmady.
Birsellem haşşyldap haýbat atdy. Ahyry biziň zelelsizdigimizi bilendir-dä, öz-özi
ýeli giden ýanlyk ýaly myssardy. Biziň janymyz aram tapdy.
Liliýaň sandyrap duran ellerini bilimden aýryp, beýläme seretsem, eýýäm Wowka
ýok. Ol duran ýerinde kagyz papagyny gaçyryp, hol aňyrda alaňa çykyp, taýzaryp
dur.
— Gorkma-da, duruber şol ýerde, Wowka, duruber! — Men Liliýaň elinden tutup
çekdim. — Oňky boş haýbat ahyry, özi bizden gorkýar, sen bolsa gaçýarsyň.
Wowka henizem özüni dürsemändir, gyssanyp sakawlady.
— Ýalan aýtma. Agzyny açyp, topulanyny gözüm bilen gördüm.
— Topul niräň gürrüňi-aýt. Ýöne özüň gorkaňsoň, gözüňe topulan ýaly bolup
görnendir. «Gorkana goşa görner» diýip, bizde nakylam bar.
Men Wowkaň başyna papagyny geýdirdim. Bildirmedik bolýan welin, özümiňem
öňküligim ýok. Arkam derläp gidipdir. Zemzeni ozalam telim sapar görüpdim.
Olar beýle uly däldi. Ilki göremde oňa hažžygyň ejesimikä diýdim. Babama
hažžygyň ejesini gördüm diýsem, hezil edip güldi. «Ol aýdýanyň zemzendir»
diýdi.
«Gülseň gülüber, şolar-a bir-birine meňzeş» diýip, men zemzen bilen hažžygyň
kellesiniň, guýrugynyň meňzeşdigini aýtdym. «Hatda ikisiniň menek-menek
hamlary hem meňzeş» diýdim.
«Hažžygyň adyny ýitirsene. Oňa «gökdalak», «sary kelpeze» hem diýýärler.
Gumda süýrenip gezýänlerde şondan bihepbesi bolmaz — diýip babam ony görse,
ini söýmeýänini aýtdy. — Zemzen-ä başga derde ýaramasa-da, dilini guradyp,
tebipler derman edýärmişler. Hažžykdan näme peýda? Haçan görseň, çöpe çykyp,
Güne gargyş edip oturmakdan başga bilýän zady bolmaz».
«Ol näme diýip Güne gargaýarka?» diýip, men geňirgendim.
Şonda babam hažžyk bilen suwulgan barada rowaýat aýdyp berdi.
«Gadym zamanlarda bir pukara bendäni oda ýakyp, jezalandyrmak üçin eliniaýagyny güýlüp, üýşmek odunyň üstünde ýatyrypmyşlar-da, aşagyndaky oduny
otlap gaçanmyşlar. Şonda ýaňky pukaraň ýanyna bir hažžyk bilen suwulgan
çöpüň astyndan çykyp gelenmiş-de, ikisem oňa seredenmiş. Soňra ol adama
nebsi agyran suwulgan ody söndürmek üçin suw gözlegine ylganmyş. Şondan
bärem şol suw gözläp, çägäň üstünde iki ýana ylgap ýörşümiş. Oňa suwulgan ady
hem şondan «suwa ylgan» diýen sözlerden galanmyş. Hažžyk bolsa, tersine,
çöpüň üstüne çykyp, iki owurdyny çişirip, gaýta şol ody köretjek bolanmyş.
Şondan bärem Gün dogdugy olam çöpüň üstüne çykarmyş-da, oňa otdur öýdüp,
köretjek bolup, gara azara galar oturarmyş».
Men bu rowaýaty ýatladym-da, Wowka dagyny yzyma tirkäp, gala baka ugradym.
Her näme-de bolsa, bulary köşeşdirmelidi. Zemzeni ýatlaryndan çykarar ýaly, bir
gürrüň tapmalydy. Men hažžyk barada bu rowaýaty aýdyp bersem, Wowka ony
urjak bolup, ýene daş gözläp başlar. Hažžyk diýeniň bolsa gumda näçe diýseň bar.
— Men Garagumuň jandarlaryna belet. Özüň degmeseň, hijisi degenok. Gaçýar
ýa-da goranýar. Zemzen haşşyldap, haýbaty bilen goranýar — diýip, ýadyma
düşen zady aýdyp başladym. — Kirpiler tikeni bilen goranýar, pyşbaga çanagy
bilen. Towşan ýaly goranmaga zady bolmadyklar gaçyp gün görýär. Üstüne howp
abananda, ullakan gulaklary bilen iňňän uzakdan eşidýär-de, göterýär ökjäni
hinine garşy.
Meniň gürrüňlerim bularyň gulagyna ilmeýän bolara çemeli. Ony Liliýanyň
gözlerini tegeläp, sorag berşinden bilýärin.
— Birden, görmän, ýaňky zemzeniň guýrugyndan basaýan bolsak, näderdi,
iýermidi?
Men ýalandan ýylgyran boldum.
— Iýmez-läý, iýäýmeli bormy? Zor etse, dişlärdi. Dişlese welin, howply. Agzyny
aýyrjak gümanyň bolmaz. Ýa atagzy bilen ýeke-ýekeden dişlerini sogurmaly ýa-da
aýagyňy kesip aýyrmaly.
— Dogryňmy? — diýip, Wowka sakga durdy.
— Eýse näme? Iň ýaman ýerem, dişleri zäherlimiş. Aýagyna çolaşyp, geçini emip
duranyny gören çopanam bar. Zemzen emensoň, şol geçiniň emjegi ýa kör bolýar,
ýa-da ýara bolup çüýreýär.
Biz takyrjak ýerde çommalyp oturdyk. Men olara ýylany ýeňen zemzen hakda
Mürti agadan eşiden gürrüňimi aýdyp berdim. Bu waka bir wagt, heniz orak
orýan kombaýn hem döremänkä bolupdyr.
— Mürti aga dagy üç-dört adam bolup, aňňal-orak bilen bugdaý orýan ekenler.
Öň ýanlarynda, ygşyldap oturan bişen bugdaýçylygyň içinde bir zat çygşyl-çygşyl
edýärmiş. Baryp görseler, hakyt, ýaňky ýaly äpet zemzen bilen garagaýçak ýylan
uruşýar eken. Ýylanyň uzynlygy bäş gulaç dagy barmyş. Kim bilýär, zemzenem
ýaňky görenimizden uludyr. Olar Mürti aga dagy ýanlaryna baransoňam
gaçmandyr. Gaýtam şeýle bir uruşýarmyşlar, ikisem bir-birini iýäýjek bolýarmyş.
Zemzen-ä agzyny açyp, ýylanyň boýnundan dişlejek bolýarmyş. Ýylanam dilini
ýalmandyryp, guýrugyny tarpyldadyp, oň daşyna çolaşjak bolýarmyş. Zemzeniň
endam-jany gara-ganmyş. Ol aram-aram ýylandan sypyp, gaçan ýaly edýärmiş.
Ýabyň boýundaky gök otlara oýkanyp gelýärmiş-de, täzeden urşup başlaýarmyş.
Ahyry ýylan ejizläpdir. Ýeňlenini bilip, gaçjak bolupdyr welin, zemzen onuň
boýnundan agyz urupdyr. Güýçli ýylan her gezek guýrugyny tarpyldadyp aýlanda
bugdaýyň pahallary şatyrdap ýere ýazylýarmyş. Ýylan näçe çabalansa,
çabalanybersin. Zemzeniň sypdyrjak gümany barmy. Ýaňky aýdyşym ýaly-da,
agyz urdy, gutardy. Adamlar ony ýylan ölensoň taýaklap aýrypdyrlar. Zemzen
ganyny sarkdyryp, ýene şol ýabyň boýuna tarap süýrenip gidipdir. Orakçylar
yzyna düşüp barsalar, ol bugdaýçylygyň gyrasyndaky geçýän suwly ýabyň
boýundaky narpyz diýen porsy ota oýkanýan ekeni. Orakçylar haýran galýarlar.
Soň görüp otursalar, narpyz derman ot bolany üçin, zemzeniň-de ýarasynyň
awusyny azaldýan ekeni. Hemem ýylan oň porsy ysyny alsa, başy aýlanyp durup
bilenok ekeni. Muny zemzenem bilýän bolara çemeli. Güýji ejizläberende narpyza
oýkanyp gitmesi hem şoň üçin bolara çemeli. Men munuň şeýledigine ynanýan.
Sebäbi bizde «ýylanyň ýigreneni narpyz, o-da hininiň agzynda gögerer» diýip,
ýöne ýere aýdylanok ahyry.
Men gürrüňimi paýawladym. Liliýa howatyrly erejekledi.
— Bu jelegaýlarda janly ýylanam barmy?
— Baý-bow, gömülgen, alahöwren, kepjebaş, okýylan, ýylandan köp zat ýok —
diýdim. Beýle diýmeli däl ekendigimi derrew duýdumam welin, arman, giç boldy.
Agzymdan sypdy, gutardy. — Ýöne olaryň birem adama erjeşenok. Gördügi,
jyrralyp gaçýar — diýip, soňuny ýuwmarlan boldum. Onda-da, Liliýaň ynjalygy
gaçdy.
— Ejem dagy gözleýän bolaýmasyn, indi öýe gaýdaýalyň-da!
Men Wowka seretdim. Bu sapar Wowka tüýs erkek oglan boldy, gorkmady, iňňän
arkaýyn gürledi.
— Beý, orta ýoldan gaýdaýmalymy? Ýörüň, ýadygärligi göreliň! — diýip, jigisiniň
elinden tutup ýöredi.
Wowka göwnüm boldy. Goý, görsünler. Taryhy ýazgyny okasynlar. Ata guduzmy
ýa men, kimiň «züwwetdin gorkakdygyny» bilsinler!
Meniň göwnüme, ol ýazgy uzakdan lowurdap görünjek ýalydy. Galaň üstüne
çykdyk, görnenok. Içine girip, golaýlap barýarys, göze ilýän zat ýok. Wah, öýden
gyzyl ýa-da ýaşyl boýag getirip ýazmaly ekenim diýip ökünýän. Gara tuş bilen
çotgalap ýazsam bolmaýarmydy? Nätmeli ýa olary ýanyna eltäge-de «okaň»
diýmelimi? «Urşuň» taryhyny gürrüň bermelimi? Bolmaz. Beýtsem, öwünjeňlik
bolar. Näme-de bolsa, bir zat oýlap tapmaly. «Goý, özleri görüp, özleri okasyn,
Ýazgy ahyry olary soramaga mejbur eder.
Oýlanyp-oýlanyp, tapanym şu boldy. «Taryhy ýazgyly» sütüni nyşana edip,
Wowka bilen daş zyňyşmaly. Liliýa-da goý, sutüniň ýanynda durup, bize sudýa
bolsun. Şonda hökman gözi düşer.
Wowka meň niýetime düşünmedi. Daş zyňşyp, ýaryşmak teklibime ilgezik
razylaşdy. Derrew etegini kuýze döwükden, kerpiç bölejiklerinden dolduryp,
häzir boldy. Liliýa-da begene-begene sudýa boljagyny aýtdy. Men daşlaşmaga
amatly bolar ýaly, başymdaky kagyz papagymy sütüne berkitmekçi boldum.
Birden gözümi aýlasam, ýazgym ýok. Diňe «Bazar» diýen atdan özge hiç zat ýok,
öçürilipdir. Etegimdäki daşlary dökdüm-de, derrew aýryldym, Bu diňe Ata
guduzyň ýa-da Jereniň işi bolmaly. Olar meň yz ýanymdan gelendir-de, Jereniň
oragynyň ujy bilen Ata guduzyň adyny, «söweşiň» netijesini bozandyr. Meň
adymy bolsa, bilgeşleýin oýandyr. Masgara etmek üçin şeýdendir. Okuw başlanar
welin, Jerenjik ähli kişä buşlar. «Bazar goralýan ýadygärligi haraplapdyr. Çyzypçyzyp, adyny ýazypdyr. Ol şeýdip, taryha girjek bolýar» diýer.
Men öz pirimime özüm çolaşdym. Wowka bilen ýaryşmakdan geçdim. Olar
adymy okaýmankalar, bu ýerden ökjäni göteren ýagşy.
Eline daş alyp, zyňmaga çemlenip duran Wowkaň ýanyna gelip, oňam etegindäki
daşlary dökdüm.
— Baý-bow, gijä galypdyrys. Gün eýýäm günortadan agypdyr.
Men güne sereden boldum. Kölegämi ölçän boldum. Soňra, Wowkaň
närazyçylygyna garaman, Liliýaň elinden tutup ylgadym. Wowka ýeke özi galmaz
ahyry. Şol demde çatma baka haýdadyk.
17-nji bap: GARYBATA
Kakam ir bilen Wowka ikimizi çagyrdy.
— Münüň maşyna, häzir Şatlyga gidýäris.
Biz şo pille maşyna joňkardyk. Kakam Şatlyk diýse, meň göz öňüme Garybata
gelýärdi. Sebäbi oň iki ady bar. Garybata hem diýýärler, Şatlygam. Ýöne Şatlyk
diýen ady soň dakypdyrlar. Şatlyk ady meň bilen ýaşyt. Garybata welin babam
dagy oglanjykka-da bar ekeni. Men oňa näme üçin Garybata diýilýänliginem
bilýän. Bu barada şeýle rowaýat bar.
...Garybataň oturan ýeri gadym zamanlarda çöl ekeni. Töwereginde demir ýolam
bolmandyr, stansiýa-da. Her ýerde-her ýerde guýular bolar ekeni. Şol guýularyň
töwereginde-de çopanlar goýun bakar ekeni. Ol guýularam, goýunlaram — ählisi
baýlaryňky ekeni. Bir gün on ýaşlyja Ata garyp diýen çolugy bilen baýyň malyny
bakýan garry çopan goýunlary ýakmak üçin çuň guýudan suw çekip durka,
içinden öli syçan çykanmyş. Garry çopan ony görýär-de, lampa aşak oturyberýär.
Oturýar-oturýar-da, mallary suwa ýakmasam-a, suwsuz gyrlar, bu suwa
ýaksamam, haram suw içirdigim bolar diýip, içinden pikir öwürýär, başyny
ýaýkaýar: «Ýok, ogul, Hydyr gören mallara bu suwy içirip, soň men bulaň yzyna
düşüp bilmen. Bu suw haram boldy» diýýär-de, nowany agdaryp goýberýär. Azap
edip çeken suwlarynyň çägä siňenini gören Ata garyp aglaýjak-aglaýjak bolýar.
Garry çopan biline ýup daňyp, guýa sallanýar. Ol aşakdan gowany dolduryp
äberýär. Çolugy daşyna dökýär. Çopan äberýär, çolugy dökýär. Şeýdip, iki kişi bir
damja suw goýman, guýyny arassalaýar. Gün öýleden aganda garry çopan, guýa
suw ýygnanýança, goňşy çopanlaryň guýusyndan ýakyp gelmek üçin, sürini
öňüne salyp ugraýar. Ata garybam arkasyna meşigini daňýar-da, çaý içer ýaly suw
getirmek üçin niredesiň süýji guýy diýip gidiberýär.
Garagumun içinde guýy köpem bolsa, süýji suwlusy seýrek ekeni. Çopanlar şor
suwly guýulardan diňe mal ýakar ekenler. Öz içjek suwlaryny çelek bilen süýji
guýudan daşar ekenler. Süýji guýa diýip ugran Ata garyp ýolda azaşýar. Haýsy
ýana seretse, urpak-urpak meňzeş gummyşyn. Ol onda-da umydy elden
bermändir. Häli ýeterin-şindi ýeterin diýip, gidip otyrmyş. Ol gumdan guma
dyrmaşýar. Goldan gola aşýar, emma süýji guýyny tapmaýar. Soňabaka onuň
aýaklarynyň ysgyny gaçyp, suwsuzlykdan dodaklary guraýar. Onda-da durmaýar.
«Ýok, men hökman guýyny tapmaly. Tapmasam bolmaz. Men suw eltmesem,
çopan görgüli heläk bolar» diýip, özbaşyna samrap, ýene esli ýöreýär. Ahyry
entirek-tentirek edip, gözleri garaňkyraýar. Ilki gözüniň öňünde tegelejik
halkajyklar peýda bolýar. Soň başy aýlanyp, çölüň çaly-çerkezleri daşynda
pyrlanyp başlaýar. Ine, birdenem görse, öňünde deňiz çaýkanyp ýatanmyş. Özem
şeýle bir ulumyş, şondan aňyrda ýer gutarýarmyş-da, dünýä suw bolup duranmyş.
Ata garyp begenýär, ylgaýar. Ýöne ol näçe ylgasa-da, suwa ýetip bilmeýär. Suw
onuň öňünden gaçyp barýan ýalymyş. Ata garyp ylgaý-ylgaý halys usurgaýar.
Aýaklary diýen etmänsoň, emedekläp süýşýär. Suw bolsa indi edil gözüniň
öňündemiş. Ol elini uzadýar, ýetirip bilenok.
Neressäň gözüne salgym suw bolup görnen bolara çemeli. Aljyrapdyr. Ýogsam
Garagumuň çägesiniň içinde deňiz boljagyny-bolmajagyny özem biläýmeli ahyry.
Hany ol wagt häzirki ýaly çölüň içinden Lenin adyndaky kanal geçýärmi näme?
Şu wagtky ýaly çaýkanyp ýatan Hanhowuz deňzi (köli) barmy? Beýle bolsa,
çopanlar guýudan suw çekip, görgi görüp ýörjekmi diýsene. Bu zatlar diňe biziň
döwrümizde bolupdyr ahyry!
Garry çopan gün batanda sürini suwa ýakyp, aç-suwsuz goşa dolanyp gelýär.