Arkadagym agtyklar - 03

zaýalamak gadagan. Oňa zeper ýetirenler jerime çekmeli bolar, suda düşerer
diýip, berk karar çykarylansoň, olaň aýagy kesilýär.
Men özümiň şol «hazyna gözleýjileriň» hataryna goşulmagymy halamadym. Kim
kemsitse-de, babam meni kemsitmeli däl ahbetin. Ahyry babam çynlakaý gürledi.
— Sen ýene köp işlejekmi ýa boldy edäýjekmy. Güne seret!
— Köp işlejek. Çaýam içjek däl, nanam iýjek däl!
Meň dyňzap duran öýkeli gaharym böwsüp çykdy. Muňa babamam göz ýetirdi.
Aýdanyna puşman eden bolup, ylalaşyjy gürledi.
— Heýlemi onda. Işle işleseň.
Ol elindäki ýylgyn taýajygy bilen irkilip duran eşeginiň boýnuna çalaja kakyp,
yzyna dolady. Emma näme üçündir eşek göwünsiz gopdy. Üç-dört ätledi-de, ýene
durdy.
— Soň eşitmedim-ä diýme — diýip, babam yzyna gaňryldy. — Men saňa bir zatjyk
buşlaýjakdym.
Babam sözüni ýele sowranokdy. Şeý diýse, ol hökman näme-de bolsa, bir gyzykly
zat aýdardy. Hoş habar buşlardy. Meň bilesim gelip, içimi it ýyrtyp ugrady.
— Näme buşlajak?
— Bize myhman gelýär. Özem mertebeli myhman!
Men ol myhman barada köp oýlanyp durmadym. Şobada kelläme şu pikir geldi:
«Babamyň ogly gelýändir. Gürrüňsiz şeýledir. Görmeýäňmi, babam bu wagt öňki
babam däl. Ýüzi ýylgyrýar. Şähti açyk. Ozallar beýle däldi. Erni ýylgyrsa-da, ýüzi
eňşärdi. Ýüreginiň çuňňur ýerindäki ynjysy ýüzüne çykar durardy. Bu mahal ol
bütin durky bilen ýylgyrýar».
— Durdy daýym gelýämi?
Babam dymdy. Pilimi elime alyp, eşegiň syrtyna münenimden soňam babamdan
jogap bolmady. Men gaýdyp daýym barada soraman diýip äht edipdim ahyry.
«Soramak nämä gerekdi» diýip, men öz-özüme käýindim. Eýsem-de bolsa,
babamda bir şatlyk bardy. Ol hemişekileri ýaly, «tutma şoň adyny» diýmedi. Diňe
eşege syrtlaşyp, ýola düşenimizden soň aýtdy.
— Biziň ata-babalarymyzyň ajaýyp bir nakyly bar. «Muhammet daga barmasa,
dag Muhammediň ýanyna barar» diýiidirler. Zeleli ýok, mertebeli myhmany bir
garşylaly bakaly. Onsoň, Durdy daýyň gelmese, ikijigimiz oň yzyndan ötägideris.
— Çynyňmy? — diýip, babamyň iki egninden gujakladym.
— Gitse, ejeňem äkideris.
Ol soňra goltuk jübüsinden emaý bilenjik bir bukja aldy-da, içinden ýüzüňe
ýylgyryp oturanja çagaň suratyny çykardy. — Bu sen kiçijik daýyň. Eň, ejeňe buşla!
Babamyň süýr günortan eşegini münüp, nirä gideni indi aýan boldy. Ol soňky
günlerde ýüregi gysyp, oglundan hata garaşýan ekeni. Her gün raýona gidip,
poçtadan özi habar alýan bolsa nätjek. Men eşegiň syrtyndan syrylyp düşdüm-de,
kiçijik daýymyň suratyny bulaýlap, çatma tarap ylgadym.
— Eje, Durdy daýymyň ogly bolupdyr, buşluk!
5-nji bap: «MERTEBELI» MYHMAN
Gör, nähili wakalar bolýar dünýede!
Çal towşanyň iňňe ýiten ýaly ýitmegi, ekiz waharmanyň tapylmagy, kiçijik
daýymyň dünýä inmegi hem babamyň Aşgabada gitmegi ýüregine
düwmegi, «mertebeli» myhmanyň geljek habary — bularyň hersi barada
oýlansaň, oýlanyp oturmaly. Birini ýadyňdan çykarsaň, beýlekisi heýjana
salýar. Düýn çal towşanyň kejirligine käýinip «Indi gözlemen, aç ölseňem,
suwsuz galsaňam gözlemen» diýip, şert edip ýatypdym. Ýene bolanok.
Eýýäm ertirden bäri babam, gör, nireleri aýlanypdyr. Sebäbi, babamyňam
indi maňa nebsi agyrýar: «Nirä ýitirim bolduka ol pedernälet?» diýip,
ýygy-ýygydan gaýtalaýar. «Towşan halky gijelerine gumak ýolda oýnamagy
halagyç bor» diýip, meni yzyna tirkäp, heniz günem dogmanka ýola çykdy.
Küpürsäp ýatan çal kirşene bagryny oýkap, ýylan geçipdir. Süýrenip hažžyk
geçipdir. Üç sany pyşbaga, çanaklaryny çakyşdyryp, haýdap barýar. Başgada bir topar jandaryň yzy bar. Diňe towşanyňky ýok, Noýbaly joýaň içine
aýlandyk, käşirli pele aýlandyk — towşandan derek tapmadyk.
«Towşan geregimize däl, çatmaň düýbüni köwer, tutsaňyzam kowup
goýbererin» diýýän ejemiňem indi tapylaýsa kem görmejegini bilýän. Meň
üçin çölde başga güýmenje tapylmajak ýaly.
— Gaýgy etme. Ahyry bir ýerden çykar — diýip, göwünlik berýär.
— Çykmasa çykman geçsin şol towşan, meň-ä geregime däl — diýdim-de,
men ýene-de towşany ýatdan çykarmaga synandym.
Kiçijik daýymyň dünýä inmegi ejemi bir günuň içinde özgerdipdi. Ol şeýle
bir begendi, şeýle bir begendi. Guş bolup uçaýjak bolýar. Otursa-tursa,
Durdy daýymyň oglunyň suraty elinde. Durdy daýymyň ady dilinde.
Düýnden bäri babam ikisi näçe gezek süýji-süýji ýylgyryp, gürrüň etdiler.
Näçe arzuwlar edip, göwün ýüwürtdiler. Meň göwnüme bolmasa, babam
agsamasyny goýup, ejemiň hem keseli ýadyndan çykan ýalydy. Dili süýjäp,
oturyp-turşuna göz ilenok. Menem begenýän. Hem Aşgabada gitjegimize
begenýän, hemem Täzegülüň ýanyna oba iberilmejegime gözüm ýetdi.
— Bize myhman gelýämi, eje? — diýip, ahyry «mertebeli» myhman barada
soradym. Ejemiň ýüzi hasam açylyp giden ýaly boldy.
— Wiý, jigim bolanyna begenjime saňa aýtmagy hem unudaýypdyryn.
Düýn kakaň gelip gitdi. Şol aýtdy. Bize bir üýtgeşik myhman-a gelýän
bolara çemeli, oglum!
Men pikire çümdüm. Babam «mertebeli» diýýär. Ejemem «üýtgeşik»
diýýär. Öz-ä görülmedik myhman bolmaga çemeli. Bilesigelijilik halys
eýerläp mündi, yzly-yzyna sorag ýagdyrdym.
— Haçan gelýär? Nämeli gelýär? O nähili «üýtgeşik» myhman?
Men ejemiň agzyna aňkaryp, näçe garaşsamam, jogap bolmady. Gaýta,
meň soragymy eşitmeýän ýaly, kiçijik daýymyň suratyna seredip, ony
küşşukleýär. Ýene gaýtaladym.
— Nähili myhman gelýär, eje, aýdaýsana?
Ejem, babam bilen edip oturan süýji gürrüňiniň arasyna düşenim üçin
bolsa gerek, elindäki suraty babama uzatdy-da, başgarak äheňde gepledi.
— Muň gulagyna bir zat ýeten bolsa, goýmaz indi. Kim bolanda saňa näme,
gelende göräýerler.
Meň-ä şu ululara düşünemok. Bular birhili adamlar. Özlerin-ä bir zat bolsa
aýtmaly. Sebäbi, içerde gizlin zat bolmaly däl, eneň-ataňdan ýaşyrmaly däl
diýip öwredýärler. Özlerem gizleýärler. Göwnüme, ejem menden bir syry
ýaşyrýan ýalydy.
— Haçan gelýär? — diýip, üçünji sapar soramda ejem öňki
mylaýymlygynda jogap berdi.
— Bilmedim, geljekmiş öz-ä.
— Nämeli gerkä, eje, ol myhman? Eşekli gelermikä ýa-da «Moskwiçli»?
Ejem ýylgyrdy.
— Ol uzak ýeriň myhmany bolmaly. Otly bilen geler ýa-da samolýotly.
Haýsy gün barjagymy, nämeli barjagymy özüm habar ederin diýipdir.
Men azajyk oýlandym.
— A, birdenkä gelmese?
Ejem jogap bermedi. Ýa meň soraglam ony irizdi, ýa-da näme diýjegini
bilmedi. Myhmanyň geljekligi welin şol günüň ertesi has aýan boldy.
Babam düýe bakmagy maňa tabşyrdy-da özi eşegini münüp, daň bilen
örüden söwüşlik tokly getirmäge gitdi. Käwagt şeýle bir zatlar bolýar,
oturyp akyl ýetirip bolanok. Sen bir zady isleýäň. Bir işi edesiň gelýär.
Ýalbarýaň, özelenýäň, edenoklar. Birdenem, me saňa, şol diläp alyp
bilmeýän ýumşuňy hödürleýärler. Bu günem şeýle boldy. Düýe bakmak
meň arzuwymdy. Näçe gezek babamdan haýyş etdim. «Men bakyp bilýän,
men äkideýin. Sen öýde oturyber» diýip, ýok, ejem ikisi iki ýerden
göwnänoklar. «Ýeke özüň çölüň içinde gorkarmyň-nädermiň. Entek ulal»
diýýärdiler. Bu günem ikisi iki ýerden meni öwýärler: «Tüweleme, goçak
ýigit bolupsyň. Indi sen babaňyň işiňi elinden almaly. Düýäni äkit-de,
nirede bakasyň gelse, bak» diýýärler.
Düýe bakmak kynam däl. Gaýtam hezil. Ony ýandakly meýdana eltäge-de,
aýagyny duşap, kowup goýberibermeli. Men ozalam bir gezejik babamyň işi
çykyp, bir ýaňa gidende, ýarty gün bakyp görüpdim. Onuň ýandaklaň
içinde haýsyny halaýanynam bilýän. Şonda babamyň bakýan ýerinde
bakman, has ösgün ýandakly meýdança äkidipdim. Sebäbi, ol ýandak meň
boýuma barabardy. Depesi hem gyzyl gowurga bolup duran dänedi. Emma
düýäm garşy-garşy duşagyny üzüp, öňki otlaýan meýdanyna tarap dyzady
durdy. Soň eşidip otursam, düýe däneli ýandagy däl-de, gökje ýandagy
gowy görýän ekeni. «Eşek däneli ýandagy söýer, düýe tikenli ýandagy»
diýip, babam gyrymsyja ýandagy görkezipdi. Näme üçin oňa «tikenli
ýandak» diýýäler, ony welin bilemok. Obamyzda uzyn ak garpyza «Esenek
garpyz» diýilýär: Oňa nä sebäbe diýnlýänini bilýän. Esenek diýen adam
uzak bir ýere gidende şoň tohumyny getirenmiş. Ol paçagy ýukajyk, içi köz
ýaly, tagamy gant ýaly, ir bişer garpyzdy. Näme üçin «tikenli ýandak»
diýilýänini welin babamam bilenok, menem. Elbetde, bir sebäbi bardyr —
at galandyr. Düýä şol bolsa bes. Kiçiräk ýandak düýplerini salpy dodaklary
bilen dolap alardy-da, edil byçgy bilen kesilen ýaly goparardy. Soň uzyn
egri boýnuny ýokaryk tutup, tikenli ýandagy çeýnäp durandyr. Onuň iňňe
ýaly tikenleriniň agzyna çümmeýşini diýsene. Dogry, ol selme, syrkynam
iýýär. Ýöne öler aşy ýandak. Şoň üçin babam düýe bakýan ýerinde olary
kätmen bilen petde-petde edip, ýygyp goýardy. Soň, guransoň, düýäň özüni
howutlap, öz iýjek ýandagyny özüne ýükläp, öýüň ýanyna daşardy. Ýatagyň
daşyna tam ýaly agyl ederdi. Bütin gyş düýän iýmiti şol bolardy. Düýe ony
guram bolsa, kertip iýer durardy, ýagyş ýagyp, çyg alsa-da, iýer durardy.
Bu gün düýäni babamyň salgy beren ýerine eltdim. Boýnundan duşagy
çözüp, iki öň aýagyny duşadym-da, ýandaklyga goýberdim. Özüm hem bir
wagt pagta serlen meýdanyň daşyndaky haýadyň üstüne çykdym-da,
aýagymy sallap oturdym. Ol ýeri seleňdi. Iki gözüm haýadyň ýeňse
ýanyndan geçýän ýoldady. Çöle gelenime bir hepde dagy bolupdy,
ýekesireýärdim. Bir hepdeläp, oglan görmän oňmak ýeňilem däl. Gulagyma
aýdym sesi eşidilen ýaly boldy. Seretsem, iki gyrasy tutly ýabyň aňyrsyndan
eşegini loňkuldadyp, biri gelýär. Özem meni görüpdir-de, göni maňa tarap
gelýär. Derrew tanadym. Ol Jerenjikdi. Ýa-da biziň at dakyşymyz ýaly,
Jeren şuguldy. Ol menden dokuz aýlyk kiçem bolsa, bile okaýardyk. Boýy
kiçijik, göwresi ejizjedi. Edil özi. Men oň eşegine-de belet. Öldür
öňürdiklemez. Ýorgalamanam bilmez. Gyssasaň, bar bilýäni
loňkuldamakdyr. Meň bolsa ýigrendigim lonkuldawuk eşek. Uzagrak ýere
gitseň, gaty gaňňaň üstünde bökdürip, otyrýeriňi ýara eder. Jerenjigiň
welin, perwaýyna-da däl. Gaýtam eşeginiň loňkuldysyna goşup, gulpagyny
selkildedip, aýdym aýdýar. Aýdýany hem oglan aýdymyla-aýt.
Men ony görsemem, görmedik kişi boldum. Ol welin heniz golaýlaşmanka
gygyrýar.
— Gyw-gyw, oglan, Bazar! Näme işläp otyrsyň ýekeje özüň bu ýerde?
Ol meň beýlämde gezip ýören düýäni görýär ahyry. Ýene soran bolýar. Men
ýüzümi galdyrman, jogap berdim.
— Gidiber, ýoluňa. Men seň bilen gepleşemok.
Git diýeniň bilen gitse, gepleşemok diýeniň bilen gepleşmese, beýle
boljakmy. Ol kejir ahyry. Gelip-gelip, edil ýanjagazymda eşegini saklady.
Göwresine görä uly görünýän, şonda-da birhili ýaraşyk berýän şar gara
gözlerini maňa dikip, duýlar-duýulmaz ýylgyrdy.
— Sen ýene näçe wagtlap meň bilen gepleşjek däl?
— Ýüz ýyllap. Ömrüň ötýänçä. Garry bükürje bolýançam!..
Men gepleşesim gelmeýänini aýdanym bilenem oňman, ýeňsäme dönen
boldum. Jerenjik hem üýtgedi.
— Gepleşmän geç, gepleşmeseň. Be, bu oglanyň bolan bolaýşyny!
Men oňa tarap. öwrüldim-de, ilki agzyna öýkündim. Soň dodagymy
çöwürdim. ýöne oň eşegi menden ökde çykdy. Ilki dodagyny çöwürdi.
Soňam, çotga ýaly guýrugyny söweldip, şeýle bir aňňyrdy welin,
gulaklarymyň perdesi ýyrtylaýdymyka diýipdirin.
— Owarrada aňňyrt diýýän eşegiňi! — diýip heňkirdim.
Jerenjik gaýta ýylgyrýar.
— Men muňa aňňyr diýýänmi, özi aňňyrýar.
— Ýogsa-da gerşine oragyň bilen bassaň aňňyrar-da.
Elbetde, gerşine basanyň bilen eşegiň anňyrmaýanyna men beletdim.
Maşyn ahyry ruluna basaňda düýtleýän. Men ony näme diýjegimi bilmän
diýäýdim. Gepde ýeňilmeli däl ahyry. Jerenjigem ýöwsellemedi. Gaýta
süründi.
— Sen jikgeren bolma, Bazarjyk. Senden gorkýan adam ýok.
Men gözümi alardyp, ýerimden turdum. Haýatyň üstünde duranlygym üçin
indi men oň eşegindenem, özündenem beýik boldum.
— Arman, gyz bolaýýaň, ýogsam, bilýän nätjegimi.
— Hany, eliňi bir degir. Çary kakamyň ogluna aýdaryn. Ol seni bir eli bilen
hol galaň üstüne zynar.
Meň öňküdenem beter gaharym geldi.
— Kimmiş ol meni ýeke eli bilen galaň üstüne zyňjak? — diýip,
ýumruklarymy düwen boldum.
— Kim bor, Ata guduz. Ol çempiondyr uruşmakda. Ähli köçäň oglanyny
ýeňýär.
Men sagyndym. Sebäbi Jerenjigiň Çary kakasynam tanamokdym, oň ogly
Ata guduzam. Ýöne näme üçindir onuň lakamy maňa haýbatly göründi.
Jerenjigiň mahabatlandyrmasam üstesine. Meň oýa çümenimi görüp,
Jerenjik ony hasam çişirdi. Iň soňunda-da oň aýdýanyny gör.
— Ol eýýäm dört klas bilen üç mekdebi gutardy.
— Dört klasy kim gutaranok. Menem gutardym. Içiň ýansa-da, guýz-ä
galdyrmadylar.
— Gutarsaň gutaryber. Sen bir mekdebi hem gutaraňok. Ol üç mekdebi
gutardy.
Men indi näme jogap berjegimi bilmedim. Ýeňleniňi bilseň ýagşy. Dymdym.
Jerenjik bolsa, eňegine jaň dakylan ýaly, henizem Çary kakasynyň ogluny
öwüp gidip otyr. Ony elýetmez edip goýdy.
— Birigün ol bize gezmäge gelýär. Uruş-da gaýratyň bolsa şoň bilen.
— Uruşsam, urşaýaryn.
Men muny gep alyp galmajak bolup aýtdym. Ýöne öz sesime özümem
ynanmadym. Boýnuma alýan, Ata guduzdan heder etmän duramokdym.
Sebäbi, ol Jerenjigiň aýdyşy ýaly bolsa, meň görýän oglanlarymyň birine-de
meňzemeli däl. Kellesi gazan ýaly bolmaly. Ýumruklary hem zamça ýaly.
Men oýlandygymça, Ata guduz gözümiň alnynda beýgeldi. Onuň eýýäm üç
mekdebi gutarşy ylaýta-da haýran etdi. Her niçik-de bolsa, men Jerenjigin
ýanynda müzzermeli däl. Öz gezegimde menem öwnüp başladym.
— A, sen bilýämiň, bize kim gelýär? Oň ýanynda Ata guduzyň dagy nämejik.
«Mer-tebeli myh-man» gelýär.
Jerenjik jykyr-jykyr güldi. Öz aýdyşym ýaly gaýtalady.
— O nähili «Mer-tebeli myh-manmyş?»
Men oňa ejemiň özüme beren jogabyny berdim.
— Gelende görersiň.
Jerenjik myhman barada ýene bir zat sorasa welin durmalydym. Sebäbi bar
bilýän maglumatym gutarypdy. Şu ýerde oň eşegi maňlaýymdan diräýdi.
Öňküsindenem beter gaty aňňyrdy. Uzak aňňyrdy. Jerenjik elindäki oragyň
ýeňsesi bilen gulagyna urup, oň sesini gapdyrjak bolýar. Men bolsa,
Jerenjigiň soragy ýadyndan çykar ýaly, goýmazyny dileýän.
— Degme, aňňyrsyn-da, janawar. Eşek bolan aňňyrmaly bor-da ýogsa-da.
Men islesem-islemesem, şeýdip, Jerenjik bilen gürleşmeli boldum. Ýöne
gürleşýänime ökünemokdym-da, gaýtam, birhili begenýän ýalydym.
Jerenjigem öňküsi ýaly gözüme ýigrenji görnenok. Ýanymda köpräk
eglenäýse, kem däl ýaly. Emma Jerenjik diýeniň dogabitdi kejir gyz. Sen bir
zady isleseň, ol gürrüňsiz tersine etmeli. Şu wagtam meň gürleşesim
gelýänini bilip, arkaýyn duran janawaryň böwrüne aýaklary bilen
debsiledi-de, eýýäm eşegini jyrtladyp, hondan barýar. Birdenem yzyna
gaňrylyp, şaňňyja sesi bilen gygyryp goýberdi.
— Ertir galaň üstüne uruşmaga gelmedik gorkak züw-wet-din-di-i-ir!
Oň sesini köne gala on edip gaýtalady: «Züwwetdin-di-i-irr!», «Züw-wetdin-diir!»...
Gör, ol ýer çekeniň tapýan zadyny: «Züwwetdin-di-i-irr!», «Züw-wet-dindir!»..
Gör, ol ýer çekeniň tapýan zadyny. Şeý diýmek kimiň ýadyna düşer,
Men oň yzyndan ýigrenç bilen garadym. Özüniňkidenem beter duzlasym
gelip, şerebeli söz agtardym. Ahyry dilime gelen şu boldy.
— Jeren şugul! Içiň ýan-syn, şugul! Şu-gul!
«Şu-gul!»! «Şu-gul».
6-njy bap: DÜÝŞ
Uky her näçe süýjem bolsa, men gijäni uklaman geçirdim. Asmandaky
ýyldyzlar ýeke-ýekeden öçüp gutaranda-da oýadym. Uzak bir ýerde nasos
bilen kanaldan suw çykarýan motoryň sesi öçende-de, gözümi petredip
ýatyrdym. Näme üçin beýlekä? Düýnki tebt alyp gyzan gün zerarly howaň
petişligindendir? Ýa çybynlardanmyka? Şu zeýilli howada olaryňam göhi
gelýär. Düşekçämi süýräp, ilki kak sermek üçin edilen teläre çykdym.
Sergin howada uklaryn öýtdüm. Göwnume, çybynam ol ýere baryp
bilmejek ýalydy. Barmaýşyny. Ilki bir çybynjyk «jyňň» etdi. Soň
köpeliberdi, köpeliberdi. Düşdüm-de, arşy gazygyň üstüne galdyrylyp
goýlan eşek araba mündüm. Ol ýer-ä çybynlaň öýjügi bolsa nätjek. Gorsap,
alyp barýar. Köne tagara salyp, babamyň düýä eden tüssesinden getirdim.
Içiňi ýakaýyn diýen ýaly, oňam tüssesi tersine gidýär. Tütäbem hezil
berenok. Dersi köpräk üýşürseň-ä patlap öçýär. Samanyny köpräk edip,
üfläp köretseňem, labyrdap ýanýar. Tüsse bilen çybyn kowup bolmajagyny
bildim. Çydajak boldum, başartmady. Haýasyz çybynlar gerşiňe münüp,
çokup otyr. Bialaç ýene öňki peşehanama sümüldim. Oňa çybyn girip
bilenok. Howa-da indi birneme salkynlapdy. Ýöne ýene uklap bilemok.
Meni ýatyrmaýan zat başymdaky aladalarmyka diýýän. Olar köpdi. Gaty
köpdi. Ýogsam çal towşany indi owarram edipdim. Aşgabada gitjegimizede ynanýardym. Bulary pikir etmesem-de boljakdy. Emma myhmany
nätjek? «Mertebeli», «üýtgeşik» myhmany ýadyňdan çykaryp bilmersiň
ahyry. Özem üç-dört günden geljekmişin. Gelende göni bize — öýümize
gelermikä ýa-da samolýotly gelip, şähere düşermikä?! Bu pikirler birden-ä
garasar ýaly üstüme çozýar. Birdenem ürken serçe sürüsi ýaly başymdan
uçýar. «Mertebeli myhman». Ol kosmonawt bolaýsa? Däli ýaly her zat
kelläme gelýär. Hem ynanýan, hem ynanamok. Herki zadyň bolmagy
mümkin. «Kosmonawt gawun çatmada», «Kosmonawt Bazar
Bazarowlarda myhmançylykda». Nähili gyzykly boljak. Ony görmäge ýeke
bir obamyz däl, raýondanam gelerler, şäherdenem gelerler.
Ejem bilen babamdan soňam soradym «Kim ol geljek myhman?» diýip.
Olar ýa özlerem bilenok, ýa-da aýtmajak bolýarlar. Bar bilýänleri
«mertebeli myhman», «üýtgeşik myhman». Özüme-de: «Akyllyja bolgun.
Bulaň-a ogly samsyk ekeni diýdiräýmegin» diýip sargaýarlar. Akylly bolupbolmazlyk eliňdäki zat bolsady käşgä. Onda kimiň samsyk bolasy gelýär.
Bolmanda-da, men öýde myhman otyrka aýagym trusili baryp, oň bilen
salamlaşman. Muňa akylym ýeterçe ulaldym. Başga nädip akyllyja bolmaly,
şony welin bilemok. Ol okap-okap ýat tutaýmaly zadam-a däl. Öňem bir
oglanjygy kakasy çensiz gowy görýän ekeni. Nirä gitse, yzyndan goýmaz
ekeni. Baran ýerlerinde-de oňa her kim bir zat berer ekeni. Biri alma berse,
başga biri kemput berýär. Oglanjyk berlen zady şo bada hatyrdadyp, iýip
başlar ekeni. Muny kakasy halaman, bir gün: «Oglum, akyllyja bol. Gadyr
edip berlen zady alsaň algyn-da, ony şol ýerde iýmegin. Ol biedeplik bor.
Goltujagyna salyp gaýtgyn-da, öýe gelipjik iýäýgin. Şeýtseň, akyllyja borsuň,
oglum» diýip pugta sargapdyr. Oglanjyk hem «Bolýar, kaka, men şu
günden beýläk akyllyja bolaryn, berlen zady iýmän, alyp gaýdaryn» diýip
söz beripdir. Günlerde bir gün olar ýene toýa çagyrylypdyr. Baran
ýerlerinde bularyň öňüne ýagly palaw goýupdyrlar. Çanagyň başyna
üýşenleriň biri heniz «bissimilla» edilmänkä, ýiligi sallanyp duran ullakan
omaçany çykaryp, oglanjyga beripdir. Oglanjyk akylly boljak bolup, ony
hasyr-husur bili guşakly täzeje gyrmyzy donunyň goltugyna salypdyr...
Menem şol oglanjygyň akyllyja boljak bolşuna meňzäýmäýin diýibem
gorkýan. Ol oglanjygy ýadymdan çykarýanam weli, Ata guduz ýadyma
düşýär. Ünsümi başga zatlara sowjak bolýan, bolanok. «Dogrudanam, ol
Jeren şugluň aýdyşy ýalymyka?» diýen sorag beýnimden aýrylanok. Onda
eýse gözlerem dym-gyzyldyr oň. Guduz itiňki ýaly. Gulaklary hem ejemiň
gazan tutajy ýaly bolup, iki çekgesinden öňe uzap durmukan-aýt?
Guduzlamasa, aýaklary, elleri gijäp barýamyka? Meňem sataşyp ýören
oglanymy diýsene. Bu zatlaň baryna-da babam günäkär. Tokly äkelmäge
gitjek bolsaň, başga gün tapmadyňmy. Özümde-de günä ýok däl. Ýoluň
gyrasyna baryp, haýada çykmak nämä gerekdi. Başga ýer ýokmy oýnara.
Çykamda şeýle bolaýmalymy? Hökman şol ýerçeken Jerenjik
sataşaýmalymy? Ine, belaň körügi nirede? Jeren şugulda belaň körügi.
«Çary kakamyň ogly bilen urşarmyň?» diýen bolup. Men nireden bileýin
oň ile belli guduzdygyny.
Şeýderkä-şeýderkä, öz pikirlerim bilen urşup, ahyry uklapdyryn. Emma
uklamda-da başymda şol pikirler. Ertir kelläm hum ýaly bolup turdum. Ol
pikirler, özem şeýle bir bulaşypdyr. Beýnimde gurçuk ýaly müňňüldeşip
durlar. Gören düýşümiň başyny-yzynam tapamok. Käte üzük-ýoluk bolup
duran düşnuksiz kino görersiň-de, öýe gelip, mazmunyny seplejek bolup,
görgä galarsyň. Kinoça käýinersiň. Neneň käýinmejek. Gyzykly kino görüp
oturansyň. Bir oglanjyk gyzyl gwardiýaçy komandiri tussagdan boşatmak
üçin bagry bilen süýşüp, irkilip oturan garawula tarap barýandyr. Sen bolsa
birden garawul oýanaýmabilsedir diýip, galpyldap oturansyň. Oglanjyk
ynha-ynha tüpeňe ýapyşyp, aljak bolup duran mahaly kinoçy ony
görkezmez-de, başga bir ýerde arak içip oturan pýan burjuýlary görkezer.
Ýa-da ynha bir topar aç möjek tüm garaňkyň içinde çölde ýeke galan
oglanjyga tarap dişini syrtardyp barýandyr. Oglanjyk hem eline otly
kesindini alyp, uruşmak üçin çemelenip durandyr. Näderkä-näderkä diýip,
seň gara janyň galmaz. Kinoçy bolsa olary şo ýagdaýda goýar-da, agaja
duwlanyp, öpüşip duran iki sany bihaýany görkezer. Ýeri, şolar kime gerek.
Bize arak içýän pýany görkezenden, burjuýyň tupeňini alyp, özüni agaja
saran batyr oglanjyga seredeniň gyzykly ahyry. Ýa-da her gezek otly kesindi
bilen kellesine ýapanda bir möjegi waňkyrdýan batyr oglany göresimiz
gelýär. Pýanlary, öpüşýänleri görkezmeseň, kino bolmaýan bolsa gyzykly
wakanyň arasynda görkezmän, şondan soň görkezäýmeli...
Duýşümden ýadymda galany şeýle: «Towşan gapana-da duşmändir, ony
şagalam iýmändir. Gaýtam köpelipdir. Yzynda kyrk dagy çagasy barmyş.
Özlerem biziň çatmamyzy eýeläpdirler. Içini gazym-gazym edip, gum
üýşüripdirler. Ejem eline sübse alyp, kowjak bolýar, olar çatmaň
düýbünden islän ýerinden girip-çykyşyp ýörmüşler. Hatda çatmaň süýr
depesinde hekgerip oturanam barmyş. Ýöne, näme üçindir, oň çagalary
çaga pişige meňzeýärmiş. Hakykatda beýle bolmajagyny menem bilýän.
Duýşde welin bolýar.
Ine, onsoň ýaňky towşan öz çagalaryny yzyna tirkäp gaçýar. Özem şol meň
köwen hinime tarap ýazzyny berýär. Menem yzlarynda. Kowalaşýan
ýerimizem hyýar joýaň içimiş. Öňümdenem biri ylgap barýar. Her ätlände
üç joýadan geçýär. Aýaklary dagam edil ýer ölçeýäniň hadasy ýalymyka
öýdýän. «Degme towşana! Men olary ekdi etjek, olar meňki» diýip
gygyrýan. Olam aýdýar: «Gowusy, sen gal, ýogsam bir zyňamda galadan
aşyraryn» diýýär. Başga kim maňa şeý diýip biler. Elbetde, ol Ata guduz
bolmaly. Biz näçe ylgasagam towşanlar ikimize-de zyk etdirmän gaçýar.
Soň Ata guduz haýbat atmasyny goýup, maňa gygyrýar: «Öňünden bol.
Çagajyklaryny tutaly». Menem gygyrýan: «Ýok, bärik gaýtar, çatma
gabaly». Biz hem gygyryşýas, hem kowalaýas, hem gülüşýäs. Hyýaryň terje
biýaralary aýagymyzyň astynda torç bolýar. Babam bize käýänok. Gaýtam
gülýär. «Barybir, ol hyýarlary mala bermeli boljak, hyrydar gelenok» diýýär.
Ahyry men towşanyň üstüne penjegimi oklap tutýan. Ýeri, şol wagt penjek
nireden peýda boldy diýsene? Düýş-dä bu. Ata guduzam taýýar aşyň eýesi,
gelip elime ýapyşýar. Ol aljak bolýar, men bermejek bolýan. Bir görsem, oň
edil haýwan kädi ýaly ýoňsuz ýumrugy burnuma ýetip gelýärmiş. Towşany
ýere taşlap, zordan kellämi sowup ýetişdim diýsem, ikinji ýumrugy inip
gelýär. Soň gözümiň öňi ýöne gaýmalaşyp duran ýumruk bolýar. Olan
ýekejesi degse, burunsyz galjagymy bilýän, diýseň çakgan goranýan. Ýöne:
«Haçana çenli beýdip goranarkam» diýen pikir kelläme gelýär. Başga biri
bolsa: «Boksda iň esasy zat goranmakdyr, goranyber» diýýär. Şol wagtam
kimdir biriniň berdaşly gollary meniň ýagyrnymdan penjeläp, al-asmana
göterýär. Seretsem, Ata guduzam oň beýleki elinde aýajyklaryny
kelemenledip dur. «Bize geljek «mertebeli myhman» şudur» diýip pikir
edýän. Ýaňky Pilmahmyt ýaly adam bolsa: «Hany ýaraşyň, ýogsa
goýbermen» diýýär. Men ýokaryma seredýän, ýyldyzlar ýanymda ýaly.
Aşak seredýän, ýer guýyň düýbi ýaly tegelenip görünýär.
Bir zat-bir zat diýip, aýylganç gygyrýan. Öz sesime-de özüm oýanypdyryn.
Görsem, Pilmahmyt ýaly adamam ýok, Ata guduzam. Ejem gelipdir-de,
aýagymy yralap dur.
— Ýogsa-da gün dogansoň ýatsaň, gara basar. Tur derrew, bolmasa üstüňe
suw guýýan.
Bu wagt meň üstüme suw guýmak gerek däldi. Onsuzam endam-janyp ölmyžžykdy. Gorksaň, alaç näme?
Men gala tarap ugrasamam-a ugradym welin, galpyldym az däl. «Ýeri,
urşaryn diýmek nämäňe gerek. Öz dilimden bela galdym... Ýa henizem bir
pille, yzyma dolanaýsammykam? Ýok, ol bolmaz. Düýä münüp, hataba
bukmaýyn. Urulsamam, ýenjilsemem baraýyn. Men erkek adam.
Namartlandan bir ýumruk artyk iýen gowudyr. Ýogsam mydama özözümden utanyp ýörmeli bolaryn».
Men ilki öz-özüme käýinýän. «Telek edipdirin, oýlanypjyk etmeli ekenim»
diýýän. Soň öz-özüme göwünlik berýän. «Sen taýsyz ýyndam ahyry, Bazar.
Ol uruşmakda çempion bolsa, sen ylgaşmakda çempion. Öz ýyndamlygyňy
nirede peýdalanjak? Klasyňyzda ylgaşmakda öňüňe geçýän ýok. Kowaňda
gaçyp barýan düýäň yzyndan ýetip, guýrugyna ýapyşyp bilýäň. Başga saňa
näme gerek. Gördüň-ä, güýjüň deň dälmi, göter ökjani. Barjak diýip,
barman, «züwwetdin gorkak» adyny alandan, söweş meýdanyny taşlan
gaýdan gowurakdyr».
7-nji bap: GAZAPLY «SÖWEŞ»
Men şu pikirler bilen gala golaýlap barýan. Her niçigem bolsa, ätiýajy elden
beremok. Emedekläp baryp, galan gädiginden garamagy ýüregime düwdüm.
Söweşde herki zadyň bolmagy mümkin. Kim bilýär, birden bukudan çykyp,
üstüme towsaýsa. Yzyňdanam habardar bolmaly, ýeňsämden gelip, ullakan
ýumrugyny bir aýlanda galadan aşyryp oturyberse nätjek. Elbetde, ol meň
ýüzüme ýa-da içime urmaz. Bu biziň obamyzyň oglanlarynyň arasynda
ýazylmadyk kanun ýaly berk düzgün. Ony Ata guduzam bilmeli. Sebäbi urşup,
bir-biriňiň burnuny ganatsaň, gözüniň öňüni gögertseň ýa-da içini sanjylatsaň, ol
özüňe-de ýakanok. Beýle bolanda urşanyňy ilden gizlejek gümanyňam ýok.
Ejeňiň öňünde jogap okamaly. Uran oglanyňyň ejesiniň öňünde-de sen
ýüzügara...
Men şeýle karara geldim: elbetde, Ata guduzyň özi dyzap durmasa, uruşmaly däl.
Ýaraşyk teklip etmeli. Guduz adamdyr, eli gijäp dursa, teklibime-de gulak asmasa,
onda näme? Onda ilki hile gurmaly. Hile-de başa barmasa, iň esasy zat — özüňi
ýitirmeli däl!
Men kellämi galdyryp, galaň gädiginden garadym. Meň pikirimçe, Ata guduz
bireýýem gelip, garaşyp duran bolmaly. Jeren şugulam sekundanty ýaly bolup,
ýanyndadyr çen etdim. Ýok, galaň içi gum-gukluk. Ilki ýatyp seretdim. Soň
dikeldim. Görünýän jemende ýok. Durup diňşirgendim, çybşyldy dagy bolaýsa
nädersiň. Altyn depäň içine baryp, onuň ýykyk diwarlaryny barlaşdyrdym.
Gowaklaryna birin-birin aýlanyp çykdym. Gygyryp gördüm, sygyryp gördüm.
Ses-seda bolmansoň, Ata guduzyň gelmänine göz ýetirdim. Belleşilen wagt bolsa
bir mahal bolup geçdi. Kölege dört dabana gelende duşmalydyk. Takyrjak ýerde
dik durup, öz kölegämi dabanladym welin, gysgalyp üç ýaryma gelipdir.
«Duşmanyň» gelmänine gözüm ýetensoň, arkaýynlaşdym. Bedenimdäki
galpyldylam aýrylyşdy. Düwülgi ýumrugym ýazyldy. Ortasynda duraňda ýalpak
agaç çanaga çalym edýän täsin galaň içinde iki elimi bykynyma urup gezmeledim.
Men bu wagtky bolşumyň, özüne taý tapman, märekäň ortasynda gezmeläp ýören
pälwana çalym edýändigini özümem duýýardym. Gitdigiçe heserlendim,
batyrlandym. «Wah, guduz zaňňar, sen ujyz sypdyň. Şu wagt bir elime düşäýen
bolsadyň!» Men hüňürdäp, ellerimiň aýasyny gaşan boldum. «Alaç näme,
gaýdybermeli bor-da» diýip, göýä biri diňläp duran ýaly, gynanan boldum.
Hakykatda welin dawanyň söweşsiz gutaranyna begenýärdim. Öz-özümden
göwnüm hoşdy. Özümiň «züwwetdin gorkak» däldigimi subut etdim. Indi Jeren
şugluň ýanynda-da dilim uzyn bolar. «Hany ol, meni bir barmajygy bilen galadan
aýyrjak Ata guduzyň?» diýerin. «Kimiň züwwetdinligini bildiňmi?» diýerin. Men
ýene kölegämi ölçedim. Ylaýyk üç daban bolupdyr. Kölege üç dabana gelende
süýr günortan bolýardy. Men muny gowy bilýärdim. Şoň üçinem duýämi alyp,
öýe gitmelidim. Birdenem göwnüme iňkis gitdi. Sen Jeren şugula näbeletmi. «Biz
bardyk, sen barmadyň. Gorkak züwwetdin-ä seň özüň» diýäýse näderin? Nädip
gelenimi subut ederin. Ýok, näme-de bolsa, gelenimi subut edip biläýjek zat
tapmaly. Ýa-da şaýat gelýänçä, aç-suwsuz garaşyp durmaly. Ejem duýänem
sagmaly ahyry. Oýlanyp bir meýdan duramsoň, Altyn depäň gömlüp galan
köşgüniň daş sütünine gözüm duşdi. Derrew karara geldim. Ýazgydan gowy şaýat
bolmaz. Hut şol sütüniň ýüzünde ýazgy galdyrmaly. Bu meň üçin tapylgysyz
pikirdi. Ajap pikirdi. Ujy biýz ýaly, ýiti küýze döwügini elime alyp, daş sütüniň
öňüne baran dessime ol ýerde şeýle ýazgy döredi:
«Bazar Bazarow — Ata guduz 1-0».
Men eden ýazgymdan hoşaldym. Sport ýaryşlarynda-da haýsy tarap gelmese, şoň
utuldygy hasap edilýär ahyryn. Goý, gelenler okasynlar, görsünler. Kimiň
«züwwetdindigini» bilsinler. Men ilki iki ädim yza çekilip okadym. Soň bäş-on
ädimden okadym. Ýöne galaň üstünde durup okajak bolsam, ýazgym görünmedi.
Ýaňadan ýazgymyň harplaryny çuňaltdym. Onda-da görünmänsoň, gyzyl kerpiç
bilen süýkäp-süýkäp reňkledim. Indi ony galaň üstündenem okap bolýardy. Ony
ýene birnäçe gezek okadym-da, yzyma dolanmaga çemelendim. Bir ses gelen ýaly
boldy. Allaniçigsi bolup, ziňkildäp gitdim. Sebäbi ol adam sesine meňzänok. Edil
jynyň sesi ýaly jyňňyldady. Ol ses daş sütüniň aňyrsyndaky gowaklara girip, has
köpelen ýaly eşidildi. Bir görsem, ol jynam däl, hiç kimem. Jeren şugul bolsa
nätjek. Galaň gädiginde eşegini keserdip, maňa seredip dur. «Arwah bolgun-a,