Arkadagym agtyklar - 02

arakesmede iýdirmek üçin. Öňňinem, öňküsi günem ýygypdylar. Emma ýene
ertesi barsaň, ýygylmadyk ýaly. Olaryň garyş boýly ululary-da bar. Oragyň
sapy ýaly kiçileri-de. Ýöne ulusy-kiçisi göm-gökje, terje. Keýpine iýip oturmaly.
Olar joýaň içine sallanan gollarda-da sapaga düzülen ýaly bolup dur.
— Bäý-bä-ä, bu hyýarlary!
Babam düzediş berdi.
— Tüweleme diýerler, oglum!
Men bu sözi babamdan ýaňy eşitmeli däl. Ony ozalam köp eşitdim. «Bä-ä»
diýseň ýa-da «Hiý» edip içiňi çeksen, gyr jyny. Ylaýta-da, gök ekine «Bäý-bä»
diýseň halanok. «Bäý-bäden» gep bolmaz. Indikile «tüweleme» diýgin» diýip
tabşyrardy. Emma ol näçe köp aýtsa, şonça tiz ýadymdan çykarýardym.
Babamyň pikiriçe, ekini «tüweleme» goraýan ýalydy. Edil şol wagt ol
hyýarlara göz degip, gurap ötägitjege dönýär. Göz degjek bolsa, ilki bilen
babamyň öz gözi degmeli. Günde telim gezek içine girip, seredip-seredip
gidýär. Onsoňam, ol, göz degmesin diýip, garantgy etdi ahyry. Öz eli bilen
ýasan gorkunç garantgysy dur ahyry gawunçylygyň ortasynda. Ol uzyn
taýagyň ujuny ýere dikip, başyna hem esgi orap, kelle edipdir. Başga bir taýagy
keseligine daňyp, el ýasapdyr-da, egnine köne penjek geýdiripdir. Kellesine-de
köne şypyrma sokupdyr welin, uzakdan seretseň, adama meňzeýärdi.
Gijelerine garalyp oturyşyny göreňde eýmendirmänem duranok. Men ony
sümsünişip ýören şagaldyr tilkileri gorkuzmak üçin ýasandyr öýdüpdim.
Emma babam ony käbir erbet gözlerden ekini goramak üçin ýasandygyny
aýtdy. «Şeýle bir erbet gözli adamlar bolýar, haýsy zada gözüni dikdigi,
gutardygy. Ekin bolsa, şol wagt guraýar. Janly zat bolsa, duran ýerinde
çabalanyberýär» diýip, gülmän-yşman düşündirdi. Garantgy bolanda şol
gözler kär etmeýärmiş.
Men, barybir, babamyň bu aýdýanyna ynanamokdym. Ýokarda günden,
aşakda yzgarly ýerden hezil edinip oturan gawuny guradyp biljek gözüň
ýokdugyny bilýärdim. Şeýle gözler bar bolsa, onda garantgy-da ekini gorap
bilmez, «tüweleme-de». Men bu barada babam bilen eňekleşibem biljekdim.
öz pikirimi subut hem edip biljekdim. Emma şu wagt men onuň gaňryşyna
gaýtmaly däldigimi-de bilýärdim. Gaýtam aýdanyna «hoş» diýmeli,
ýaranjaňlyk etmeli. Ugruna sürmeli. Göwnuni tapmaly. Täzegülüň ýanyna oba
ibermezlikleri üçin, maňa goldaw gerek. Ýeke-täk goldajagam babam. Soň
üçinem derrew aýdyşy ýaly gaýtaladym.
— Hiý, tüweleme, bu hyýarlary bir görsene, baba. Bäý-bä!
— Saňa alaç boljak däl-ow — diýip babam ýylgyrdy. — «Bäý-bäňi» goý diýsem,
ýene diýäýýäň.
Ol ullakan hyýarlary çep eli bilen tutup, olaryň joýa inen gollaryny
gaýtaryşdyrdy. Eýýäm käsiniň tora durjak bolandygyny görende, başyny
ýaýkady. Onuň näme üçin beýdýäni maňa belli. Bu hyýarlara oň gözi gyýanok.
Nebsi agyrýar. Zaýalarys öýdüp howatyrlanýar. Sebäbi her sapar kakam
gelende, oň gulagyny gazaýanyny eşidýän. «Tüweleme, bu ýyl hyýaryň düwşi
çeniň-çakyň däl. Sen il içindäki adam. Hyýar gerek diýen bolsa, iber bärik.
Galyň görgüli, bazar diýip, şäher diýip horlanyp ýörmesin. Bize olaryň kör
köpügi gerek däl. «Taňryýalkasyn» aýtsalar bes. Toý etjegem bolsa iber,
sadaka etjegem bolsa iber. Duza ýatyrjagam bolsa gelibersin. Ýogsa bir hepde
artyk dursa, bu hyýaryň çigidi gatar, torlar, saralar. Onsoň, kime derkar,
malyň öňüne dökäýmeseň...»
Ol şu wagtam haýsydyr bir çykalga agtarýan bolsa gerek. Oýlanyp, esli durdy.
Ahyry agaç aýagyny emaý bilenjik gawun joýaň içine goýup, bir joýadan aşdy.
Soň ýene birki joýa geçdi. Gawunam köpdi. Gaty köp. Hyýar ýaly degşip
ýatmasa-da, nirä seretseň, tüňňerişip ýatan gawun. Daşyna un sepilen ýaly
çalmesekler, uzyn-uzyn paýandekiler, paçagy ajym-bujum gölli gawunlar
güberişip ýatyr. Emma olaryň biri-de babamyň gözüne ilenok. Ýaňy boýuny
alan ak şekerler-de, tora duran göktorludyr gülabylar-da babamyň ünsüni
çekmedi. Ol çal murtunyň üstünde tüňňerip duran burnuny ýokaryk tutup
ysyrgandy.
— Hany ysyrgan, oglum, şu ýerde bir ys-a bar!
Men, dogrusyny aýtsam, bu ýere näme üçin gelenimem unudypdym. Küýümpikirim ejemiň aýdanlarynda. «Nädip onuň bilen ýaraşyp borka, nädip oba
gitmän, galyp borka?». Ýa ýene-de Täzegülüň eline duşäýmeli bormukam? Ine,
şu pikirler beýnimde at salýardy. Babamyň welin meň ýüregimdäki
howsaladan habary ýok. Gara gaýgysy sary gawun tapmak. Onuň üçin bu
mahal şondan gowy lezzet ýok ýaly. Özbaşyna hüňürdäp, bir ýerde durup
bilenok.
— Haýsy biýaraň aşagynda ýatanyn-a bilemok welin, öz-ä şu golaýda bolmaly.
Ol tapybam bilenok, ynjalyp, bir ýerde durubam bilenok. Aýlanýar-dolanýar,
ýene öňki ýerine gelýär. Ine, ol ýene men beýle ýanymda saklandy-da,
ýaňadan ysyrganyp başlady. Bu gezek irginsiz ysyrgandy. Has dykgatly
ysyrgandy. Onus bolşy gizlenip ýatan sary gawuny burny bilen dartyp alaýjaga
meňzeýär. Beýle-de ýadamazak adam bolar eken-ow. Irenogam-aranogam,
ysyrganyp, öwrülip dur. Ysyrgandygyça-da, ýüzi ýagtylýar, keýpi göterilýär.
Ol hemişe-de sary gawuny eý görerdi. Ilkinji sary zamça tapany hem ýadymda.
Ol ilk-ä çaga ýaly towsaklady. Soňam, uzak gün elinde saklap, ysgap gezdi.
Gabat gelene ysgatdy. «Muny bir ysgasaň, gulagyňy kesselerem duýmarsyň»
diýdi. Ahyry kesip, her kime bir gykmajykdan paýlady. Bir ullakan sary
gawuny bolsa, daşyny hyşagulpak bilen torlap, gara öýleriniň tüýnüginden
asyp goýardy. Tä özi gurap, mürşüp gidýänçä aýyrmazdy. Durdy daýymyň täze
tamynyň töri hem hatar bolup duran sary gawundyr. Olar owadan halyň
üstünde gelişmänem duranokdy. Girersiň welin, burnuňa ysy urar. «Sary
gawunyň ysy dermandyr». Munuň ysyny alan saçakçylar umma gaçar. Büräň
dagy-ha ady-sory bolmaz — diýip, babam, hasam tarypyny ýetirer: — Duluňda
sary gawun dursa, ukyňam gowy alarsyň. Ertir turarsyň welin, gije bägülleriň
arasynda gezip gelen ýalysyň. Kelläň ýep-ýeňildir».
Babam, ähtimal, şu wagtam şol jadyly ysy alýan bolara çemeli. Ýöne gawuny
tapyp bilmeýänine içi byjyklaýar. Meni gyssaýar.
— Siziň ýaşyňyzdakak sary gawuny, ullakan bede küdesiniň astynda ýatsa-da,
tapyp bilerdik. Gözüň ýitidir, gözlesene, oglum, aňalyp durma-da!
Men babamyň göwni üçin birki sany biýaraň aşagyna yşladym. Sary gawun
näme işlesin. Ululy-kiçili gök terneden başga zat ýok. Soň babamyň edişi ýaly
menem ysyrganan boldum. Burnuma bir zadyň ysy bar ýalam, ýok ýalam.
Onsoňam, ys bolanda-da onuň sary gawunyň ysydygyny kim bilýär. Syçan
deşen gawunyň ysy bolsa bildimmi. Ýaňy çigidi gatanda içine girip, çigidini
iýjek bolup, syçan uly-uly gawunlary deşerdi. Şol gawunlaram çüýräp
yslanardy.
— Çüýrän gawunyň ysy bolaýmasyn, baba?
— Ýok, diňe sary gawun bolmaly. Babam iňňän ynamly aýtdy. — Özem daş
ýerde däl, hut şu golaýda, şü iki joýaň birinde bolmaly.
Ol indi burnuny ýokaryk tutup däl-de, aşak ýapyrylyp ysyrganýar. Gözüne
ynamy bolmansoň, biýaralaň aşagyna elini sokup sermeýär. Özem gelip-gelip,
edil meň aýagymyň aşagyndan gözleýär. Men bolsa sary gawun tapjagymyza
eýýäm ynamym azalypdy. Gaýtam, babam ikimiz şonça yhlas etsek, çal
towşany tapyp biläýjek ýalydyk. Men niýetimi babama duýdurmakçy bolup,
ona garadym. Edil şol wagtam... Bu bolýan zady görseňiz-läň! Babamyň eliniň
aşagynda gülýaka ýaly bir zat lowurdap gitdi. Nädip towsanymam bilmändirin.
— Han-ha, gawun!
— Men aýdýan ahyry şu ýerlerde bolmaly diýip. Hany, nirede?
Men elim bilen ýapraklary sowuşdyryp, biýaraň astynda yşlap ýatan sary
gawuny görkezdim. Babam gawunyň ýanynda çommaldy.
—Ýa bissimilla!
Emma ol gawunyň sapagyna ýapyşsa-da ýolmady. Ol meni çagyrar-da: «Gel,
Bazar jan, sen ýol» diýer öýtdüm. Okam etmedi. Ýylgyryp, başyny ýaýkady-da,
ahyry seslendi.
— Bazar jan, munyň ekiz ahyry, oglum.
Men düşünmedim.
— O nähili ekiz?
Babam gawunyň sapagyndan tutup oturyşyna buýurdy.
— Ylga, ejeňi çagyr. Sary waharman tapdyk diý.
Ejem bilen tersleşenligim şo bada ýadymdan çykdy. Iki bökemde çatma
ýetdim, demim-demime ýetişmän buşladym.
— Eje, ýör, iki sanz sary gawun tapdyk. Ikisem ekiz. Ikisem waharman.
Ejem ýanyna gelensoň, babam burnuny görkezip ýatan gawunlaryň üstüni
açyşdyrdy. Iki sany gawun bir-birine gyslyşyp, degşipjik ýatyr. Ikisiniň
ululygam meňzeş, owadanlygam. Gawuny görenimden soň, meňem burnum
ys alyp ugrady. Babamyň ys alyjylygyna welin haýran. Men aýagymyň ýanynda
duran gawuny tapamok, ol welin ysy bilen yzarlap tapdy oturyberdi.
— Ýol, Hallym, ýol. Hydyr gören zatdyr, özünem köpräk durar ýaly, sapaklyja
edip ýol!
Men babama düşünmedim. Onuň ýanynda duran men. Sary gawuny ilki
görenem men. Ýöne näme üçin ony maňa ýoldurmady. Özem ýolmady.
Sapagyna-da ýapyşdy, emma ýolmady. Ýörite ejemi çagyryp, ejeme
ýoldurmasy nämekä? Soň muny ejemden eşitdim. Babam yrym edýän ekeni.
Ilkinji dünýä inen ekiz zady aýal maşgala ýolsa, gürrüňsiz onuň ekiz ogly
bolmalymyş.
— Indi seň ekizje ogul jigiň bolaýsa-da ähtimal — diýip, ejem oýunlyga salyp
ýylgyrdy. — Ýa sen iki sanyjak gyz jigiň bolsa, gowy görýämiň?
Men näme jogap berjegimi bilmedim. Olaryň haýsynyň gowudygyny özümem
bilemok. Ol barada pikirlenmändim ahyry.
Ejem, babamyň aýdyşy ýaly, sapakly edip ýoldy. Soň çep elini emaý bilen iki
gawunykam aşagyna sokdy-da, buz ýaly bolup duran goşa gawuny gujagyna
alyp dikeldi. Ekiz gawun owadandy. Biýaraň astyndan çykansoň, hasam
owadan göründi. Heniz adam eli degmedik sary gawun ejemiň goltugyna
ylaýta-da ýaraşdy. Ondan gözüňi aýrasyn gelenok. Ejemiň göwşüllän keteni
köýneginin gyrasarysy bilen gawunyň tylla sary paçagynyň renki gün
şuglasyna öwşün atdy. Gawunyň daşynyň torlary bilen onuň köýneginin
ýakasyndaky akgaýmalar-da ylla bir sapakdan gaýalana meňzedi. Sary
gawunyň gülýakaň gaşy ýaly bolup duran çym-gyzyl nagyşlary bolsa ejemiň
keşdelenen ýakasynyň dowamy bolup göründi. «Ýa Täzegül keşdäniň
nusgasyny gawuna seredip alaýdymyka?» Men: «Gawun gawundan reňk alar»
diýip eşidýärdim. Ähtimal, ejem dagy geýimlerindäki owadan keşdelerin
reňkini hem, nagşyny hem waharmana seredip alandyr.
Gawunlary ejemiň goltugyndaka täzeden gaýta-gaýta ysgadym. Onda beýhuş
ediji ys baryny menem duýdum. Ol burk urup duran gülüň ysam däl, gymmat
baha duhyň ysam däl. Hut gawunyň öz ysydy. Ejem dylym-dylym edip,
gawunlary ýüzüne syldy-da, babama ýüzlendi:
— Höwri köp bolsun, kaka!
— Taňryýalkasyn, gyzym, aýdanyň gelsin!
Ejem goltugy ekiz gawunly ýöräp gelýär. Ýöne ol bu mahal goltugy ekiz
gawunly däl-de, goltugy ekizje çagaly gelne çalym edýär. Onuň ýöreýşi-de,
bolşy-da şoňa meňzeýär. Babamam şeýle pikir eden bolsa gerek, ýylgyryp
garady.
— Waharman saralansoň, gawunyň bişdigidir, işalla — diýip, ol agsak aýagyny
ýempäp, ejemiň yzy bilen joýadan çykdy. — Saglyk bolsa, bu ýyl ep-eslije
kakam ederis tamamyz ýok däl...
Waharman ähli gawunlaryň owadanydy. Iň süýjüsi, näzigidi ýa-da, babam
aýtmyşlaýyn, iň naýbaşysydy. Waharman gawuny mes bolanda, sapagyndan
ýolmagyň özem keýpdi. Eliň degip-degmänkä tänerdi-de, darka ýarylardy.
Onuň kesmesi juda-da keýplidi. Eger-eger özüni tyga bermez. Heniz pyçagyň
ujy degmänkä, eýýäm bölek-bölek bolup, gant ýaly süýji şiresini akdyryp
ýatandyr. Çynmy-ýalanmy bilemok, ýöne öňem biri: «Waharmany ýarman
kesjek bolup, bir pel gawunyň ählisini ýaryp çykaýanmyş» diýen gurrüň bar.
Bu gawunyň «waharman» diýen ady hem şondan galan bolara çemeli. Iňňän
seresap bolmasaň, ýolaňda bir gezek «wah, arman» diýdirýär. Kesjek bolaňda
ikinji gezek «wah, arman» diýdirýär. Gijelerine teläriň üstünde ýatansyň welin,
joýalygyň içi yzly-yzyna tarkyldy bolup durandyr. Ertir görseň, eriş-argaç torly,
ýaňy hal atan waharmanlar bir dilim alnan ýaly bolşup tänip ýatandyr. Olaryň
iň gowusynam saýlap şagal iýer.
Ol gün men soňam köp gözledim. Ýöne näçe gözlesemem, ne ekiz gawun
tapdym, ne-de sary gawun.
— Besdir, oglum, gaýt. Başga ýokdur. Biz ilki saralan gawuny höwri bilen
tapdyk ahyry — diýip, babam ikinji gezek gygyransoň joýadan çykdym.
Säher bilen ekiz sary gawunyň tapylmagy biziň çatmamyzyň tukatlygyny
öçürdi. Töwerek-daşymyz birhili gyzykly göründi. Bizde ekiz zat elmydama-da
eý görülýär. Ejem-ä: «Bu bize eneň pahyrdan galan endik» diýýär. Ekiz alma
bolsun. Ekiz mekgejöwen ýa-da kädi bolsun, parhy ýok, ony ýüpden asyp, tä
özi mürrelip, gurap gidýänçä, saklar ýörer ekeni, Ekiz owlakdyr ekiz guzujyk
bolsa-da olar tarhandyr, ekiniň içinde tirkeşer gezer ýörer ekeni. Adam ýaly,
öýe-de girer ekeni. Olara azar beren bolmaz ekeni. Ýöne şo gün men
babamdan ekiz gawun bilen bagly gynançly bir gürrüňi hem eşitdim. Baryp-ha
babam menden sähel ulurak mahaly şeýle waka bolupdyr.
Babamyň kakasy ussa hem bolsa, daýhançylykdan habarly ekeni. Haýsydyr bir
ýyl onuň yhlas edip eken azajyk gawun joýasyndan täsin ekiz gawun çykýar.
Babamyň kakasy bilen ejesi maslahatlaşyp, ony Torum baý diýen adama
eltmegi ýüreklerine düwýärler. Olar muňa «çekim etme» diýýär ekenler.
Ýaňky ekiz gawunyň ýanyna her biri «ho-op» diýip götermeli dokuz gawun
goşup, gije il ýatandan soň, baýyň daş işigine hatarlap goýup gaýdýarlar.
Jahan ýagtylanda täret kylmaga çykan baýyn daş işikde duran gawunlara gözi
düşýär. Bu ahwalata haýran galyp, aýalyny çagyrýar. Aýaly gawunlary ýekeýekeden ýüzüne sylýar. Emma är-aýal näçe gurra taşlasalaram, birbada bu
gawunlary kimiň getirenini bilip bilmeýärler. «Çekim eden» adam bolsa, däp
boýunça, tä öý eýesiniň özi bilip, üstüne gelýänçä, hiç kime syr bildirmeli däl
ekeni. Bardy-geldi gawun sowgat edilen adam syrnyh gysganç bolup,
husytlykdan sesini-üýnüni çykarman, gawunlary hezil edip, iýip
oturyberende-de, gawun eýesiniň ol barada dil ýarmaga haky ýok ekeni. Gör,
nähili geň, täsin dessur! Ýöne Torum baýam bu dessury bilmez ýaly akmak
däldir ahyry. Ol şol töweregiň ekinlerine aýlanyp çykansoň, beýle ajap
gawunlaryň diňe babamlaň joýasynda bitip biljegine göz ýetirýär-de, göni
şolaryň öýune barýar.
— Sylapsyňyz, bizi sylany Alla sylar, işalla. Ertir bize baryp gaýtmaga irinmäň.
Keýwanymyz siziň sylagyňyzy ýetirer — diýýär-de, çykyp gaýdyberýär.
Babamyň kakasy bilen ejesi bir-biriniň ýüzüne seredişip, köp oturýarlar. Däp
boýunça, baý olara: «Indi sizem diläň dilegiňizi» diýmeli ekeni. Bular şonda
owlakly geçi, guzuly goýun dilese-de, at-düýe dilese-de, haky bar ekeni. Hatda
olar ogluna gelinlik üçin baýyň gyzyny dilese-de, baý gatyrganmaly däl ekeni.
Emma babamlar garyp, olar bolsa baý. «Eşek öz deňini gaşar» diýlişi ýaly,
bularyň baý bilen garyndaş bolmagy niýet etjek gümany barmy. Oňa bogny
ysmaz.
Ahyry babamyň kakasy dillenýär.
— Be, Torum baý dessury unudaýdymyka? «Diläň dilegiňizi» diýäýende-de,
biz ondan baýlygynyň bir bölegini dilejek däl ahyry.
Babamyň ejesi baýyň beýdip gitmegini gowa ýorýar.
— Sen gatyrganma, ussa, belki, bu bähbitdir. Özümiz dilän bolsak, zor etsek,
çallyk geçi dilärdik. Baýyň eli açylaga-da guzuly goýun berse-de, berer
oturyberer. Baý adamdyr, tapman durmy, joşsa, joşar oturyberer-dä.
Onsoňam Torum baý ogla zar. Biz oňa ekiz gawunyň yzyna ekiz ogul tirkeşsin
diýip arzuw etdik. Görersiň, ol gawunlary ýeke iýmez! Öz golaý-goltumyny,
molla-işanyny çagyrar, goýun soýar. Üýşüp omyn ederler.
— Aý, bolýa-da, ýagşy umytda bolsak bolaly. Ýöne Torum baý seň çen
edişiňden gysygrakdyr. Gitsegem, şahyndan tutup, geçi lägirdip geleris diýen
tamamyz-a ýok.
Şol günüň ertesi babamyň kakasy ogluny — babamy yzyna tirkäp, baýyň
gapysyndan barýar. Olar baranyna-da puşman edýär. Torum baý bilen aýaly
bulary göreninden, üstlerine dag inen ýaly bolup, dilden-agyzdan galýar.
Babam oglanam bolsa, olaň içki pikirini ýüzlerinden okaýar. «Iki oýnam kel
ternäň üçin geçi soramaga utanmadyňmy?» diýýän ýaly görünýär. Olar ep-esli
dymansoňlar, ahyry baýyň aýaly köne çuwaly döküşdirip, eginleriniň pagtasy
çykyp ýatan köne dony babamyň kakasynyň egnine atýar. Babamyň başyna-da
güýe iýip, sanajy çykyp giden gaty şypyrmany sokýar-da, aýdýar:
— Baryň, nesip etsin!
Daş işige çykan ýerlerinde babam kakasyna ýalbarýar.
— Kaka, zyňaly şu şylhalaryny, goý, özleri geýäýsin.
Babamyň kakasy baýdan närazylygy görnüp dursa-da, etmeýär.
— Aýyp bor. Bularyň göwnünden çykaranyny almasak, biziň dessury
äsgermedigimiz bor.
Ataly-ogul, baýyň öýüniň ýeňsesinde ýaýdanyp, köp durýar. «Nätmeli, baýyň
«sowgadyny» alyp gitmelimi ýa-da gapysyna zyňyp gitmelimi?». Içerden
baýyň aýalynyň sesi eşidilýär.
— Besdir, näme iki oýnam kel ternesi üçin biziň hunumyzy aljakmyşmy.
Owlak-guzy berer ýaly, arta-taşa malymyz ýok.
Olara durarlyk galmaýar. Içlerini gepledip gidiberýärler. Baýyň maly barýoguny kakasam gowy bilýär ekeni, babamam. Olaň hatarly erkegini, agyr süri
goýnuny, münülýän, çapylýan telim atyny babam her günem görýän ekeni.
Babamyň kakasy baýyň heleýiniň «sowgadyny» zyňyp gitmäge ýüregi etmesede, ol jindäni öýüne eltesi gelmeýär. Ýoldan sowlup, dony-şypyrmany-da otlap,
hezil edýärler-de, öýe boş barýarlar.
Babamyň ejesi uzyn günläp baýa gargynýar.
— Ilden çykan. Ynsabyny ýuwudan. Hudaýyň saňa ogul perzent eçilmeýäni
hem şoň üçindir — diýýär.
Babamyň kakasy:
— Goý, başymyzyň sadakasy bolsun — diýýär.
— Sadaka berjek bolsak, baýdan başga-da adam tapardyk. Gel-gel indi öz
daban azabymyzy eltip, şoňa iýdirmeli boldukmy?
— «Baýam baýa berer, ýygnap-ýygnap gedaýam baýa berer» diýip
eşitmänmidiň? Ikimiziňkem bu sapar şo boldy. Öz elimiz bilen etdik,
ökünmäli.
— Wah, ol gawunlary obada kimiň gapysyna dökemde ogluma köýnek
bermezdi. Ak bazara eltsek, bir gadak çaýa çalşardyk.
4-nji bap: BUŞLUK
Biziň gawunçylygymyz iki ýany gerişläp oturan baýryň arasyndaky oýtakdady.
Oýuň bir gapdaly şyr takyr, aşyk oýnabermeli. Ýaz aýlarynda ona köp suw
ýygnanardy. Babam ýörite iş edinip, ol suwlary oýa, häzirki ekin ýerimize
akdyrýardy. Her biri meň bilime ýetip duran çuň joýalary telim sapar suwa gark
ederdi. Oýuň beýle tarapy akyp ýatan ürgün çäge. Biziň çöp çatmamyzam şol
çägäni etekläp otyrdy. Kakam bilen babam gün geçmez ýaly, ot bilen basyrypdy.
Töweregine çöp-çalam üýşüripdi. Şol çöpleriň arasyndan hem şaglap şemal geçer
durardy. Daşary yssam bolsa, çatman, içi salkyndy.
Ýazyň başlarynda bu ýerler has hezil bolýar. Öni ýapgyt bolup, barha beýgelip
gidýän baýyrlaryň ýüzüni gök haly bolup, gyrtyç bezärdi. Uzak mahal geçmänkä,
çigildem gülleri, her hili gülälekler garyşardy. Ýöne ol otlara-da, güllere-de ýagyş
gerekdi. Yzly-yzyna ýagyş ýagyberse, olar boý alyp öserdi. Ýelmikler şaha aýrardy,
ýuwalar porruklardy. Ýekeje hepde ýagşyň yzy kesilse-de, eýýäm ählisiniň ýüzi
gaýdardy. Baýryň ýüzüniň ýaşyl kürtesi sypyrylyp, oňa derek sary possun geýerdi.
Ine, biziň gawunçylygymyzyň töwereginiň ýagdaýy şeýledi.
Aýdyşlaryna görä, bu ýyl gurak gelipdir. Il içinde bolsa «Gurakçylyk ýyl ýandak
biter, ygallyk ýyl syrkyn» diýen gürrüň bar. Meýdanda ýandagyň köplügindenem
gurak bolanyny biläýmeli. Geçen gyş ýekeje gezegem gar ýagmanyny özümem
bilýädim. Ýol.ça baýramynam garsyz edipdik. Ýazyň başynda üç-dört gezek ýagyş
ýagan boldy. Oň yzgarynam gurak ýer şobada sokga sorupdy. Ot-çöpleriň
köpüsiniň köki gurapdy. Şonuň üçinem bu töwerekde köküni iňňän uzaklara
dürtüp bilýän ýandakdan başga gök zat görnenokdy. Gurakçylyk bolanda çölüň
janly-jandary öz öýüni ekerançylygyň golaýragyndan gursa kem görmeýän bolara
çemeli. Baýryň ýüzi hinden ýaňa eleme-deşik.
Men bu ýere çal towşany gözläp geldim. Gaharlanyp geldim. Sebäbi şu gün ony
tapmalydym: ululaň aýdyşy ýaly, «Ýere giren bolsa, gulagyndan çekip
çykarmalydym, asmana uçanam bolsa, guýrugyndan çekmelidim». Öz öňümde
goýan şertim, ine, şeýledi. Şon üçinem günortanyň jokramasynda eşegini münüp,
nirädir bir ýaňa ugran babamyň garasy ýiten bada, elime pil alyp, baýra
dyrmaşdym.
Çöl diýeniň bilen kesesinden sereden ýaly däl ekeni. Men bu ýerde ýekeje jandar
bardyr, olam biziň çalja towşanymyzdyr öýdýärdim. Ýalňyşan ekenim. Gaty
ýalňyşypdyryn. Baý, bo-ow! Baýryň ýüzi ala-gybyrdy bolsa nätjek. Olaryň hersi
hem özüne öý edinipdir, jaý gurnupdyr. Azyk ýygnapdyr. Azyklary hem hil-hil.
Men düýäni büdredip çykýan garynja kürümleri ýa-da agzy gyrymsy bolup duran
her hili kiçijik möjejikleriň ýatagy barada-ha agzabam duramok. Ulurak hinler
hakda aýdýan. Bularyň birnäçesiniň agzynda maňzy çigitlenen çigit gabyklar
pytrap ýatyr. Başga birnäçesiniňkide tüýdüm-tüýdüm edilen, birki hana pagta.
Ýene biriniňkide bir gysym gury ot, başga biriniňkiň-ä namedigem belli däl,
hapa-hupa, gör-lähet...
«Jandarlarda akyl ýok. Olarda diňe endik bar» diýýärler. Meň göwnüme-hä
akylam bar ýaly. Köpem bolmasa, bardyr. Ýogsam gyş ýer doňanda iýer ýaly azyk
ýygnamalydygyny olar nireden bilýär. Biziň çal towşanymyzdan mysal tutaýmaly.
Hinini gawun joýaň gyrajygynda-ha gazaýmandyr. Çatmaň golaýjagyndanam
gazmandyr, Çeträge çykanyny kem görmändir züwwetdin, ýirik dodak, hargulak
diýsänim. Gizleniber gizlenseň. Uzaga gidäýermikäň, göreli bakaly. Seň takyrjak
ýere pytradyp giden seçme ýalyjak gumalaklaryňy gözüm bilen gördum. Heniz
ýylysam gitmändir. Gawun joýalardan çykan ýeriňde, akja çägäň üstüne
çommalyp, öljerdip giden sen däl-de, kim eýse?
Edil towşan ýanymy alyp durap ýaly, men oňa käýindim. Soň elime tüýkürip, bir
hini gazyp başladym. Ýeri, towşanyň şol hindedigini nä bilýäň diýsene? Oňa
meňzeş ýüz-müň hin bar ahyry. Meň göwnüme, ol başga hinde däl. Hut şu hinde
bolmalydy. Näme üçindir, mende şeýle ynam döredi.
Men näçe haýdasamam, ýer gataňsy ekeni. Onçakly önüp baranok. Bolsa-da,
gazýan. Hyjuw bilen gazýan. Sebäbi, umydym bar. Hini yzarlap, her daban öňe
süýşemde, çagajyklaryny emdirip ýatan çal towşanyň üstünden baraýjak ýalydym.
Men gazýan, hin gaçýar. Men gazýan, hin egrem-bugram bolup, gaçyp otyr. Men
hiniň içi bilen towşanam gaçýandyr çen etdim. «Gaçsaň, gaçyber. Menem-ä
erjeldirin. Ahyryn-a yzyňdan ýeterin. Onsoň etjegimi bilýän. Seň bilen işim
bolmaz. Heniz gözi açylmadyk çaga pişik ýalyjak çebşejikleriňi etegime salar-da
gaýdybererin. Yzyma duşüp gelseň nädersiň mäläp». Men böwrumi diňledim,
sagyndym. Sebäbi, towşanyň mäleýänini ýa-da molaýanyny bilemokdym. Her
niçigem bolsa, ol lal-a däldir. Çagalaryny alyp gaýtsaň, bir zatlar-a diýmeli bolar.
«Özüme degmeseň bor, äkitseň äkidiber» diýip, berip goýbermejegini-hä bilýän.
Hiç ene-de öz çagasyny kesekä beräýmez.
Ana, onsoň men-ä öňünde, towşanam yzymda, tirkeşipjik gelýändiris. Ilki
görjegem ejemdir. «Hiý, Bazar jan, bu towşany eýýämhaçan ekdi edip
ýörsüňmi?» diýer.
Men gözüme inen derimi çalyp sagyndym. Şonda ellerimiň aýasynyň
awuşaýanyny duýdum. Piliň sapy gabarçyk-gabarçyk edäýen oguşýa. Gollarymam
gurşan ýaly. Mahlasy, oňatja ýadapdyryn. Ýumşak gumuň üstünde çommaldym.
Gazan ýerimi synladym. Esli meýdany köwüp çykypdyryn. Jar ýaly egrembugram bolup, gidip otyr. Köýnegimiň ýakasyna der çykypdyr, agzym guraýar.
«Şu wagt bir içi köz ýaly, özem buz ýaly, garpyz bolsady». Men agzymy suwardyp
uzaklara seretdim. Içine künji sepilen meýdan çalaryp göründi. Men ol ýerde
garpyz bardygyny bilýärdim. Emma çig garpyzdan ne peýda. Sebäbi, birki
günlükde babam eňegime çydaman, yzyna düşürip, meni ol ýere eltdi. «Saýla,
haýsyny saýlasan, ýolup bereýin!» Men iň goçagyny tutdum. Ol hemmesinden
saýlanyp duran gara garpyzdy. «Şuny ýolaýaly, baba, şuny». Babam garpyzy
sypady-da, başyny ýaýkady. «Munyň ýaňyja düwen ahyry. Daşam
ýylmanmandyr». Men göwünsiz içimi gepletdim. «Daşyny iýýänmi näme. Bişen
bolsa bolýa-da». Babam bir ala garpyzy sypady-da, abat aýagynyň dyzyna goýup,
gysyp gördi. Gulagyny degrip diňledi. Onam ýolman taşlady. «Şyglanok —
bişmändir». Soň ýene telim garpyzy pitikläp gördi. Olaryň alasam bar, garasam,
agam. Ýöne bulary hem «çig» diýip ýerinde goýdy. Men olardan has kiçi
garpyzlaryňam içiniň gyzyl – köz ýaly bolýandygyny bilýärdim. «Daşy
ýylmanmandyr», «şyglanok», pitiklände «pyt-pyt» etmän, «tyrk-tyrk» edýär».
Bular babam üçin bahana. Ol maňa ýolup bermejek bolup, şeý diýýär güman
etdim. Ahyry babam süýnmek ak garpyzyň ýanynda eglendi: «Hany, iýesiň
gelýäni çynyň bolsa, şuny ýol. Häý, öz-ä...» Men derrew garpyzy ýolup, takyrjak
ýere togaladym. Babam ýanbaşyndan haçandyr bir mahal öz ýasan gol boýy ak
saply pyçagyny sogurdy-da, garpyzyň sapagyny aýryp, bir salanda iki bölüp
goýberdi. Aýdyşy ýaly ekeni. Garpyzyň ýaňy çigidi garalypdyr. Eti çala öwşün
atýar. Onda-da, men bir pelläniň ortasynda örküçlep duran maýasyna elimi
urdum. Daş ýaly gaty ekeni. Bir übtüjegini agzyma saldym. Edil sabyn iýen ýaly.
Işdäm almady: ýüzümi çytdym: «Hä, iýjekdiň-le, iý indi»
«Çöl diýeniň bilen kesesinden sereden ýaly däl eken gerek», diýip, babam gyjyt
berdi. Pyçagyny gynyna saldy-da, «Bar, äkit, agşam eşege dograp beräýeris» —
diýdi.
Men bulary ýatlap, esli oturdym. Teşneligim ýeňledi. Soň hine gulagymy goýup,
diňläp gördüm. Gulagyma bir hyşşyldy bar ýaly. Köýnegimi çykaryp, ýaňadan
gazmaga başladym. Ilkibada hezil ýalydam, köýneksiz işleseň. Elimdäki pilem
ýeňlän ýaly. Ýöne salym geçmänkä, arkam gyzyp ugrady. Akan derler awuşadyp
başlady. Ýiti günüň tenimi ýakyp ugranyny duýdum. Eglenmän, ýene köýnegimi
geýdim. Gün bilen oýun etmeli däldigini bilýärdim. Bir gat hamyňy ýaksa, ýakyp
oturyberýär. Käte oglanlar bilen ýaba suwa düşmäge giderdim. Güzeriň başynda
guma agynap, uzak oturardyk. Şonda ertesi bir gat hamymyz kesmek-kesmek
bolup gopardy. Ejem dagy käýýärdi. Üç-dört günläp goýbermezdi. Soň täze ham
örýärem weli, birbada gelşiksiz-dä.
Men ýadaýanymy duýdum. Bolsa-da, hiniň soňuna ýetmän, goýmajagym
çynymdy. Erkek kişiň sözi bir bolmaly. Men şu gün towşany tapmagy öz-özüme
söz berdim ahyry. Şu ýerde garaşylmadyk bir zat boldy. Gazyp barýan hinim,
birden üç şaha bolup, aýryldy duruberdi. Ber habary, indi nätmeli? Şu zeýilli
halatlarda ertekilerde aňsat. Gyssanyp gidip barýansyň welin, birden ýol üç
aýrylýar. Haýsysy bilen gitjegiňi bilmän ýaýdanyp duransyň. Edil şol wagtam
hökman bir ýerden jadygöý kempir çykar, «Sagdakydan gitsen, ak döwüň öýüne
bararsyň. Çepdekiden gitseň, gara döwüň öýüne bararsyň. Ortakydan gitseňem,
öz gözleýäniňi taparsyň» diýer-de, gözüňden gaýyp bolar ötägider. Emma men
näçe garanjaklasamam, salgy beren tapylmady. Her näme-de bolsa, ertekide
edilişi ýaly, menem ortaky hini yzarlamagy ýüregime düwdüm. «Ýöne towşan
näme üçin hini üç bölek etdikä? Ýa her çagasyna biri, özüne-de birimikä? Şonça
gaçgaklabam, bar guzlajagy iki sanyjak towşanjykmyka? Biziň pişigimiziň göwresi
towşandan kiçidir. Şonda-da ol saman kepbede bir gijede dokuz çaga guzlapdy
ahyry».
Men gahar bilen ýaňadan gazmaga başladym. Birden, adam boýundan belendräk
ýylgynlaryň aňyrsyndan bir gara zat zomp ednp, görnen ýaly boldy. Elimi gözüme
kölegeledip seretsem, babam. Eşegini mytdyldadyp, göni maňa tarap gelýär.
— Gör, sen nirede ekeniň, galtaman!
Men towşany tapyp bilmeýänimi babamdan görýän ýaly, oňa jogap gaýtarmadym.
Ony görmedik bolup, gazmagymy dowam etdirdim. Emma meň ýüzümiň
gamaşyklygy babamyň piňine däl. Gaýtam ýylgyrýar. Bu wagt iňňän şähdaçyk
görünýär. Ol ekiz gawun tapamyzda-da begenýärdi, ýylgyrýardy. Ýöne ýüzüne şol
köne ynjysy mälimdi. Bu wagt ol ýüz-gözi durky bilen ýylgyrýar. Ýüzi begençli
çagaňky ýaly, güläýsem diýýär. Ol meň ýarym günlük zähmetimiň netijesine
seretdi-de, birden loh-loh gülüp goýberdi. Ýöne onuň gülküsem adaty gülküsi däl.
Ýürekden gaýnap çykýan ýaly.
— Sen azara galyp, gazyp duranyň towşanyň hinem-ä däl ýaly-la, oglum.
Maňa şarpyk çalnan ýaly boldy. Towşan gapyp bilmedigimiň üstesine, oň hinini
tanamazlygym meň üçin aýypdy. Utanyp, ýere giräýjek boldum. Her niçik-de
bolsa, bir bahana tapmalydy. «Bu ýerde towşanyň hinini gazýan adam ýok. Men...
ýöne şeýle... gazaýýan...» diýmekçi boldum. Ýöne wagtynda dilimi dişlemäge
ýetişdim. Sebäbi, beý diýsem, boljak däl. Meň sapalagyma ynanyp, «heýlemi»
diýip ötägider ýaly, babam akmak däl. «Her iş etseňem, maksatlyja etgin, oglum»
diýip, sargap ýören oň özi ahyry. «Maksatsyz işiň soňy bihuda horluga barar»
diýýäni hem ýadymda.
Men pilimiň sapyny gursagyma diräp sagyndym. Babamyň oýny ýa-da
çynydygyny ýüzünden okamaga synandym. Zähmetimiň reýgan bolanyna
bokurdagym dolýardy. Şu wagt babam ýene ýekeje agyz zat diýäýse, uly
masgaraçylygyň bolaýmagy-da ähtimal. Men pili taşlap, çykaýmagyň-da ugruny
tapmadym. Aljyrap, ýene gazan bolup ugradym. Dogrusyny aýtsam, indi
gazamokdym-da, gum sowurýardym. Bu meň gaharyma bäs gelmän, edýän
hereketim bolsa gerek.
Babam esli salym sessiz-üýnsüz duransoň, ýene sorady.
— Hany, oglum, aýtsana, näme agtarýaň? Hazyna gözleýän-ä dälsiň-dä hernä?
Bu meň hasam çetime degdi. «Babam ýaňsa alýar. Meni oýnajak bolýar» diýip
gatyrgandym. Towşanyň hini bilen tilkiň sürenini tanawutlandyryp bilmesemem,
hazyna nirede bolýar, ony bilýän ahyry. Hazyna gözlejek bolsam, gidip, Gulakly
galany ýykardym. Altyn depäni agtarardym. Bir mahal baýlar gyzylly um
gömenmiş diýip, käbir adamlaň depäň töweregini astyn-üstün edenlerini
bilemokmy näme. Ynanjaňlyk gurasyn. Altyn taparys hantamaçylygy bilen soňsoňlaram galaň aşagyny köwüp ýörenler bolupdyr ahyry. Diňe ýadygärlikleri