Arkadagym agtyklar - 05

traktora süýredip getiripdi. Ejemiňem, babamyňam soňky günler aladasy köpeldi.
Näme edýänlerinem bilemok welin, günuzyn ýetişiksiz gündediler.
Düýe bakmak indi meň boýnumady. Oňa ökdeledim diýse-de boljak. Ilki
güilerdäki ýaly, oň ýanyny alyp duramok. Aýagyny duşap goýberýän-de, giçlik
baryp, alyp gaýdýaryn.
Bu günem şeýle bolar öýtdüm. Barsam, düýe ýok. Düýämiz ýitipdir. Göwnüňe,
düýe ýitmejek ýaly. Emma ýitipdir. Nätmeli? Düýämi ýitirdim diýip söwwüldäp
baraýmalymy? Muňa kim ynanar. «Düýe iňňe däl ahyry, ýiter ýaly. Ol çöküp
oturandyr, senem gören dälsiň» diýip, ejem iňirdär. Babam bolsa: «Oglany
ýumşa iber, yzyndan özüň ylga» diýenleri-dä» diýip, eşegine münüp ugrar.
Ýeri, şol wagt men näderin? Ertir maňa düýe bakmagy kim ynanar. Men muňa az
garaşmandym ahyry. Muny özüme bagt bilýärdim. Indem elimden aldyryp
oturybersem. Ýok, gözlemeli, tapmaly. Hökman tapmaly. Bakýanym ýekeje düýe.
Ony ýitirip barsam, meň üçin aýyp.
Men uzak oýlanmadym. Göni kanala tarap gidiberdim. Sebäbi öňlerem käte
babamyň: «Düýämiz şorlapdyr, kanalyň aňyrsyndan tutup getirdim» diýýäni
ýadymdady. «Biziň nahara duz atyp iýşimiz ýaly, düýe janawaram şor-turşyny
küýseýär. Ýandakly mekdany taşlap, selme, çogan, şora bitýän meýdana tarap
hompuldap gaçýar. Olary tapmadyk mahaly bolsa şor tümmegi ýalaberýär»
diýerdi.
Men kanalyň aňyrsynda şoraly meýdan barlygyny eşidipdim. Şoň üçinem göni şol
tarapa gidiberdim. Meň pikirimçe, düýämiz diňe şol ýerde bolmaly. Çatmamyz
bilen kanalyň arasy golaýam däl. Ol pyýada iki sagatlyk, eşeklä bir sagatlyk ýoldy.
Men ylgawymy ýazman, köprä ýetdim. Köpriň bärsi uç-gyraksyz gowaçalyk.
Aňyrsy hem uç-gyraksyz çal çöpli meýdandy. Men şol çal çöplere şora
diýýändiklerini bilýärdim. Ol selmä meňzeýärdi. Özem ady ýaly şordy. Düýe şoň
içinde bolmalydy. Köpriň üstünde durup seretdim, hiç zat görmedim. Köprüden
geçip, gara görnüm gitdim. Töweregime seredýän, düýe ýok. Ýene gidip
oturmalymy ýa yzyňa gaýtmalymy? Gün ýaşyp, howa-da garaňkyrap barýan ýaly.
Ýüregime dowul duşdi, howpurgap ugradym. Nätmeli? Indi niräni gözlemeli?
Aňyrsy-bärsi görünmeýän çölüň haýsy ýerine aýlanyp çykjak? Alaç ýok. Düýäni
tapman, boş dolanmak näçe ýokuş degse-de, yza dolandym. Sähel eglensem,
garaňky düşjekdi. Onsoň, düýe gözlemeden-ä geçen, kanalyň köprüsini
tapjagymam näbelli.
Ýadawlykdan injiklerim agyryp dursa-da, köprini nazarlap, yzyma ylgap ugradym.
Garaňky düşmänkä köprä ýetip bilsem, aňyrsyny gaýgy edgmok. Sebäbi çägeli
alaňyň üstünden çatmamyza tarap gumak ýol gidýär. Şondan çykman gidip
otursaň, ilki gala barýar. Galadan soň pagta serilýän haýada barýar. Ondan
aňryny bolsa gözümi daňsalaram tapjagymy bilýän.
Wagtynda dolanan ekenim. Heniz köprä ýetmänkem, çal çöpler çagşyldaşyp
ugrady. Garaňky bilen bile gelen sarymtyl tupan töwerek daşy örtdi. Bu uly ýeliň
buşlukçysy ekeni. Köprä ýetdimem welin ýel turup, telpek ýaly peşmekleri
togalap getirip, kanala taşlap ugrady. Köprüden aşan dessime güýçli ýel ýolumy
kesdi. Tümlük gözümi baglady. Ýöräp gelýäkäm, ýolumy ýitirdim oturyberdim.
Çägesöw ýol ýelsiz wagty, aý-aýdyn gijede gowy ekeni. Agaryp, öňüňde uzar gider
oturardy. Häzir bolsa ony ýel tekizläpdir. Üstesine-de şeýle bir sowurýandyr
welin, gözüň açdyraýsa nädersiň. Men elimi ýüzüme tutup, ýörän bolýan welin,
gyrmyldap, alýan ýolum ýok. Nirä ýöreýänimem bilemok. Çakalla ýöreýän —
durýan, ýöreýän — durýan. «Birden, çatmamyza tarap diýip, tersine barýan
bolaýsam?»
Bolsa-da gala çenli dogry barypdyryn. Üstüne çykamda azajyk göwrümim giňedi.
Ugur saýgarjak bolup synandym. Emma ýel bu ýerde hasam güýjän ýaly göründi.
Dikelip durjak bolýan welin, şuwlap döşümden itip, galadap agdaraýjak bolýar.
Indi nätmeli? Galaň üstünde tükge düşüp, ýel ýataryna garaşmalymy? Beýtsem,
ertire çenli agzym çägeden dolup, gömlüp galmanmy? Dişini şakyrdadyp ýören aç
möjekler daşymda gyrlyşmazmy? Eýsem nätmeli? Belki, galaň içine girerin. Altyn
depäň daş sütüniniň ýeňsesindäki gowaklara duwlanaryn? Men gömlüp galan
şäheriň harabalarynyň içine girsem, galaň üsti ýaly şowlap durmaýanyny
bilýärdim. Ýöne galaň içinde garalyp duran gowaklara tarap seredesim gelmedi.
Sebäbi Gulakly gala bilen Altyn depe barada myş-myş kändi.
«Bir çopan Alhyn depäň içine girip, ýatjak bolupdyr welin, gije şaňňyrdap duran
şaýly gelin kowalanmyş».
«Bir aýal uruş döwri ýer sürüp ýör eken welin, çym-ak äpet uzyn zat gözüne
görnüp, traktoryna dyrmaşyp, bogjak bolupmyş».
«Gulakly gala eýelimiş, gije golaýyna barsaň, ot görünýärmiş...»
Men bu gürrüňlere ynanamokdym. Bolsa-da, ýadyma düşýärdi. Şoň üçinem
«taryhy» ýazgyma tarap seredesim gelenok. Gaýtam gündiz şol zatlardan
gorkman, ýazgy edenime haýran galýan. Göwnüme, «şuny ýazan oglanjyk elime
düşäýse bor» diýip, görden çykan ap-ak uzyn adam bilen Altyn depäň eýesi şaýly
gelin öňümde durýan ýaly. Gorkymdan agym tutýar, emma aglamaga-da gorkýan.
Galaň üstünde doňan ýaly bolup otyryn. Ol bolsa şuwlap inýärdi-de, geçip
gidýärdi. Ýene täzeden has güýçlüsi gelýärdi. Bir ýerde ot ýylpyldan ýaly boldy.
«Meňem gözüme ot görnüp başlady-ow» diýip, iki elimi ýüzüme tutdum. Elimi
aýyrsam, çym-ak adam ruhy bilen şaýly gelin ýanymda duran ýaly. Men hut
şeýledir diýip güman edýän. Elimi ýüzümden aýryp bilemok. Indi nädip bulardan
gaçyp gutulmaly? Haýsy ýana gaçsamkam? Aňsat bulaň eline düşmejeg-ä bolaryn.
Şularam menden ýyndam-a däldir!
Men barmaklarymyň arasyndan yşlap seretdim. Enteg-ä çym-ak ruham ýok, şaýly
gelnem. Ýöne ýeliň arasy üzülen wagty häki ot has uly görünýär. Ol ýylp-ýylp
edýär-de, ýene sönýär. Ýylp-ýylp edýär-de, ýene sönýär. Men onuň ýanyp-sönüp
durmasyny halamasamam, jynyň ody däldigine ynandym. Kim bolanda näme?
Bararyn, azaşanymy aýdaryn. Şoňa tarap gitmegi ýüregime düwdüm. Babamyň:
«Hergiz ýadyňda bolsun, gije oda gitme, gündiz tussä, ot gije gaty uzakdan
görner» diýeni ýadyma düşende bolsa sagyndym. Ýöne galada durup bilmejegime
gözüm ýetýärdi. Galaň üstünde tozana gömlüp, ölüp galandan ýa-da şaýly gelin
bilen gujaklaşandan, ruha özüňi bogdurandan-a gowudyr diýdim-de, galadan
düşüp ýöräp ugradym. Iki gözüm ot ýanýan tarapda. Ol ýaldyrap ýanan wagty
ýöreýän, sönen wagty menem durýan. Ýol-ýoda yzarlamok. Çöp-çalam
saýgaramok. Aýagymyň astynda näme gabat gelse, basgylap gidip otyryn. Oduň
barha ulalýandygy welin belli. Tizräk ýetmek gerek, tizräk. Ylga, aýagym, ylga!
Ine, bir görsem, ganawyň içinde ýatyryn, gözüm garaňkyrap gitdi. Oturyp, özümi
dürsedim.
Bu gezek injigim on ýerinden dagy döwlendir öýtdüm. Ýene şol keselhana. Ýene
sakgally medsestra göz öňume geldi. Dermanyň ysy aňkap duran palatada
aýagym gipsli ýatandyryn öýdüpdirin. Elleşdirip görýän, gips ýok, ýatan ýerim
hem palata däl. Garyma ýykylypdyryn. Çöluň içinde garym gazana gargyndym:
bu ýerde uruş bolanok ahyry, ganaw gazar ýaly.
Beýle garymlaryň uruşda ok degmesin dýýip gazylýanynyny kinolarda görýärdim.
Özümi dürsänimden soň seretsem, ol towşan gözläp, öz gazan garymym bolsa
nätjek. Hawa-da, hut şol. Ot görünýänem öz çatmamyz ekeni. Galan aralygy
nähili geçenimi bilemok. Ejemiň gujagyna özümi oklanymy bilýän. Ol maňa suw
berdi.
— Iç, balam, iç. Iç, gözümiň göreji, gorkansyň. Ýüregiň sowar.
Suw içdim, dünýäm giňäp ýaly boldy. Begenjime gözümden ýaş syrygýar. Beýle
ýanymda henizem ujy labyrdap duran kesewä gözüm düşdi. Soramak gerek däl.
Öz özünden görnüp dur. Ejem onuň ujuna esgi orap, nebite batyryp, şol, meň
ýoluma garap, bulaýlap duran bolsa nätjek. Onuň käte ýanyp-sönüp görünmesem,
ara daş bolansoň, tozan öňüni ýapýan bolara çemeli. Oňa-da şeýtmegi babam
tabşyryp gidipdir. «Sen yzyňy uzme-de, otly kesindini bulaýla-da dur. Hem-ä
golaýyňa mör-möjek gelmez, hemem ot uzakdan görner. Azaşandyr. Şu jelegaýda
bolsa, Bazar janyň özi geler» diýipdir. Özi hem eşegini münüp, meň gözlegime
çykypdyr.
Soň ejem ikimiz taýly gezek otly kesindini bulaýlap, babamy çagyrdyk. Aramaram men elimi agzyma tutup gygyrýan. Emma ýarym gije golaýlanda-da, babam
gara bermedi. Men halys usurgap uklapdyryn. Ejem weli ýatmandyr. Daňdan
jahan ýagtylanda, onuň sesine oýandym.
— Wah, eşegi zady bilen kanala gapgarylandyr ol. Ýogsam bu wagta gelmezmidi?
— diýip, çatmaň töwereginde pelesaň kakýar. Men töweregime seredýän. Öýde
däl-de, başga ýerde ýatyp turan ýaly. Hiç zat öňkä meňzänok. Ýel bir gijede
çatmamyzy göçüräýse nätjek. Onuň daşyna desse-desse edilip, basylan çöpleri
biri sypyryp giden ýaly, çyp-ýalaňaç. Bosagaň agzy ozal tap-takyrjady. Indi bolsa
düýe çöküp oturan ýaly çäge. Ol nireden gelipdir, haýran galaýmaly. Suwly
bedreleň içi palçyk, läbik, laý. Gap-çanaklaň ýüzi görnenok. Içerä ýazylan keçeleň
üstüne çäge düşelen ýaly. Düýnem murtuny asmana tutup oturan gawun
biýaralaryň gollary çöwrülip, joýaň içine agdarylypdyr. Ýeliň zarbyna ýolnan
gawunlar güberişip ýatyr. Garpyz biýaraly düýrlenip, desse bolupdyr.
Men ýeliň güýjüne haýran galdym. «Altyn depe asly şäher bolupmyş. Ony gum
basyp, ýeriň aşagynda galypdyr» diýýänlerine-de indi ynandym. «Gulakly gala
ozal häzirkiden ýedi esse beýik ekeni, üstüni ýel pozup peseldipdir» diýilýäninede ynandym.
Ejemiň welin, zat gözüne ilenok. Şol bir ýeke özi zeýrenip, zowzuldap ýör.
«Özümi öldürmek gerek. Näme üçin iberipdirin. Onda iliňki ýaly gözem-ä ýok.
Barandyr, göni kanala gaçandyr. Ot bilen suwda ynsap barmy. Düýrläp äkidendir
olary».
Ejemiň dowluna gulak gabartmasaňam bolanok. Ozadam biriniň düýesi suw içjek
bolup, kanala baranda aýagy taýyp içine gidipdir. Telim günden soň, düýe
janawar çişip, gatlaň öňüne dykyn bolansoň tapypdyrlar.
Ejeme nebsim agyrýar. Nädip kömek etjegimi bilemok. Oba tarap ylgaýyn diýsem,
uzak. Öýleden bäri ýetmejegimi bilýän, ejemiň goýbermejeginem bilýän. Kimden
haraý islejek çölüň içinde.
Ozal her gün gelip, bir halta gökje hyýar äkidýän Oraty şofýor indi iki gün bäri
sary gawun äkitmäge gelýärdi. Bagtyma, birden şoň ýüküni özi düşürýän äpet
maşyny görnäýdi. Ejem hossaryny gören ýaly boldy.
— Sadagaň bolaýyn, jan jigi. Maşynyňy dep-de, Garybata eň. Bazaryň kakasy şol
ýerde kelem tabşyrýandyr. Gaýynyň kanala gark bolupdyr diý. Bejit gelsin!
Oraty aňk-taňk boldy. «Beýle däldir-eýle däldir» diýjek boldy. Ejem diňläýse
nädersiň. Ony idirdedip, kabina saldy.
— Çaltrak sür, Oraty jan, iş gaýtdy!
Oraty yzyna dolanyp, maşyny tozanladyp gitdi. Ol hakykatdanam kakama habar
bermäge gitdimi, babamy gözlemäge gitdimi ýa obadan kömek soramaga gitdimi,
men onçasyny bilmedim. Ýöne heniz oň maşynynyň tozanam sowulmanka,
«Pobedasyny» haýdadyp, kakamyň özi geläýdi. Ol maşyndan düşüp, bizi
ýanymyza-da gelmän, ýeliň eden oýnuna aňk bolup, başyny ýaýkap dur. Ejem
bolsa aglap, şeýle bir oran edýändir weln, hiý, ýöne goýaý!
— Görgüli ekeniň, kakam jan! Şum maňlaý ekeniň, kakam jan! Dünýä gelip,
göreniň görgi boldy, edeniň bergi boldy-la, kakam jan. Ýigit wagtyň maýyp galdyň,
kakam jan. Ejem öldi, ýetim galdyň, kakam jan. Ýeke ogluň ysnat boldy, kakam
jan!
Men ejemiň özge aýdýanlary dogrumy, dälmi, bilemok. Edil şahyr ýaly
sazlaşdyryp barýar. Ýöne Durdy daýyma beý diýmegi bolanok. Ol nähili
ysnatmyşyn. Žirafa ýaly, boýny uzyn owadan gelni bar. Özem diplomly inžener.
Aşgabatdan kwartira edinjek bolýar. Oňatja ogly bar. Ýok, ol ysnat däl.
Ejem arasynda ýuwaşan ýalam edýär-de, kakamdan ses çykmansoň, ýene örç
alýar.
— Ogluň ýüzüňi ýere basdy. Iller ýaly, jeňde süýnüp galan bolsaň gowy bordy.
Ahyryn-am, öz öýüňde ölüp, duluňda süýnmegem nesip etmedi. Ýap-ýaňy ogul
agtyjaga ýüzüň düşüp, ýyrşaraňda şeýle bolaýmalymy indi. Sen oň didaryny
görmäge-de ýetişmediň, kakam jan!
Babam ölüp, dulda süýnüp ýatanda-da, ejem şundan artyk agy tapmazmydyka
diýýän. Kakam adamyň giňi, arkaýynydy. Emma şo-da ejemiň elden-aýakdan
çykyp barýanyny görüp, aljyrajak ýaly etdi.
— Goýaweri, Hallym, agzyňy haýyr aç! Kakaňa hiç zadam bolan däldir, Ynha, bir
ýerden çykar, işalla!
— Wah, çykar-la, bilýän-le nireden çykjagyny. Ol gatlaň öňünden çykar. Bar,
sömelip durma-da, daýhanlary şol ýana sür!
Ejeme töwelladan zat çykmajagyna kakamyň gözi ýetdi.
— Sen, oglum, ejeň ýanynda bol, men oň ugruna çykaýyn.
Emma meňem galasym gelenok. Neneň galaýyn. Çöl bu wagt meň üçin elhençdi.
Möňňürip, kakamyň özünden ozal maşyna ýapyşdym. Ol ýeke eli bilen idirdedip,
meni ýalanaç çatma dykdy.
— Utanarlar! Çagasyň-ow indi möňňürip. Ol-a... Ejeň-ä bir aýal, a, saňa näme
gerek? Şu ýerden gozganma-da, ejeňe höwür bol. Men babaňy tapyp gelerin!
Öz galmagalymyz özümize ýetik bolansoň, Oratyň geleninem duýmandyrys.
— Hallygözel gelneje, ber buşlugymy, Belli agany tapdym.
Biz — kakam, ejem üçimiz üç ýerden Oratyň eliniň uzan tarapyna garadyk.
Görsek, hemişekisi ýaly, ak eşegiň üstünde babam düýesini idip gelýär.
Men begenip ejemi gujakladym. Kakam bolsa:
— Dur-dur, oň öňünde-de bir zat bar ýaly-la — diýdi.
— Ýogsam näme, düýäňiz botlapdyr ahyry — diýip, Oraty şofýor ýylgyrdy. —
Öňündäkem köşejik.
Ählimiz ylgap, babamyň öňünden çykdyk, Ol ýaňyja bolan, tüýleri buýra-buýra
garaja köşejigi eşegiň üstünde öňüne keseligine basyp, ýylgyryp gelýär.
Bögüripjik gelýän köşegiň bolsa iki öň aýagy bilen kellesi bir gapdalda, iki art
aýagy bilen guýrujagy hem beýleki gapdalda ýere degjek-degjek bolup sallanyp
ýatyr. Enesi janawaram homp-homp edip, yzyna düşüp gelýär.
Kakam başyny ýaýkady.
— Botlajak bolup, gaçyp giden janawar-da bu.
Men düýäň ömür ýatakda botlamaýanyny, adam-garadan çete, aýak ýetmez ýaly
ýere gaçyp gidip, botlaýanyny diňe şonda eşitdim.
Hörrejigi kakam bilen Oraty zordan eşekden düşürdiler-de, sandyr-sandyr edýän
aýaklarynda duruzdylar. Emdirdiler.
Ejem bu bolan zatlardan soň, özüni ýere goýberdi-de, lam-jim oturyberdi. Oň
begenýäni-de belli däl. Dünýäni unudyp, mahluk ýaly bolup otyr.
Kakam gyssanmaç maşyna müneninden soň seslendi.
— Ertir myhmanymyzam-a, gelýändir, ýetişjek bolarsyň-da!
10-njy bap: «MERTEBELI» MYHMAN KIM EKENI?
Bu ýere haçan gelseň, geläý. Güýmenje tapylmajak gümany ýok. Meň üçin-ä şeýle.
Eli sary baýdajykly, agzy jürlewükli adamyň uzyn otlyny iki ýana gatnadyp,
wagonlaň birini aýryp, beýlekisini tirkäp ýörşüne seredeňde-de bolýar.
Günbatara tarap geçip barýan otlyň üstündäki täp-täzeje maşynlara seretmegem
güýmenje. Agzyna tagta germelgi gyzyl wagonlaň içinde «25 g» ýa-da «50 t»
«nebit» ýa-da «benzin» diýen ýazgylaryny okamagam, ýalňyşman çeleklerini
sanamagam güýmenje. Agzyna tagta germelgi gyzyl wagonlaň içinde gözlerini
mölerdip duran arryk sygyrlara ýa-da garry ýabylara seretmegem gyzykly.
Bu ýerde gyzykly güýmenje köp. Gaty köp.
Gelip düşelimiz bäri, olary ýeke-ýekeden synlap ýörün. Kakamyň welin bu
zatlaryň birem gözüne ilenok. Garşy-garşy stansiýanyň gyzyl papak nobatçysynyň
ýanyna baryp, otlyň wagtynda geljegini ýa gelmejegini soraýar. Çat maňlaýyna
«1894» diýip ýazylan jaýyň öňündäki uly sagada seredýär. Soň elini kölegeledip,
gündogara garaýar-da, menden soraýar.
— Seretsene, oglum, gol galanokmy?
Ol ähli ýollarynyň birigip iki hatara düzülýän çatrygyndaky gök, sary, ýaşyl çyraly
beýik demre gol diýýärdi. Ol uzap duran gola meňzemänem duranok. Onuň ýaşyl
çyralysy ýanyp, goly ýokary galsa, otly gelýär, garaşyberiň, ýol açyk diýdigidi.
Men oň ýaly hatara çyralary kakam bilen gidemde, şäherde-de görüpdim. Ähli
köçeleriniň çatrygynda maşynlaryň haýsy durmaly, haýsy gitmeli aýdyp duranam
şol çyralardy. Ýöne olar pessejikdi. Adyna-da «swetofor» diýilýärdi. Bu welin,
iňňän beýik. Aşagyndan otlular geçip duranda-da, degjek gümany ýok. Men
muňa «semafor» diýilýänini stansiýa ilki gelen gezegim öwrenipdim. Ony ozal el
bilen galdyrar ekenler. Indi nobatçy oturan ýerinde bir knopkany basýar welin,
hem gol galýar, hem ýollar şakyrt edip süýşýär-de, başga birine birigýär
duruberýär. Otly aňyrdan göni gelýändir, şol ýere geler-de, öz-özi sowlup, başga
ýola geçäýer.
— Be, otlyň gelmeli wagt-a boldy öz-ä — diýip, kakam ýene gelip, babam ikimiziň
ýanymyzda eglendi.
Perronyň gyrasyndaky beton haýadyň üstünde oturan babamyňam indi ynjalygy
gaçýardy. Stansiýanyň sagadyna ynam etmeýän ýaly, düýeýüňden dokalan agar
çäkmeniniň goltuk jübüsine elini sokup, uzyn zynjyry iňňebagjyk (temençe) bilen
berkidilen gapakly sagadyny çykardy-da, «jyrk» edip, gapagyny galdyryp seretdi.
Daşyna kagyz oralan bir gujak gülüni kölegä süýşürdi. Ol ähli zatdan beter,
«mertebeli» myhmana niýetlän güli solar öýdüp, alada galýardy. Kakam ikimiziňä gül bilen garşylamak ýadymyza-da düşjek däl. Babam welin frontda bolup, köp
şäheri gezipdir, köp zat öwrenipdir. «Men bir desse gül tapyp, özüm eşeklije
bararyn» diýip, ir bilen turup gaýdypdy.
Men egnime ýakasy keşdeli köýnek, kelläme keşdeli tahýa geýip, kakam bilen
myhman garşylamaga gelsemem, onuň kimdigini henizem bilemokdym. «Çaltrak
otly gelse, «mertebeli myhmany» görsem» diýip içimi gepledýän. Ýeri, sen ony
göreňde tanajakmy beri diýsene. Sebäbi ol «üýtgeşik» bolmaly.
Ahyry garaşylan pursat geldi. Stansiýa düşnüksiz galagopluk aralaşdy. Gawun
satýan gyzjagazlar gawunlaryny goltuklap, ýerlerinden turdular. Üzüm
satýanlaram, şetdaly satýanlaram, her kim öz harydynyň üstüni açdy. Seretsem,
gözümizi ýolda goýan semaforyň goly galypdyr, ýaşyl çyrasy lowurdap dur. Ýer
sarsdyryp, otly ýetip gelýär.
— Altynjy wagon bolmalydyr, duşuňyzdan geçiräýmäň! — diýip, kakam basga
galyp, aljyrap ugrady.
Maňlaýy gerbli teplowoz salymyny bermän geldi-de, deňimizden geçdi. Kelläň
yzyndan ýaşyl wagonlaram ýeke-ýekeden zyrpda-zyrp geçip dur. «Birden durman
geçäýse» diýip gyssandym. Altynjy wagonam deňimizden geçdi. «Han-ha,
altynjy» diýýänçäm, kakam eýýäm wagony gapdallap ylgady. Babamam gülüni
goltuklap, leňkildäp ugrady. Menem yzlarynda. Otly birden saklandy. Äpet
tigirleri doňdy. Ählimiz altynjy wagonyň öňünde gapysynyň açylaryna garaşyp,
göz dikip durus.
Wagondan ilki bilen goşun gullugyndan gelýän syrdam ýigit düşdi. Ol ýaldyrawuk
ädikli aýagyny ýere ýetiren dessine ejesi ony gujaklady. Ýüzünden, gözünden,
maňlaýyndan ogşaýar. Onsoň kakasy bagryna basdy. Soňra bir süri jigisi ýekeýekeden soldaty ogşadylar. «Sag-aman gaýdyp gelipsiň! Gözüň aýdyň!» diýdiler.
Olaryň bolşy bu otly ýörite öz ogullaryny getiren ýalydy. Başga düşjek-münjek
bardyr öýdenoklar. Gelse gelipdir-dä goşundan, frontdan gelmändir ahyry.
Olar wagonyň agzyndan bir gapdala çekilen badyna gysgajyk boýly, kellesiniň
ýarpy saçy düşen bir rus adamy gyssanmaç bökdi-de, kakama seretdi. Kakamam
oňa. Birdenem gujaklaşdylar.
— Kössek!
— Mişa!
Olar bar zady unutdylar.
Men agzymy açyp, aňk bolup durun. «Biziň garşylajagymyz şu adammyka?» diýip,
içimi gepledýärin. Henizem kakam bilen gujaklaşyp, ogşaşyp duran adamy
ýeňsesinden synlaýaryn.
Ahyry babam ikimiziň hem garaşyp duranymyz kakamyň ýadyna düşdi öýdýän.
Çygjaran gözüni süpürip ol adama bizi görkezdi.
— Salam — diýip, ilki bilen men elimi uzatdym, soň babam. Emma ol adam
babamyň elini goýbermedi. Içgin-içgin onuň gözlerine garaýar. Babamam bir zat
diýjek bolýan ýaly, dodagy müňküldeýär. Birdenem ol babamyň elini goýberdi-de,
iki eliniň ýumrugyny ýokary galdyryp, yzly-yzyna howada galgatdy. Soň sag elini
galdyryp, howada ýene nämedir bir zady çekdi, goýberdi, çekdi. Soň, eşidip
otursam, ol asyl «Sen, babaý, meň ýadymda. Sen ussadyň. Şeýdip, ýekedaban
urardyň. Ussahanada körügiň bolardy. «Wyssyk-wyssyk» edip, bizem körük
çekişerdik» diýdigi ekeni.
— Wah, Mişa, Mişa – şokolad! — diýip, babam bozuljak ýaly etdi-de: — Heý, ol
günlerem ýatdan çykarmy? — diýip, myhmany gaýtadan gujaklady. Indi
ikirjiňläre ýol galmady. Men munuň şol garaşylýan myhmandygyna ynandym.
Ýöne näme üçin oňa «mertebeli» diýýärler? Boýuna seretseň-ä, ol kakamdanam
pes. «Mertebe» diýilýän nämekä? Has täsin ýerem, bu adamy kakamam tanaýar
ekeni, babamam. Häli görseň, ejemem tanaýandyr. Diňe men tanamok. Men
muňa kemsinjek boldum.
Babam elinde saklap duran güllerini bermegem unudypdyr. Soň ýadyna düşüp
uzatdy. Mişa daýy olary aldy-da, meň elime tutdurdy.
— Bar, ogul, wagona gir, ikinji äpişgäň öňünde oturan aýala ber.
Men ýaýdanybrak wagona mündüm. Häliden bäri gözüni gyrpman, bize seredip,
tamburda ýylgyryşyp duran bir oglanjyk bilen bir gyz münen dessime öňümi
gabaladylar.
— Bular bizemi? — diýip, gyzjagaz ýylgyryp sorady. Men aljyrap, näme diýjegimi
bilmedim. Gulpagy akja bantikli, egni gara köýnekli ýaňky gyzjagaz jaň ýalyjak
sesi bilen aşak gygyrdy.
— Kaka, bu güller bizemi?
— Hawa, hawa, baryň, ejeňe eltiň! Özüňizem düşüň ahyry, geldik.
Men diňe şondan soň, bularyň hem biziň myhmanymyzdygyna göz ýetirdim.
Biziň rus dili mugallymamyza meňzäp duran, ýaňy saçyna çal sepen aýal gelip,
meni gujaklady-da, maňlaýymdan öpdi.
— Seň adyň näme?
Men adymy aýtdym. Ol aýal soňra ýaňky oglan bilen gyzy görkezdi.
— Bular bolsa Wolodýa bilen Liliýa. Tanyş boluň!
— Kössek Bazarow! — diýip, kakamam gleip, oňa elini uzatdy.
— Matriona Mihaýlowna, meň aýalym! — diýip, Mişa daýy hem ony tanatdy.
— Ýöne Motýa diýäýiň — diýip, ol aýal ýylgyrdy.
— Hoş gelipsiňiz, sapa gelipsiňiz, Matriona Mihaýlowna! — diýip, kakam olaň
goşlaryny göterip düşürýänçä, olar bilen babam hem ýeke-ýekeden elleşip
salamlaşdy.
Toparymyz bilen wodokaçkaň ýanynda duran «Pobedamyza» tarap ýöredik.
Kakam iki sany ullakan çemedany göterip, öňe düşdi. Liliýa-da daşyna ýüpek
lenta saralan iki sany owadan kagyz gutyny goltuklap, olaryň yzyndan galmady.
Wowka ikimiz içi nämedendir dyp-dykyzja doldurylyp, agzyna akja hasa ýapylan
uly sebedi, herimiz bir gulpundan tutup göterdik. Wowka ädimini haýallatdy-da:
— Agyr-laý, gel, ýerimizi çalşaly-la! — diýdi.
— Azajygam agyr däl — diýip, men başymy ýaýkadym. Ýerimizi çalyşdyk. Ol indi
sag eli bilen tutdy, men çepim bilen. Diýsem diýäýdim, hakykatdanam örme sebet
ýeňil däldi. Biz perrona çykyp, dynjymyzy aldyk. Wowka sebediň bagynyň eliniň
içini kertenini görkezip ýylgyrdy.
— Zyýany ýok. Agyram bolsa, gerekli zatdyr. Biz muny size getirýäs. Bilýämiň
içinde nämeler bar. Wafli, konfet, şokolad bar. Liliýaň elindäkilerem kreýser.
— O nähili kreýser? — Men düşünmedim.
— Kreýser-dä, «Awrorany-ha» bilýänsiň?!
«Awrorany» bilmeýän barmy. Oň üçinem sagynmadym.
— Hawa, bilýän.
— Ana, şol – «Awrora» kreýseriniň kiçijik maketi-dä. Täsindir, görseň. Men ony
saňa sowgat berjek.
Men sesimi çykarmasamam begenjim ýüzümdedi. Üýtgeşik şokolad, wafli,
meşhur «Awroranyň» maketi... Näme üçin bular okuw günleri gelmedilerkä. Men
mekdebe eltip, ähli okuwçylara görkezerdim.
Wowka doganynyň yzyndan gygyrdy.
— Liliýa, nirä ziňkildäp barýaň, hany dur. Getir meň «Awroramy!»
Ol Liliýaň duraryna-da howlugyp, sebediň bagyny goýberdi-de, ylgap baryp,
kagyz gutularyň birini oň elinden aldy. Getirip, maňa uzatdy.
Motýa Daýza bilen babam bolsa, biziň toparymyzdan däl ýaly, çetde gürrüňleşip
gelýärdiler. Men olaryň näme gürrüň edýänini eşitmesemem bilýärin. Motýa
daýza ondan aýagyny nirede aldyranyny soraýandyr. Bababam edil bize jogap
berşi ýaly: «Aýagymy faşistler alyp galdy. Şu ýasan agaç aýagym inçeldigi gidip,
olardan aýagymy alyp gelerin» diýip jogan berýändir.
Kakam daşyna ýogyn ak turba geýdirilip, gyşda doňmaz ýaly içine saman dökülen
kranyň ýanynda saklandy-da, elindäki çemedanlary ýerde goýdy, syrly ýylgyrdy.
— Suw içiň, Mihail Antonowiç?
Men kakamyň suw hödürlänini geň gördüm Sebäbi heniz ulularyň myhmana suw
iç diýýänlerini eşidemok. Myhman kimem bolsa, ona hökman çaý hödürlärdiler.
«Öýe baralyň, çaý içeliň» diýerdiler. Bu biziň ata-babadan ýöräp gelýän däbimiz
bolmaga çemeli. Söwüş öldürilip, dürli-dümen iýiljegem bolsa, «nahar iýeliň!»
diýmezler-de, «çaý içeliň!» diýip çagyrarlar. Galany myhmanyň özüne bagly
gyssanmaç bolsa, bir çanak buz ýaly çal içer-de, «çeşmesine bereket» diýip,
agzyny süpürer gidiberer. Myhmana suw hödürlän weli tapylmaz. Men şoň
üçinem kakama seretdim. Ol bolsa, gözüni aýyrman, Mişa daýa seredýär.
— Heý, bir zat ýadyňa düşýärmi?
Mihail Antonowiç soragyň maňzyna düşünmedi. Kranyň buz ýaly suwuny
goşawujynda saklap, soragly garady.
— Ikimiz ilkinji gezek şu kranyň başynda tanşypdyk — diýip, kakam töwerege göz
aýlady. — Ähli zat üýtgändir. Şu kran welin şol wagtam şu duran ýerindedi.
Mihail Antonowiç şarlap akyp duran suwdan bir gezejik owurtlady-da, iňňän
uzakda galan bir zatlary ýatlajak bolup synandy. Haýsydyr bir zatlary görjek
bolup, dykgat bilen garanjaklady. Stansiýanyň ilki demir ýol gelende salnan
gupba ýaly owadan jaýyna seretdi. Onuň töwereginde-de bişen kerpiçden salnan
jaýlar köp. Olaryň daşy suwalany-da bar, demirlisi-de. Ol jaýyň gündogaryndan
gelseňem, günbataryndan gelseňem, çat maňlaýyndan seretseňem, uly gara
harplar bilen «Garybata» diýen ýazga gözüň duşýär.
Mihail Antonowiçem ol ýazga seredip, esli durdy.
— Garybata çölüň içindäki kiçijik stansiýamyka diýýärdim-le.
— Ol wagt ikimizem kiçijikdik — diýip, kakam onuň egnine kakdy. — Hasaplap
görseň, ýoňsuzja wagtam geçendir. Otuz bäş ýyl.
Mihail Antonowiç baş atyp tassyklady.
— Otludan düşüp, bir ýerde guma bulaşyp oturanymyz-a düýş ýaly ýadymda.
— Şu kranyň başynda bir oglanjygyň elinden nanyny kakyp alyp, iýip başlanyňam
ýadyňdamy?
Mihail Antonowiç kakamyň soragyna geň galdy. Ilki ýylgyrdy. Soň utanan şekilde
çalaja ýüzi gyzardy.
— Ol-a ýadyma düşenok. Şeýle zadam bolupmydy?
— Ol döwrüň ýüzüne köz degsin. Beterrägi hem bolupdy. Ejeň seni ýençmäge
başlapdy. Sen şonda-da eliňdäki nany bagryňa basyp, symyşlap ýatyrdyň. Sebäbi
sen açdyň. «Çagada näme ýazyk bar, urma ony» diýip, meň enem pahyr seni
ejeňiň elinden aldy. Soň bir tegelek nany bölüşdirip, heriňize gulak ýalyjakdan
paýlady. Sebäbi siziň baryňyz açdyňyz. Bir wagon bolup gelipdiňiz.
Kakamyň näme üçin myhmana krandan suw hödürläni indi belli boldy. Biz
çemedanlary maşyna ýükleýänçäk, babam eýýäm eşegine atlanyp, ýola düşdi.
Motýa daýzam maşynyň öňüne, kakamyň ýanyna mündi. Yzyna bolsa ilki Mihail
Antonowiç mündi. Onsoň, sowgadymy goltuklap, men mündüm. Emma Wowka
bilen Liliýa münmeli bolanda, olaň ikisem arkan gaýyşdy. Men utandym. «Bular
şäherde täzeje maşynlara münýändir. Biziň köne «Pobedamyza» münesleri
gelenok» diýip çen etdim. Diňe ejesi ýeňsesine gaňrylyp, gözüni alardansoň,
hüňür-hüňür edip, Wowka mündi. Soň ýyljyraklap, Liliýa mündi. Bularyň dawasy
äpişge tarapda oturmak ekeni.
— Şu ýigrenjini äkitmeliň diýip aýtdym ahyry — diýip, Wowka maşyn ýola
düşensoň seslendi. Emma ejesi Wowkaň tarapyny çalmady.
— Ýeri-ýeri, indiki gezek haýsyňyzy getirmeli däldigini görübereris.
Asfalt ýoldan çykman sürseň, «Pobedamyz» onçakly waragam däl. Wakyrşakyram kän däl. Onuň yzky tizliginiň işlemeýänini, bir ýaňa sowuljak bolaňda,
aýnadan eliňi çykaryp görkezmelidigini, akkumulýatorynyň tankyň taşalanan
köne akkumulýatorydygyny bolsa diňe kakam ikimiz bilýäris ahyry.
Maşynymyz emgenmän, kanalyň beýik köprüsine dyrmaşdy. Ählimiz yňdarylyp,
akyp ýatan derýa seretdik. Kakam köprüden düşen ýerinde maşyny ýoldan
sowdy-da, saklady. Biz köpriniň iki gapdalyndaky demir germewlere ýaplanyp,
kanalyň lummurdap akyp ýatyşyna, uzakdan gelýän akja katere, köpriniň
golaýynda läbik palçygy allowarra sowrup duran zemsnarýada seretmäge
başladyk. Emma Mihail Antonowiç bilen kakam kanalyň raýyşynda äpet susgujy
bilen ýer gazyp duran ekskawatora garap haýdady. Onuň ýebre girip ýaldyrap
giden susgujyny synladylar, ekskawatorçy adam bilen nämedir bir zat gürleşip,
ýylgyryp geldiler.
— Gördüňmi, Motýa, Lenin adyndaky Garagum kanalyny döretmäge bizem
gatnaşypdyk — diýip, Mihail Antonowiç aýalyna aýtdy. — Öz zawodymyzyň
çykaran ekskawatorydygyny gören dessime tanadym.
Soň kakam Garagum kanaly hakda gürrüň berdi. Mihail Antonowiçem
Leningradyň ekskawator zawody hakda. Men onuň şol zawodda inžener bolup
işleýändigini bildim.
Kakamyň maşyny oba tarap sowman, göni çatma tarap sürmesini halamadym.
Myhmanlara çatmanam görkezmeli, gök ekinem görkezmeli. Ýöne ilki öýe eltmeli
ahyry. Dem-dynçlaryny alarlar, onsoň, çatmaňy düzet-de äkidiber. Maňa geňeşse,
diýjegim şudy. Kakam welin bu zeýilli zatda maňa geňeşenok. Babam, ejem üçüsi
maslahat edýär, bolany şol. Şol sebäplem, myhmanlary oba äkitmänini
oňlamasamam, dil ýaryp biljek däldim. Özümiz-ä «mertebeli» myhmany
garşylamaga gidýäris. Eýsem, şoňa warak «Pobedaly» gitmelimi? «Kaka,
utandyrarlar. Diläýeli, ýok diýmezler. Obada «Moskwiçlem» kän, «Žigulilem»
kän, «Wolgalam» ýok däl» diýip aýdamda-da diňlemedi ahyry. Gaýtam:
— Oglum, hatyrjem bol, «Pobedaly» baranymyz bilen hiç kim utandyrmaz. Biziň
maşynymyzyň ady nämä degmeýär — diýýär.
Babamam oň tarapyny çalýar.
— Sen entek kakaňy tanaňok, Bazar jan. Ol kişi donuny geýip, toýa giden adam
däl ahyry — diýýär. — Elbetde, sen entek ýaş, muňa düşunmersiň. Myhman weli
gowy düşüner. Gaty gowy düşüner!
Babam düşünmersiň diýse-de, ol gün maňa eýýäm kän zat düşnükli boldy.