Arkadagym agtyklar - 06

Myhmanyň kimdigine göz ýetirdim. Wah, şu wagt enem pahyr diri bolsady. Ol
muňa mendenem beter begenerdi. Neneň begenmesin. «Leningrady faşistler
gabap, ilaty aç öldürjek bolupdyr. Horlanan ilat gabawdan çykan bada, olary
bärik uruşdan uzaga iberipdirler. Biz olara «bosgunlar» diýerdik. Şolaryň içinde
Mişka diýen bir oglan bilen kakaň dostlaşdy. Ol oglanjyk obamyza şeýle bip
öwrenişdi welin, soň giderem öýtmedik. Her zeýilli, her kimiň doglan ýeri
dartýandyr-da, ötägitdi. Sag-aman gezip ýören bolsa, ýapy ýaly ýigit bolandyr»
diýip bize gürrüň bererdi. Ol wagtlar maňa enemiň bu gürrüňleri erteki bolup
eşidilerdi. Indi görüp otursam, şol Mişa atly uruş döwrüniň oglany Mihail
Antonowiç ekeni. Mertebeli myhman öz obadaşymyz oguşýa!
11-nji bap: EJEME TELPEK GOÝDUM
Ulular käte birine haýran galanda, biz-ä şoňa «telpek goýduk» diýýärler.
Oglanlara-da şeý diýmek bolýan bolsa, onda menem ejeme telpek goýdum.
Sebäbi düýnki ýeliň eden weýrançylygy meni haýykdyrypdy. Zatlary tertibe
salmak üçin azyndan bip hepde gerek bolar öýdüpdim. Dogry, kakam bilen Oraty
agşam gelip, ýykylan çatmamyzy dikeldipdi. Töweregini uzyn-uzyn palaçlar bilen
basyryp, ýel alyp gitmez ýaly, üç ýerinden sim bilen guşaklapdylar. Gapyň
öňündäki geriş bolup duran çägänem pil bilen allowarra pytradypdylar.
Babamam ýeliň ýolup taşlan gök ternelerini ýygnap ýetişipdi.
Emma bular işiň ýary hem däl ahyry. Çatmada iş kändi, gaty kändi. Gap-gaçlary
ýuwmalymy? Ýuwmaly. Düşek-keçeleri çägäň astyndan sogrup, kakyp-silkmelimi?
Silkmeli. Işikleri, çatmaň töwereklerini syryp-süpürmelimi? Süpürmeli. Haýsy
birini sanajak, iş çeniň-çakyň däl. Meň myhmanlary oba äkidesim gelýäni hem
şonuň üçin. Ýel ýykan çatmada, çägäň içinde bolandan, obada telim otagly
tamymyzda bolsalar gowy ahyry. «Bu taýda olary nirede oturtjak, nirede
ýatyrjak» diýip, ýol boýy alada galypdym.
Haýp, howsala düşen ekenim. Gelip, aňk bolup durun. Ähli zat gülala-güllük.
Süpürilmelisi süpürilipdir. Syrylmalysy syrylypdyr. Çatmamyzyň töweregi — at
gaýtarym meýdan suwlanypdyr. Çeper höwesjeňleriň sekisiniň näme üçin
getirileni hem indi belli. Ony sergin ýerde, aşagyna kerpiç goýup, dikeldipdirler.
Üstüne gyly gyrylmadyk keçeler ýazypdyrlar. Öwüşgini gitmedik halylar
düşäpdirler. Adam ysyny almadyk täzeje per ýassyklaryňam telimsi güberişip
ýatyr. Gepiň gysgasy, Gün bilen ýylaýan duşumyza çenli suwdan doldurylypdyr.
Ýanynyň sabyny, polotensalary bilen taýýar. Ýeri, onsoň neneň oňa «telpek
goýdum» diýmejek.
Biz gelemizde, ejem tamdyryň başynda ekeni. Heniz maşyndan düşmänkäk,
ýylyjak nanyň ysy burnuma urdy. Ol tirsegine ýetip duran ýeňlikli elini tamdyra
sokdy-da, iň soňky nanyny çykaryp, repidäň üstünde goýdy. Öňlügini çözmän,
bize tarap ylgady. Gelşine, Motýa daýzany gujaklady. Mihail Antonowiçiň sag
eliniň tirseginden iki eli bilen tutup, türkmençe görüşdi. Ol erkek adamlar bilen
elleşmezdi-de, şeýdip görşerdi. Soň Wowka bilen Liliýany gujaklap, ikisiniňem
maňlaýyndan öpdi.
— Nähili eýjejik çagalar!
— Wolodýa hem Liliýa — diýip, ejesi olaň atlaryny aýtdy. Ejem Liliýany ýaňadan
gujaklady.
— Wah, adyňa döneýin. Leýla — bu türkmen ady ahyry.
Ol ylgap gidip, tamdyryň başyndan nanlaryny getirdi. Bir-biriniň üstünde duran
tegelek nanlaryň iň ýokarkysyny alyp, Mihail Antonowiçe uzatdy. Ak bugdaýyň
ýaňyja tamdyrdan çykan nany Günüň şöhlesine polat suwy berlen ýaly lowurdady.
Ol ilki üç gezek maňlaýyna degirdi. Soň bugaryp duran mele nandan otluçöp gaby
ýalysyny döwüp aldy-da, agzyna salyp, başam barmagyny galdyrdy.
— Oh, Motýa, bir dadyp gör. Tamdyr nanyň tagamy ömür ýadyňdan çykmaz.
Motýa daýza-da, Wowkadyr Liliýa-da, hersi ýekeje agyzdan dadyp gördüler. Ejem
olary salkyn çatma çagyrdy.
Mihail Antonowiç mazalyja ýuwunmasa, çaý içibem, nan iýibem hezili
bolmajagyny duýduransoň, kakam ony duşumyza tarap äkitdi. Ol duş bolup,
duşam däl-de, iki sany agajyň başy çatylyp, üstünde kese goýlan gara çelekdi.
Ertir irden suwdan doldursaň, ot ýakmak gerek däl. Günüň howruna gaýnara
gelýärdi.
Ýöne ol näçe gowam bolsa, özüm-ä ýabyň akar suwuna düşäýsem, kem göremok.
Sebäbi howa yssy. Salkynlasyň gelýär. Akar suw diýeniň başga gep. Raýyşdan bök,
suwuň ýelesine ýüz, ygyna ýüz, çüm — bary hezil. Iki bolsaň-a, juda-da hezil
boljagyny bilýän. «Şallak mende» oýnap, keýpden çykarys. Wowka-da meň
taýym ekeni. Ýaba gideli diýdim weli, begenip diriň-diriň towsuberdi.
Biz ýaba suwa düşüp gelemizde, Mihail Antonowiçem, Motýa daýza-da, Liliýa-da
duşda suwa düşüpdir, daranypdyr, geýimlerini çalşyrypdyr.
Wowka şortaly gezmek üçin ejesinden rugsat aldy. Oňa öýkünip, derrew menem
jotda balagymy geýdim. Biz şeýtmegi ýolda dilleşipdik. Sebäbi jalbarym aýagyma
dolaşyp duran ýalydy. Şorta öwrenişipdirin. Wowka-da «Kemer guşansam, bilimi
kertip barýar» diýýär.
— Indiki gezek menem derýa suwa düşmäge äkidäýiň-dä, Bazar! — diýip, Liliýa
ýalbardy.
Men oňa:
— Biz ýaba gitdik. Bu ýerde derýa ýok. Garagumuň içinde ýekeje derýa bar. Biz
oňa kanal diýýäs. Oňa düşüp bolanok. Düýänem akdyrýar — diýip düşündirdim.
— Çuňmy? Gaty akýarmy? — diýip, Liliýa gyssady.
— Çuň bolmazmy, ony özümiz gazdyk ahyry — diýip, men magtandym.
— Derýany özüňiz gazdyňyzmy? — diýip, Wowka ynanmajak boldy.
— Elbetde, men däl. Ýöne ulular gazypdyr. Kakam aýdýar. Bize suw gerek
bolupdyr. Ýörüň, gowusy, men size çebşejiklerimizi görkezeýin.
— Ol näme diýdigiň? — diýip, Liliýa sorady.
— Neme-dä. Towşanyň çagasy-laý. Oňa bizde çebşejik diýilýär.
Wowka ylgajak ýaly etdi-de, birden doňdy. Men onuň Liliýany äkitmejek
bolýanyny derrew aňdym. Liliýa bolsa suwa gitmänine ökünip dur. Galjak
gümany barmy. Ikimizdenem höwesek.
— Gitmese, gitmesin. Ýer, ikijigimiz gidäýeli — diýip, elimden çekýär.
Beýle gyzykly zatdan kimiň galasy geler. Wowka-da yzymyza düşdi. Emma, haýp,
towşan ýene hötjetligine tutdy. Hininiň golaýynda çöpe bukulyp, näçe otursagam
daş çykmady, çagalarynem çykarmady. Bu gezek towşan Liliýaň sesinden gorkup
ýatanam bolsa ähtimal. «Ýuwaş bol, pyşyrdama, towşanyň gulagy eşegiňkidenem
uly bolýar, uzakdan eşidýär» diýýän. «Sen sem boljakmy ýa ýok?» diýip, Wowkada tirsegi bilen hürsekleýär. Liliýa, barybir, geplemän ýekeje minutam durup
bilenok. Eňegine jaň dakylan ýaly.
Ahyry, özümiz irip, gawunçylyga girdik.
— Diliň gijäp duran bolsa, geple indi — diýip, Wowka jigisine igendi. Emma Liliýa
üçin geple diýmek gerek däl. Gawun joýa girip, aýlanyp başlan dessimize şaňňyja
sesi bilen üstümi soragdan gömdi. Ulurak gawun görse-de, üýtgeşigräk gawun
görse-de, gygyrýar.
— Waý, bular-y! Bu näme, Bazar?
— O-da gawun. Ana, olaram gawun. Şu joýa durşy bilen gawun — diýýän.
Liliýa bolsa gyzylödegini çekýär.
— Bä, bulaň kändigini. Iýilýämi barjasy?
— Gawun bolsa iýilmeli bor-da. Heý, iýilmeýän gawun gördüňmi?
— Kömeleg-ä gördüm. Şeýle dämi Wowka?
— Aý, oň aýdýany tokaýda bolýa-laý — diýip, Wowka gawunlara aňkaryp durşuna
tassyklady.
Men aýtdym.
— Bizde kömelek çölde bolýar. Bizde-de ýylan kömelek iýlenok — diýdim. —
Emma gawunlaryň ählisi iýilýär. Garpyzam iýilýär.
— Garpyzyň iýilýänini kim bilmeýär — diýip, Wowka ýylgyrdy.
— Bilýän bolsaň, aýt-da, şu iki gawunyň tapawudy näme? — diýip, men garrygyz
bilen waharmany görkezdim.
Olar biri-biriniň ýüzüne seretdi. Soň Liliýa maňa ýalbardy.
— Aýdaý-da, Bazar! — Ol çatma tarap ylgajak boldy. — Entek aýtma, garaş, men
gündeligimi alyp geleýin.
Wowka goýbermedi.
— Zyýany ýok. Ýazmasaňam bolar.
Men sary waharmany görkezip, ony bişen wagty iýmeseň, derrew
zaýalanýandygyny aýtdym. Soň bir gujak uly gara garrygyzy görkezip, onuň giç
bişýänini, oňatja saklasaň, täze ýyl şu günlere çenlem çüýremeýänini aýtdym.
Soňra:
— Bizde gawunyň sorty kän, olar ýüzdenem köp — diýip sanap başladym.
Emma uzak sanap bilmedim. Babam sanap oturardy. Meňki welin ona-da ýetmän
gutardy. Onda-da bilmeýändigimi aňdyrmadym. «Aý, olar kän-le, agşama çenli
sanasaňam gutarmaz» diýip, sapalak atdym.
— Garpyzyňam ýüz dagy sorty barmy?
Ýeri, muňa nähili jogap berjek. Bilemok diýmek gelşiksiz ahyry.
— Garpyzyňmy, garpyzyňmy... — diýip sagyndym.
Sebäbi men onuň diňe iki sortuny bilýärdim. Olaň bir-ä esenek garpyz, ikinjisem
ýöne garpyz. Galanlarynyň tapawudy daşynyň reňkine bagly. Ala bolsa, ala garpyz
diýilýär. Ak çigit, gara çigit, hatda gyzyl çigidem bolýar. Ýöne daşyndan çigidini
görüp bolanok ahyry. Derrew kädili joýa geçdim.
— Ynha, bular welin ne gawuna meňzeýär, ne-de garpyza. Muny gaýnadyp
iýseňem bolýar, oda gömüp iýseňem bolýar — diýip, uzyn boýunly palawkädini
sypadym. — Babam-a: «Öňki wagtlar muny palawa atar ekenler, ady hem şondan
galypdyr» diýýär. Ýöne men-ä, özüm-ä palawa atylanyny görmändim. Oňa derek
käşir atýarlar. Gyryp-gyryp, kädili gutap etseňem süýji bolýanyny iýip görüpdim.
Öten ýyl babam üç ýüz kädini samana gömüp goýupdy. Biz bütin gyş kartoşka
derek kädi iýdik.
Men palawkädi baradaka gürrüňimi soňladym. Daşyna hek pürkülen ýaly başga
bir kädini Wowka görkezdim.
— Hany, dyrnagyňy çümdür, çümýämikä?
— Näme üçin? — diýip, ol maňa soragly garady.
— Çümdür, çümdür, gorkma!
Wowka çümdürjek boldy. Dyrnagy taýyp gitdi. Ol Liliýany çagyrdy.
— Liliýa, seň dyrnagyň uzyndyr, çümdür.
Dogrudanam, Liliýaň külem barmagynyň dyrnagy gaty ösgündi. Men ony otlyň
üstünde elten gülümize elini uzadanda görüpdim. «Gaýçy tapan däldirler. Gelip
düşen batlaryna-ha düýbi bilen gyrksalar gerek» diýip, içimi gepledipdim. Ony
özgesi görmese-de, ejem görmelidi. Men dyrnagymy alman okuwa gitjek bolsam,
derrew görerdi. Liliýaň dyrnagy welin biriniňem gözüne ilmändir. Ol hamala,
ýaragly däldirin öýdenok. Gelip dyrnagyny urdy. Kädä dyrnagy ötmän,
gaňrylanda «Wäg-eý» diýip, elini silkdi.
— Gaty ekeni. Bu näme, Bazar?
— Gördüňiz gerek. Daş ýalydyr. Şoň üçinem muňa daş kädi diýilýär. Bu-da iýilýär.
Ejem bag goýnuň süňküni asyp, çorba edeňde, içine atýar welin, iýip doýup
bolanok. Ýeke özüni suwa gaýnadyp iýseňem süýji. Sowansoň ylaýta-da süýji
bolýar. Men-ä ýüzüne toşap çalyp iýmegi halaýan.
— Toşap diýýäniň näme? — diýip, Wowka sorady. Men oňa toşabyň garpyzdan
edilýän mürepbe ýaly zatdygyny nädip düşündirjegimi bilmän durkam, Liliýa
gyzylödegini çekip gygyrdy welin, Wowkaň soragy şol bada ýadyndan çykdy.
— Bärik geliň, bärik! — diýip, ol nämedir bir zadyň töwereginde aýlanýardy.
Nämekä diýip barsam, äpet haýwankädi tes-tegelek bolup, agaryp ýatyr.
— Bu gawuny bir görseňiz-läň! Uludygyny! Wowka, senem göterip bilmersiň.
Bazar, senem!
Men güldüm,
— Bu gawun däl, Liliýa, bu-da kädi. Üýtgeşik kädi.
Wowka-da Liliýa-da geňirgendi. Eli bilen ony çalaja sypady. Men kädiň üstüne
bir aýagymy goýdum.
— Heý, ýarylaýsa nätjek? — diýip, Wowka saňňyldady.
Liliýa ejesini çagyryp geljek boldy, biz goýbermedik. Ilki üçimizem kädiň daşynda
aýlandyk. Soň çommalyp oturyp, Liliýa garyşlajak boldy. Wowka gujaklajak boldy.
Hijisem başarmady. Üçümizem üstüne münüp, aýagymyzy sallap oturdyk. Emma
ýanymyza ýene bir adam sygjakdy.
— Görýärmiň, Wowka, sen ýarylar diýýäň, ýarylmaz. Sebäbi içi etden dolujadyr,
boş ýeri ýok. Onsoň nädip ýarylsyn.
— Muňa näme diýilýär? — diýip, Liliýa sorady-da: — Wa-ýeý, iýip görseňdiň —
diýip dilini ýalmandyrdy.
— Iýersiň-iýersiň. Gidýänçäň, on gezegem iýersiň — diýip, men ony köşeşdirdim.
— Bu kädiň özünden beter çigidi gerekli. Ondan derman edýärmişler — diýdim.
— Derman? — diýip, Liliýa edil şol kädini durşy bilen ýuwutmaly bolaýjak ýaly
geňirgendi.
— Eýsem, nädip göterjek? — diýip, Wowka gözüni tegeledi.
— Arkaýynja bol, togalap äkidäýmeli — diýdim. — Bolmasa-da, palta getirip,
çapyp, bölekläp äkitmeli.
Men haýwankädiniň duran ýerinde paltalanyny görmesemem, samana garyp,
mala bermek üçin palta bilen gapyda kerçelenenini köp görüpdim. Şoň üçinem
arkaýyn aýtdym.
— Hawa, onsoň nädip derman etmeli? — diýip, Wowka gyzyklandy.
— Ap-aňsat. Agşam ýataňda çigidinden bäş sanyjagyny çigligine çigitläp
ýatybermeli. Içiňde ýekeje gurçugam goýanok, basyrganaňogam.
— Eşidýärmiň, Wowka, saňa gerek ekeni. Öten ýyl ejem doktora äkidip
barladanda, seňkiden gurçuk çykdy. Ýadyňdamy? Sen hökman kädiň çigidini
iýmeli borsuň.
— Iýesiň, gelse, özüň iýiber. Meň-ä gurçugym ýok — diýip, Wowka kemsindi. —
Şol gezegem ikimiziň otluçöp gabymyzy laboratoriýada çalşyrdylarmyka diýýän.
Biderek ýere maňa üç gezek ajy derman içirdiler.
— Kädiň çigidi oň ýaly ajy däldir, Wowka — diýip, Liliýa töwella etdi. Men
ylalaşdyrdym.
— Ikiňizem iýäýerler. Isleseňiz menem iýeýin. Ajy däldigine şertem ederin —
diýdim.
Biz haýwankädiň ýanyndan aýrylyp, ýöräp ugradyk. Men öň ýanymyzda babamyň
bir düýp naskädisiniň bardygyny bilýän, ýöne ony bulara görkezmelimi ýa-da
görkezmeli dälmi, nätjegimi welin bilemok. Ol owadanja kädini gördügi Wowka
soramasa-da, Liliýa sorar. «Bu näme üçin gerek, Bazar?» diýer. Men näme
diýeýin? «Babamyň naskädisi ýok. Nas salmak üçin gerek, ol nas atýar»
diýeýinmi? Dogry, ol naskeş bolup, gaty naskeşem däl. Öňler çaýdan başga neşesi
bolmaz ekeni. Urşa gidende, çilim öwrenip gelipdir. Soň öýkeni hapalanyp, ahyry
üsgürip ugrapdyr. «Neneň hapalanmasyn, otuz ýyldyr çilim çekýän. Her günde
ýekeje çilim çekemde-de, hasaplap gör, otuz ýylda näçe gün bar. Ähli soran
tüssämi içimde saklap, agzymdan çykarsam, uly zawodyň tüsse çykarýan
turbasyna meňzärdi» diýip, özi aýdýar.
Babam naskeşem bolsa, kädisi ýokdy. Ilki-ilkiler diläp atar ekeni. Soň özümem
bilýän, kagyza dolap ýanyna göterdi. Onsoň, salafan haltajyga saldy. Indem kiçijik
derman çüýşede göterýärdi. «Çüýşe nasyň tagamyny alýar. Men öz elim bilen
naskädi ekip, Berdi Horazyňky ýaly neşeli kädi edinmesem bolmaz» diýip, geçen
ýyl bir ýerden naskädiň tohumyny tapyp geldi. Onda-da öten ýyl eken gämigini
buzaw iýdi. Bu ýyl çigidine derman garyp, ýaňadan ekdi. Gämigiň töwerejigine
taýajyklar dikip, pyşdyldan gorap ulaltdy. Kädi yhlas edişi ýalam düwdi. Ýekeje
düýp welin, kädisi ýüz dag-a bardy. Enteklerem düwüp, köpelip barýardy. Özleri
hem oragyň sapyndan sähel ulurajykdy. Sapak tarapy süýri, burny togalajyk
kädilerdi. Babam olaryň on-on bäş sanysynyň heniz bişmänkä, sapagyny towlap
goýupdy. Şeýtseň, ulalman, şol durşuna bişýärmişin. Babam «Ilki guradaryn.
Çigitleri şygyr-şygyr edip, içine döküler welin, sapagynyň ýerini tegeläpjik
deşerin-de, çigitlerini kakyp çykararyn. Soň bir zat bilen içini gazar-gazar-da,
arassalaryn. Agzyna gaýyşdan, şabrap duran seçekli dyky ederin. Töwereginem
çyzyşdyryp nagyşlaryn, ýaglaryn. Gelsin onsoň Berdi Horaz näskädisini
deňeşdirse» diýip bälçirärdi.
Oň Berdi Horaz diýýäninem tanaýan. Ol çal murty jaýtaryp duran hyrsyz adamdy.
Garram bolsa, sakgalyny syryp, başyna jahyllaňky ýaly, ullakan gara silkme telpek
geýerdi. Toýda, üýşmeleňde, haçan görseň, neşeli naskädisi elinde bolardy. Näme
üçindigini bilemok, ýöne «Berdi Horaz pahyr naskädisine guwanaýmasa, başga
nämä guwansyn» diýerdiler.
Men myhmanlarymyza bu zatlary aýdyp bilmen ahyry. Öz babamyň aýbyny açar
ýaly, men samsyk däl. «Bazaryň babasy bar welin, naskeş ekeni» diýip,
Leningrada ýaýratsalar peýdamy? Men bu pikirleri çalt-çalt kellämde öwrüp,
yzyma dolanmakçy boldum. Emma eýýäm gözagyrysy ýaly bolup, Liliýa onuň
üstünden barypdyr-da, birini sapagy bilen süýräp gelýär.
— Bazar, ine, ýene birhili gawun tapdym.
— Taşla, ol gawun däl — diýip gygyrdym. — Ol oýunjak kädi.
Men olaryň on-on iki sanysynyň boýnuny deşägede, ýüp düzüp, çagaň eline
beripdirler welin, hezil edip, şakyrdadyp oýnap oturanyny ýekeje gezek bir ýerde
görüpdim. Şol wagt şoň ýadyma düşenine özümem begendim.
Bizi nahara çagyrdylar. Wowka bilen Liliýaň nahar ýadyna düşenok. Bular üçin
göm-gök kösükli noýba-da geň, sary gulpakly mekgejöwenem. Daşynda serçeler
jürküldeşýän sübseliklerem enaýy, gabygyny aýryp çeýnelýän palaçlaram. Bular
hatda henize çenli türşegiň nämediginem görmändirler. Bizde-de oň ýekeje düýbi
bardy. Onuňam tohumy nireden düşüpdir, babamam bilenok, hiç kimem. Gaýta:
«Biz-ä şony ekemzok. Gawun azyp, türşek bolan bolaýmasa» diýýärler. Ullakan
süýji gawunyň birden azyp, zakgun ýaly ajy türşek bolanyna meň-ä ynanasym
gelenok. Dogry-da, Gawun azyp, gawun bolýar, ony bilýän. Ol seň öňki eken
tohumyňa meňzemän, başga birhili gawun bolýar. Ýöne näme-de bolsa, ol türşek
däl, gawun. Tüwlegi hem türşegiňki ýaly köp däl. Türşegi ilki göremde özümem
aňk bolupdym. Ejem içime peýda edýär diýip, ertir-agşam gyllyja terne iýensoň,
türşegi hem ternedir öýdüp, bir etek ýygyp geldim. «Wah, oglum, munyň terne
däl, muňa türşek diýerler. Bar, owarra et-de, dök daşaryk» diýende, birhili
boldum. Bar begenjim puja çykdy. Eşegiň öňüne döksem, eşegem iýmedi,
ysyrgandy-da, ýüzüni sowaýdy. Gaty gaharym geldi. «Şol türşegi goparyp zyňalyla, baba, nämä gerek ajy ýigrenji» diýsemem, babam ýoldurmady. «Goý otursyn.
Bizden ot-suw islänok ahyry. Oňam gerek ýeri bardyr, dünýä inendir» diýýär.
— Eşek iýmeýän zat nämä gerek bolsun?
Babam men gara çynymdygyny bilip, çyny bilen düşündirdi.
— Nämä gerekdigini aýdaýyn. Birinjiden-ä, oň öz ady bar, «türşek» diýipdirler.
Özem iň gowy ýerde ýatlanýar. Birine köp çaga arzuw edilse, «Türşek kimiň
köpelsin» diýilýär. Ikinjidenem, ony biz ýörite ekemzok. Ekeli diýsegem,
tohumyny tapjak däl. Ýekeje düýp, özi gögeripdir. Ony hem köki bilen goparyp
taşlasak, ýeri gäderip durmazmy? Çagyl daşy ýaly enaýyja türşejikler gözüň
alnynda myssaryşyp, çüýräp ýatsa, gynanjak dälmi? Hany aýt, gynanmazmyň?
Men babamyň soragyna jogap tapmadym. Babam has janykdy.
— Özüm-ä türşek bolsun, buýanky bolsun, bir ekiniň tohumy ýitse, şony halamok.
Türşegiň gerek ýerem bar. Eneň pahyryň barmagyna ýörülgen çykanda, azaryna
çydaman, iki gije gorsandy. Ahyry türşek tapyp, oda gömdüler-de, ýaraly
barmagyny gyzgyn türşege sokdular welin, salymy bermän, ýardy oturyberdi.
Göreni-eşideni şol boldy. Kim bilýär, geljekde türşekden derman ýasarlar.
Ýylanam zäherli. Bu çaka çenli gören ýerlerinde öldürýärdiler. Ýylanyň
zäherinden derman bolýanyny näbilsinler. Indi welin, ýylanlary ýörite saklaýarlar,
köpeldýärler.
Men dymdym. Sebäbi babama belet. Ol dünýäde hiç zada zyýan ýetiresi gelýän
adam däl. Onuň gawunyň gyrasyna guran gapanyna iki gezek dagy şagal
düşenmiş. Ol şagallary öldürip, derisini tabşyryp, baýrak almadan-a geçen, gaýta
iş edinip, aýagyny dermanlap, pugta sarapdyr-da, ikisinem kowup goýberipdir.
«Gözüni gorkuzdym, indikile gawuna girmez, maňa şol besdir» diýýär. «Belli aga,
seň şu ýukaýürekligiň bilen frontda faşistler bilen nädip söweşeniňe biz-ä haýran.
Seň duşman öldüreniňe-de ynanamzok» diýýänem ýok däldi. Şonda ol oturaroturardy-da, özüniň otuz ýyl öňki eden işine şu wagt ökünýän ýaly başyny
ýaýkardy. «Möjek, şagal diýeniň ady wagşy hem bolsa, özi wagşy däl. Bulaň
ýaradylyşy şeýle. Aç garynlaryny doýurmak üçin gyrp-çyrp etselerem, seň bilen işi
ýok. Biziň söweşenlerimiz — faşistler. Ana, wagşy — şolar. Aç bolup däl-de,
meslikden wagşy bolanlar. Azyp, adamçylyk tersini ýitirenler. Olary atsaňam az,
assaňam» diýip, birhili saňňyldabererdi.
Men Wowka bilen Liliýa türşegiň gawundan azýandygyny aýtdym. Ýöne özümiň
ynanmaýşym ýaly, olaram ynanandyr-a öýdemok.
Ejem ikinji gezek çagyrdy. Biz ylgaşyp gelýärkäk, joýaň gyrasynda sallanyp duran
owadan sary dessemmaýa gözüm düşdi. «Wah, häliden ýadyma düşmeýşini
diýsene. Türşegiň ýanynda näme işiň bar?» diýip, öz-özüme käýindim-de, daşy
torly sary dessemmaýany sapaklyja ýolup, Liliýa berdim. Ol şeýle bir begenmek
begendi. Edil toty guş tutan ýaly, towsaklap ýör. Wowka: «Ýekeje gezek elime
alyp, ysgap göreýin» diýse-de berenok. «Ýok, Wowka, men saňa belet, sen gödek
ahyry, gaçyryp ýararsyň — diýýär. — Men muny çemedanymda ýygnap,
Leningrada äkitjek».
Men ýene bir gezek ejeme telpek goýdum. Oň bişiren tagamlaryny diýsene. Ýok,
meňki ýaly ejeň bolsa, näçe myhman gelse gelibersin. Ýüzüň gyzjak gümany ýok.
12-nji bap: «HÖRELE, DÜÝÄM, HÖRELE!»
Babam dolanyp gelende, gün eňegini ýere beripdi. Ol ýolda oba sowlupdyr.
Soňam öýe gelmän, düýesiniň yzyndan gidip, ony alyp gaýdypdyr. In öňde ak
eşegiň üstünde özi, onsoň düýesi, oň yzynda-da garaja hörrejik, olar üç tirkeşik
bolup geldiler. Biz Wowka Liliýa üçimiz ylgap, öňünden çykdyk. Babam düýäni
ýataga getirmänkä gygyrdy.
— Hallym, çykaweri emişmänkä!
Ejem bedresine suw çaýkap, ýataga tarap ylgady. Emma hörrejik ejemden ozal,
enesi gelip duran dessine, onuň aşagyna sümüldi. Birbada agzyna süýt
barmansoň, enesiniň emjekleriniň arasynda ondan-oňa geçip sermendi.
Birdenem enesi satanlarynyň arasyny açyp abşardy. Salparyp ýatan emjekler
dyňzady-da, köşejigiň gamçy ýaly guýrujagy gös-göni bolup söweliberdi. Bu
düýäň iýdirdigidi. Düýe emjegine süýt inderende iýdirdi diýýärdiler. Geçem,
goýnam, sygram — hiçisi ony edip bilenok. Diňe düýe başarýar. Gysgansa,
süýdüni emjegine goýbermän, saklap bilýär, eçilse-de goýberýär. Ejem gelşine:
— Hörele, hörele, hörele! Hörele, düýäm, hörele! — diýip, bedresini boýnundan
asdy. Düýäň sag tarapyndan bardy-da, çep egnini onuň art aýaklarynyň öňüne
diredi.
Gyllyja dodagyny köpürjik edip, şok-şok sorup duran hörrejigiň agzyny itdi.
— Dur-a, janawar, dur. Emen bolsaň, bize-de gezek ber — diýip, sarnaşdyryp, her
emjegi bir gysymyna aldy.
Men köşejigi boýnundan gujaklap sakladym. Ol janawar naýynjar bögürip dyzady.
— Goýberäýeýin-le, eje, emesi gelýär, doýmandyr.
Meň haýyşym ejemiň gulagyna ilmedi. Ol iki eli bilen emjekleri gysýardy. Ak süýt
çüwdürilip, bedräň düýbüne uranda, şuwwuk-şuwwuk ses edýärdi. Men köşejigiň
boýnundan gujaklap durun. Wowka bilen Liliýa ikisi lam-jim bolup, bir gezek
düýä, bir gezek ejeme seredýär. Süýt bardykça, bedrede köpelip ugrady.
Köpeldigiçe-de sesi üýtgedi. Indi ol şuwwuk-şuwwuk etmän, bedrä girende jorrtjorrt edýärdi. Mihail Antonowiç bilen Motýa daýza-da geldi. Olaram ses-sedasyz
seredişip durlar. Diňe süýdüň sesi bilen bir enaýyja bögürip zeýrenýan köşejigiň
sesi eşidilýärdi.
Ejem syrçaly bedräniň gulpunyň çüýüne ýetip duran ak süýt alansoň, düýäň
aşagyndan aýryldy. Bedräň bagyny boýnundan sypdyrdy.
— Besdir, goýberäý, oglum, köşegi.
Men eýýäm süýtden tamasyny üzen köşejigiň kellesini enesiniň aşagyna itdim.
Emma Mihail Antonowiç köşegiň öňüni gabalady.
— Dur, entek, Bazar han, dur. Motýa daýzaňam sagyp görsün!
Ejem Motýa daýzaň eline suw akydyp, boş bedräni oň boýnuna geýdirdi. Emma
Wowkaň ejesi düýeden gorkup, baryp bilmedi.
— Bar, bar, gorkma — diýip, kakasy oň arkasyndan itdi. — Birden düýe alaýsak,
sagyp bilmän durma onsoň. Äl, muň janynyň toşapdygyny.
Mihail Antonowiçiň oýny hem bolsa, Liliýa ynandy.
— Çynyňmy, kaka, düýe alarysmy? Şuň ýaly garaja çagalysyny alaly.
Motýa daýza ahyry ýüregine daş baglady. Gorka-gorka emjege elini degirdi. Düýe
janawar duýgur bolýar. Aşagyna del adam girenini eýýäm aňdy. Tagaşyksyz
boýnuny öwrüp, gäwüşini goýdy, diňşirgendi. Garasöýmezlik bilen iki baka
aňajaklady. Howply zat ýoguny bilensoň, ýene arkaýynlaşdy. Motýa daýza welin
näçe çekelese-de, emjekden bedresine süýt dammady. «Seň ejeňi ýat görýär, şoň
üçinem süýt berenok» diýip, men Wowkaň gulagyna pyşyrdadym:
Ejem:
— Matriona Mihaýlowna, siz emjekden çekmäň-de, gysymyňyza alyp, çalaja
gysaýyň — diýip düşündirdi.
Ejemiň aýdany hem şoldy. Zarp bilen çüwdürilip çykan süýt Motýa daýzaň
bedresine girmedi-de, gelip Mihail Antonowiçiň ýüzüne pürküldi. Az-owlak
maňa-da syçrady. Ýüzünden, saçyndan süýt sarkyp duran Mihail Antonowiç hem
ýaglygy bilen ýüzüni, takyr kellesini süpürýär, hem gülýär.
— Ah, Motýa, Motýa! Görýän welin, biz düýe almagy goýbolsun edäýmeli boljak
öýdýän. «At çapanyňdan-a geçdik, eýeriň gasyna bek ýapyş» diýeniňki ýaly,
gapdyrman, depdirmän, sag-aman aýrylsaňam kaýyl. Boldy, berekella!
— Men başarman diýip aýtdym-a — diýip, bedresini boşlugyna boýnundan aýran
Motýa daýzaň özem gülüp başlady. Ählimiz gülüşdik. Diňe Liliýa gülmedi.
— Bu ýerde güler ýaly zat ýok. Öwrenmändir, şoň üçinem ejem sagyp bilenok —
diýip tosanjyrady.
Ejem Mihail Antonowiçiň boýunlarynyň ýüzünde henizem damjalap duran süýdi
polotensa bilen süpürişdirip, sekä tarap alyp gitdi.
— «Ak süýt alnyňa ýagşy» diýip, bizde nakyl bar. Gelen günüňiz ýüzüňize aklyk
damdy. Bu gowulygyň nyşanydyr, işalla!
Ulular gidensoňam, biz düýäň ýanyndan aýrylmadyk. Wowka bilen Liliýaň ol
ýerden gidesi gelmedi. Guýrujagyny jaýtardyp, henizem sokjap, emip duran
köşejige golaý baryp, Liliýa oň ýüňünden çalaja sypady.
— Seret, Wowka, aýajyklaryna seret, meň boýumdanam uzyn. Gulajyklary bolsa
kiçijek.
— Ertir hasam aýaklary uly bolar. Entek muň bary-ýogy iki günjük ýaşy bar —
diýip, men emip duran köşejigi tarypladym.
— Waý-eý, tüýüniň enaýyjadygyny. Ýup-ýumşajyk. Elläp gör-dä, Wowka!
— Men nä bilmän durunmy, oň tüýünden possun edýärler — diýip, Wowka
golaýyna gelip bilmän, duran ýerinde bilimdarlyk satdy. Men ýylgyryp seretdimde, possunyň köşejigiň derisinden däl-de, garaköli goýnuň guzujygynyň
derisinden edilýänini aýtjak boldum. Onýança Liliýa öňürtdi.
— Men düýäň çagajygyny ömrümde görmändim, eýjejikdigini.
— Men-ä müňem görendirin — diýip, Wowka ýene gomaldy. — Zooparkda-da
gördüm. Kinolarda-da her gün görýän.
— Ýalan gepleýäň, ýalan. Senem gören bolsaň, ýedi gezek görensiň. Müň-ä däldir!
Wowka «görendirin» diýdi. Liliýa «gören dälsiň» diýdi. Bular jedelleşdiler. Her
haýsy ýeňip bilmänsoň, ahyry Liliýa sorady.
— Hany, aýt-da onda, gören bolsaň, bu kim?
Men aňk-taňk bolup, Liliýa garadym. «Kim» diýse, biri geläýdimikä öýdüpdirin.
Ol düýäň çagasyny soraýan ekeni. Wowka ony nireden bilsin. Şoň üçinem men
aýtdym.
— Oňa «köşejik» diýseňem bolýar, «hörrejik» diýseňem. Ýöne oňa «kim» diýip
soralanok-da, «näme» diýip soralýar.
— Ýok, «kim» diýmeli — diýip, Wowka garaşman duran ýerimden meni ýalançy
etdi oturyberdi. Öz-ä ýaňy Liliýa bilen jedel edýärdi, indem oň tarapyny çalyp,
meň bilen eňekleşýär. Menem eňek beremok.
— Ýok, «kim» diýmeli del, «näme» diýmeli. Sebäbi köşejik adam däl.
— Ýok, barybir, «kim» diýmeli. Sebäbi köşejik janly.
Biz jedeli çözmän goýsagam goýardyk. Ýöne Wowka, men pikirimçe, gödek
gepläp, baryny bulaşdyraýdy öýdýän.
— Grammatikany oňatja okarlar. Ähli janly zatlara «kim» diýen sorag berilýär.
Men Wowkada gopbamlyk baryny duýýardym. Biderejik zatlar üçin doganynyň
ýüzüni alýanyny, göwnüne degýäninem halamokdym. Bolsa-da, ýüzüme
çykaramokdym. Sebäbi birinjiden-ä, ol biziň myhmanymyz. Näme diýse, haky
bar. Ikinjidenem, her kimiň öz bolşy bar-da. Kä adam gomalmagy halaýar, kä
adam jedelleşmegi, kä adam dymmagy. «Grammatikany oňatja okarlar» diýmesi
welin janyma ýakmady. Matematikany bileňok diýse, ol başga gep. Emma
grammatikadan meň bäşligim klasymyzda hemmesiniňkiden köpdi. Bilmeseň,
mugallym goýmaz ahyry. Ylgap gidip, kitabymy getireýin, subut edeýin diýsem,
kitabymam obada. Içime sygdyryp bilmän hüňürdedim.
— Nätseňem şoňa «kim» diýmeli däl-de, «näme» diýmeli.
Liliýa bu gezek hijimizi hem goldamady. Emip bolan hörrejigiň agyzjyklaryny
ýaglyjagy bilen süpürdi. Az salymdan Wowka-da köşeşen ýaly etdi. Men weli
täzeden hüjüme geçenimi özümem duýmadym.
— Eýsem, seň pikiriňçe, köşejigiň enesem «kim». Towşanjygam «kim», şeýlemi?
Ol pyşbaga-da «kim», şeýle gerek?
Men jedele kelläm gyzyp, düýe ýatagyň aňyrsyndan öz ugruna haýdap barýan
ullakan pyşdylyň öňüni gabaladym-da, sanawaç aýtdym.
Pyşdyl, pyşdyl, pyşbaga,
Pyşdyldap gider daga,
Iň kiçisi Baýram aga,
Olam gider oýnamaga.
Liliýa derrew köşejigi goýberip, ýanyma geldi.
— Ýene gaýtalaý-da, Bazar, ýaňky aýdanyňy!
— Näme, onam gündeligiňe ýazjakmy? — diýdim-de, pyşdyla sorag berdim. — Eý,
pyşdyl, sen kim? Hany aýt, nirä barýaň?
Pyşdyl gozganmady. Wowka gaharlanjak boldy.
— Sen ýaňsylan bolsaň boluber. Her zat etseňem, pyşdylam «kim», seň babaň,
eşegem «kim».
Men onuň şugundyr ýaly gyzaran gözüne garadym. Geň zat, geleli bäri özi ýüz
gezek dagy Liliýaň göwnüne degendir. Liliýa bir gezegem öýkelänok. Her gezek
jabjynyp, jigisiniň ýüzüni alanda, oňa derek men utanýan: «Bular-a tersleşer-ow»
diýip gorkýan. Emma yz ýanyndan ýene ikisiniňem öňküligi. Men ýekeje gezek:
«Seňki dogry däl» diýip jedelleşdim, eýýäm öýkeleýär. Ýeri, indi men nätmeli?
Myhmany öýkeletmek erbet ahyry. Oňky nädogram bolsa, «dogry» diýmeli. Ol
bimamla-da bolsa, sen «mamla» diýmeli.
Men goýberen hatamy nädip düzetjegimi bilmän, basga galyp durkam, babam
Wowka ikimiziň adymyzy tutup, ýanyna çagyrdy.
Biz gitsek, Liliýaň galjak gümany barmy, üç bolup bardyk. Babam eşeginiň aşagy
derläp giden gaňňasyny aýyrdy. Öňüne bir goltuk çaýyr dökdi. Ol näme-de bolsa,
bir geň zat görkezer ýa-da gyzykly bir zat aýdar öýdüp garaşýarys. Emma babam
howluganok. Kisesinden nas çüýşejigini çykardy-da, agzyny açyp, arkan gaýyşdy.
Wowka bilen Liliýa üçin bu-da geňdi. Hut şony görkezmek üçin çagyrandyr