Arkadagym agtyklar - 07

öýtdüler. Bir-biriniň ýüzüne seredip ýylgyryşdylar. Men weli utandym. Babama
çalaja gaharymam geldi. Nas atanyň-a atanyň, ony bulara görkezmäň näme
diýsene?
— Wowka mamla, Bazar jan, eşek bolsun, pişik bolsun, olara «kim» diýmeli —
diýip, ol birdenem biziň eýýäm ýatdan çykan jedelimizi gozgady. Ol eşidip duran
bolara çemeli. Wowka geregi şol. Begenjinden guşy uçdy. Elini çarpdy.
— Eşitdiň gerek? Ýene jedelem edýär-ä. Bilmeýän zadyny jedel etmezler!
— O näme üçin Wowka mamlamyş, senem ýüzgörüjilik edýäň — diýip, meň girre
gaharym geldi. — Eşek aňňyrsa: «Näme aňňyrýar» diýmän, «kim aňňyrýar»
diýmelimi? It üýrse-de: «Kim üýrýär» diýmelimi?
Meň tüýs gaharymyň gelenini bilip, babam ýylgyrdy-da, Wowka ýüzlendi.
— Näme diýsene, Wowka han, Bazaram mamla. Köşege-de, eşege-de «kim»
diýmeli däl-de, «näme» diýmeli.
Begenip, towsup duran Wowka-da, menem babama haýran galdyk.
— Ol nähili ikimizem mamla bolýamyşymyz? — diýip, ikimiz birden soradyk.
Babam bizi henek edýär, oýnajak bolýar diýip düşündim. Ýöne soň diňläp otursak,
babamyň gara çyny ekeni.
— Näme diýseňiz-le, oglanlar. Men siziň ikiňizi hem synap görmek isledim.
Ikinizem ýan bermediňiz. Sebäbi ikisizem öz ene diliňizi oňatja öwrenipsiňiz.
Ikiňiziň aýdýanyňyzam dogry. Rus dilinde janly zatlaryň baryna «kim» diýen
sorag berilýär. Türkmen dilinde bolsa diňe adama «kim» diýilýär. Galan zatlar
janly bolsun, jansyz bolsun, baryna «näme» diýen sorag berilýär. Iki diliň
grammatikasynyň tapawudy hem şonda. Şoň üçin ikiňizem «bäşlik!»
Ol ýylgyryp, Liliýa tarap ümläp goýberdi.
Agşam bularyň bagtyna ýekeje çybynam bolmady. Men towşan hakda, düýe
hakda gürrüň berdim. Düýe ýedi günläp suw içmän oňup bilýär. Her içende bir
çelek suw içýär diýsem, ikisem agyzlaryny açyp, haýran galdylar.
Liliýa gidip, ejesiniň ýanynda agaç sekiň üstüni düşekläp ýatdy. Wowka ikimiz
babamyň ýanyna, bedäň üstüne çykyp ýatdyk. Diýseň hezil ekeni. Asmana garap,
ýyldyz sanap ýatmaly.
Kakam dagyň haçan ýatanyny bilemok: Ýatman daň atyran bolsalaram ähtimal.
Şol gürleşip otyrdylar, gürleşip otyrdylar.
13-nji bap: TOÝA DEREK ÝAS
Ulular çakçyl bolýar. Meň babam-a ylaýta-da. Bilmersiň nämesinden, şu gün
ýagyş ýagsa gerek diýse, ýagyş ýagýar. Ýel gelse gerek diýse, yz ýanyndan ýel
turýar.
Heniz görmedik oglany bolaýsyn, ýüzüne pugta sereder-sereder-de: «Çakym çak
bolsa, sen jigi, özüň-ä pylanlardan bolmaly» diýer. Yzarlap otursaň, dogrudanam,
şeýledir. Ýa ogly bolup çykar, ýa agtygy.
Hut şu günem şeýle boldy. Gyzylja motosikletini tozanladyp biriniň bize tarap
gelýänini gördi-de:
— Eýgilik bolaýbilseýdir. Şu ýigidiň säher bilen gelşini halamok — diýdi.
Aýdyşy ýalam boldy. Ýigit başyndaky demir telpegini çykaryp, salam berdi-de,
gyssanmaç gepledi.
— Kakam iberdi, Belli ussa aýt, öýde bolsa, Kössege-de aýt diýdi. Öten agşam gije
ýarym bolanda Mürti aga işini bitirdi.
Bu gelen biziň direktorymyz Illi agaň ogly Myratdy. Ol habaryny berdi-de, kakam
dagyň jogabyna-da garaşman, ýene yzyna gitdi.
Kakam ojak gazyp duran pilini ýere sançdy-da, kümä sümdi. Babam uly klýonkaň
üstunde pudarlap oturan etiniň üstüni ýapdy-da, pyçagyny gynyna saldy.
Salym geçmänkä-de, kakam egnine donuny, başyna telpegini geýip çykdy.
Babamam pagtaly güpbüsini çykaryp, egnine ýelbegeý çäkmen geýdi. Biz Mihail
Antonowiç, Wowka üçimiz aňk bolup durus. Kakam ilki maşyna tarap ýöneldi.
Birdenem, öýde myhman bardygy ýadyna düşüp, Wowkaň kakasynyň ýanyna
geldi.
— Öten agşam, bir ýaşulymyz ýurduny başgalapdyr. Aýyplaşmaweriň, jaýlan
dessimize gaýdarys, eglenmeris.
Gör, bulary ýaga salýan näme ekeni. Indi bary aýan boldy. Ulular biri ölse, oňa
öldi diýesleri gelmän, «işini bitirdi» diýýändiklerini men şu wagt bilip galdym.
Mihail Antonowiç kakamyň sypaýyçylygyny ýerliksiz hasap etdi.
— Sen meni henizem şol öňki Mişadyr öýdýäň-ow, Kössek — diýip çalaja ýylgyrdy.
— Indi bu zatlara akylym ýetýär ahyry. Gidiberiň, gidiberiň. Tüweleme, bizem bu
ýerde ýeke däl.
Ol Wowka ikimize gözüni aýlap goýberdi-de, ýene kakama ýüzlendi.
— Ýogalan bende garrymydy ýa ýaşmydy?
— Ýaş-a bir çene barypdam welin — diýip, kakam sagyndy. — Her niçigem bolsa,
ölmese gowudy-da.
— Wah, näsini aýdýaň. Ölüm diýeniň erbetdir. Garra, ýaşa ajydyr. Emma alaç
näme.
Kakam böwrüni diňlän ýaly etdi.
— Mürti gul diýerdiler, tapylgysyz adamdy bende... Asla, sen ony bilýänem bolsaň
ähtimal, Mişa. Obamyza ilki geleňizde, ýadyňa düşýärmi, size ýaşamak üçin
berlen tamkepbäni suwan adam-da!
Mihail Antonowiç şunça gaşlaryny ýygyrsa-da aýdylýan adamy ýatlap bilmedi.
«Ondan bäri köp ýyl geçipdir ahyry, nädip ýatlasyn» diýesim geldi. Ýöne sokjaryp,
ululaň gürrüňine goşulmagy halamadym. Kakam ony ozalam bir gezek, ýaňy
otludan düşen batlaryna Garybatada kyn ýagdaýda goýupdy. Akyp duran suw
krany görkezip: «Hany ýadyňa sal, şu kranyň başynda näme bolupdy?» diýýär.
Bir mahal, baryp-ha, Mihail Antonowiç oglanjykka kranyň başynda näme
bolanyny ol näbilsin. Biz-ä käte düýnki zady hem ýadymyzdan çykarýarys.
Bolsa-da, Wowkaň kakasynyň ýatkeşligi gowy ekeni. Barmagyny maňlaýyna diräp,
durdy-durdy-da, gyssandy.
— Ol, ikimiziň fronta diýip gaçamyzda, stansiýada öňümizden çykan-a däl, eşekli?
Eneň bilen meň ejemiň öňüne düşüp...
— Ana, ana, edil özi. — Kakamyň ýüzi açylyp gitdi. — Unutmansyň-ow, bolsa-da.
— Beýle adamlar unudylýan dälmikä diýýän. — Mihail Antonowiç Myradyň
getiren habarynyň has ajylygyna indi oňat göz ýetirip, başyny ýaýkady. — Men
bärik gaýtmak üçin şaýymy tutup ýörkämem şol ýaşuly ýadymdady. Baran
dessime Kössekden soraryn. «Diri bolsa, meni şoň ýanyna äkit» diýip, haýyş
ederin diýýärdim. Görme nesibäm ýok eken-ow pahyry. Menem siz bilen
gidäýsem niçik bolarka?
Kakam bada-bat jogap berdi.
— Gaty gowy bolar. Hem-ä merhuma hormat goýdugyň bolar, oňa bir pil gumuň
ýeter. Hemem oba adamlarynyň arasyndan ýek-tüküni tanarsyň.
Mihail Antonowiç gidermen boldy. Babam oňa şlýapasyny geýmegi ýatlatdy.
— Bizde öwlüýä başaçyk gidilýän däldir. Başga adam bolsa aýybam görmezler.
Emma sen oba oglany ahyry!
Mihail Antonowiç derrew şlýapasyňy geýip, maşyna mündi. Wowka ikimiz bolsa,
henizem lam-jim doňup durus.
Men Mürti agany köp görüpdim. Gözi äýnekli, çal sakgaly gaýçy bilen des-deňje
gyrkylan egin-eşigi päkize kiçijik gojady. Ol, men kiçijikkäm, enem pahyryň
ýanyna köp gelerdi. Özem bir täsindi. Öýde kim bolsa bolaýsyn, tapawudy ýok,
«Salawmaleýkim!» diýip bosagadan ätlärdi. Bir ýola meň ýekeje özümkämem
geldi-de, «Salawmaleýkim!» diýdi. Men utandym. Aljyradym. Men çal sakgally
goja «waleýkim» diýip bilmen ahyry. Özüm salam bermäge-de ýetişmedim.
«Mürti agaň gözi kütelipdir, erbet görýär ýa-da akyly çaşypdyr. Ol maňa salam
berýär» — diýip, eneme aýtdym. — Öňürti ýaşy kiçiler salam bermeli dälmi näme?
Şonda enem şeý diýdi: «Dogry, oglum, ýolda-yzda, toýda-tomaşada, märekede
ýaşy kiçi salam bermeli. Ýöne kim biriniň öýüne barsa, şol ilki salam bermeli.
Şeýtmek bilen ol baran öýüne salam berýär. Öýüň duzuna hormat goýýar. Şo
wagt sen öýde bolmasaňam, Mürti salam berip girerdi.»
Mürti aga her sapar bize gelende gap böwürde çommalardy. Enem gara çyny
bilen töre geçmäge ündärdi. Ol etmezdi. Ilki bilen-ä elindäki ýylgyndan edinen
ýylmanak hasasyny duldaky arpaly çuwallara söýärdi, soň aýagyndaky gyzylja
sapak bilen bellik edilen galoşyny çykaryp, jüpläpjik ýanynda goýardy. Aýagy
mesili, eteklik keçäň üstüne çommalardy-da; «Maňa şujagaz ýer besdir» diýerdi.
Enem soňam köp aýdar, tirseklemek üçin ýassyk oklar. Mürti agaň weli öz
diýenidir. Ne töre geçer, ne-de ýassygy tirseklär. Güýjüň ýetse, goltujagyňa alyp,
törde oturdaýasyň geler.
Olar enem bilen käte uzak-uzak gürrüň ederdiler. Gürrüňlerem bäri-bäriň
gürrüňi däldi. Soň ikisi ýaş hasaplaşardylar. Enemden Mürti aga salam bererlik
kiçi çykardy. Enem: «Hudaýa şükür, agtyk-çowluk gördüm, indi armanym ýok»
diýerdi. Mürti aga-da: «Tüweleme, ýaşalybildi-le! Men-ä köp ýaşanymy
agtyjaklam daşyma üýşende bilýän. Erkek göbeklisem, Hudaý köp görmesin, iki
sany futbol komandasyna ýetjek. Gulpaklysyny sanaýsaň-a özbaşyna mekdep
açaýmaly» diýerdi-de, kiçijik eginlerini silkip, jok-jok gülerdi. Ýöne olar näçe
armanym ýok diýseler-de, entejik ýaşaýsalar, ikisiniňem kem görmejekdigi bellidi.
Indi, ynha bäş ýyl bolup barýar, enemi göremok. Şu günden şeýläk şol päkize
gojany hem görmejegimi bilýän. Onuň «jok-jok» edip, gaýnap çykýan gülküsinem
eşitmen. Sebäbi ölenler soň görnenok ahyry. Ýöne şonda-da, men näme üçindir,
bu mahal Mürti agaň ölümine däl-de, kakam dagyň gidýänine gynanýan ýalydym.
Sebäbi, bu gün bizde toý bolmalydy ahyry. Ejem-ä: «Toý däl, mertebeli
myhmanyň hormatyna kakaň dost-ýarlaryny çagyrýar, oturylyşyk edýär» diýýär.
Ýöne oturylyşygam bolsa, barybir, toý ahyry. Öýümize köp myhman gelse, iýilseiçilse, gülşülse, toý bolman, dagy näme bolsun eýse?
Bu gün alagaraňkydan turup, babamyň mälek toklyny soýmasam soň üçindi.
Kakamyň uly gazan atarmak üçin ojak gazmasam şoň üçindi. Agşamky
gürrüňlerinden aňlaýşyma görä, ýedi-sekiz adam dagy gelmelidi. Çöle,
çatmamyza şonça adam gelse, ondan beterem bir toý bolarmy? Ondan beterem,
bir hezillik bolarmy? Arman, ýöne Myrat geldi-de, ählisini bozdy ötägitdi. Indi
bizde oturylyşygam bolmaz, toýam. Bize myhmanam gelmez.
Men gynanjymy içime sygdyryp bilmedim.
— Gitmäň-dä, kaka?! Illi aga size gelsin diýmändir ahyry — diýip özelendim.
Kakam diňşirgenen ýaly etse-de, jogap gaýtarmady. Maşynyň yzky oturgyjyna
ýeke özi ýerleşen babam gapyny ýapjak bolup durka gözüme garady-da:
— Bu zeýilli zada gelsin diýilýän däldir, oglum — diýdi. — Eşitdir diýilse, bolany
şol. Galany özüň bilen. Barasyň gelse, bar. Barmasyň gelse, barma. Toýdur ol
çakylyk bile barylýan.
Men haýyşymyň ýerliksiz bolanyny duýdum. «Sen on-on bir ýaşap, şular ýaly
zatlaram bileňokmy?» diýläýjek ýaly, ýüzüm lap-lap gyzdy.
Waragy çykan kapot kakam üçünji sapar bat bilen uranyndan soň, ahyry ýapyldy.
Ol ruluň başyna geçip, sallanyşyp duran simleri bir-birine baglap, maşyny otlajak
boldy-da, bir zat ýadyna düşen ýaly, maňa garady. Men özüme igener öýtdüm.
— Asla, senem gidäýseň, niçik bolarka, oglum?
Men birbada düşünmedim. Babamam kakamyň teklibini goldady.
— Hawa-la, hawa-la, obaň ýagşy-ýamanyna gatyşybermek gerek. Herki zady
öwrenibermek gerek.
Babam oňlady, gutardy. Men özümiň äkidiljegime ynandym. Sebäbi meň babam
goňşymyz Ataşyň atasy ýaly däl. Ol-a durşy bilen iňirdi. Ataşa hor diýýärler, atasy
şol bolsa, hor bor-da ýogsa-da. Ataş on bir ýaşynda weli, ol «syçan, sygyr» diýip,
hasap öwren bolup, Ataşy on iki ýaşadýar. «Biz on iki ýaşymyzda bäş wagt namaz
okardyk. Agzymyzy beklärdik, oraza tutardyk. Sen, bihepbe, nahar iýeňde-de eliňi
eňegiňe ýetireňok» diýip, oň gulak etini guradýar. Barybir, iňirdäni bilenem Ataş
oň diýenini edenok. Men olara näçe barsamam, atasy ikisiniň ümmüldeşip
oturanyny göremok. Dulda suratam asdyranok. Haçan görseň, eli kündükli, täret
kylýar, namaz okaýar. Meň enem welin telewizoryň başyndan turmazdy.
Hokkeýem bolsa, görüp oturandyr, konsertem bolsa, bizden beterdir. Diňe
multigi halamazdy. «Myltyňňyz bar bol-a, turuň, ýatyň, düýşüňize girer. Çöp-çör,
sogan-käşir, ähli zat gurläp ýörmeli bor oguşýa, toba» diýerdi. Emma biz
gülüşsek, özem gülerdi.
Men kakamyň teklibi barada oýlandym. Men öwlüýä gitsem, Wowka-da gitmelidi.
Sebäbi olam erkek adam, olam meň bilen ýaşyt. Şoň üçinem ony äkitjekleriniäkitmejeklerini sorap hem durmadym. Bar sesim bilen oňa gygyrdym.
— Wowka, ylga çaltrak, bizem öwlüýä gidýäris!
Men has gatyrak gygyraýdym öýdýän. Kakam maňa seredip, başyny ýaýkady. Has
telek eden ýerimem, sesim begençli eşidilen bolara çemeli. Ejesiniň ýanynda bir
zada güýmenen bolup duran Liliýa-da bize tarap ylgady. Öz endigine jür babam
bizi hem kelleýalaňaç äkitmejegini aýtdy. Men çatma girip, tahýamy geýdim.
«Ýöne Wowka näme geýdirmeli? Mende başga tahýa-da ýok, papagam. Kellesine
geýere zat tapman, galmaly bolaýsa?» diýip uly alada galdym. «Türkmenistan
bijaý yssydyr. Wowkaň depesinden gün geçer» diýip oň ejesiniň Leningradyň
«Çagalar dünýäsi» magazininden gaşy ýaşyl kleýonkadan edilen sypal papak alyp
gaýdanyny men nireden bileýin. Wowka derrew tapyp, papagyny geýdi. Ylgaşyp
çykdyk. Görsek, Liliýa eýýäm maşynyň ýanynda oýkanjyrap dur.
— Menem öwlüýä gitjek.
Wowka oň ýüzüni aldy.
— Sokjarma, ugra!
Men ýalbardym.
— Liliýa, sen galaý. Bizde gyzlar öwlüýä gidenoklar!
Liliýa gulak asmady. Bir hezillik bar ýaly, gaýta dyzady.
— Aldama, aldama, Wowka ikiňiz aldaýaňyz.
Men nädip ynandyrjagymy bilmedim. Başga wagt bolsady, onda gyzlaň näme
üçin gitmeýändiklerini aýdardym. «Aýallar ejiz bolýar. Gyzlaram şeýle. Merhum
jaýlananda durup bilenoklar. Möňňürip aglaýarlar» diýip ynandyrardym. Bu
wagt welin neneň subut edeýin.
Wowka bat bilen maşynyň gapysyny çekdi welin, tasdan doganynyň jaýtyja
burnuny gapjadypdy. Wowka ikimiziň häzirki bolşumyz, kim gitmeli, kim
galmaly, özümiz çözýän ýalydyk. Kakam dagy dymýardy.
Ýol boýy hem olar dymşyp gitdiler. Bir topar bolup, hemmäň dymyp barsaň,
erbet bolýar ekeni. Ýüregiň gysýar.
Edil meň ýüregimi bilen ýaly, babam dymşygy bozdy. «Toba» edip, uludan
demini aldy.
— Segsensiň, togsansyň, ahyry ýoksuň! Her näçe ýaşa. Bir gün gitmeli-dä — diýdi.
Dymşyk beýlekileri hem irizen bolara çemeli. Babamyň dil ýararyna mähetdel
Mihail Antonowiç oňa sorag berdi.
— Ogly, gyzy, yztutary bardyr-da hernä?
— Tüweleme, iner ýaly ogullary bar, hersi bir deräň şiri — diýip, babamdan ozal
kakam jogap berdi. Bir zat ýadyna düşüp, soň babam gobsundy.
— Be, allajanlarym, meň frontdan gelenim siziň ýadyňyza düşýärmikä, Kössek?
Häý, oglandyňyz-ow özüňiz-ä?
— «Belli aga, hany, bir aýagyňy nätdiň?» diýip, gözümizi aýryp bilmän
oturanymyz-a ýadymda. Daňňy ikimize gant paýlapdyň. Uruşdan gürrüň
bererdiň. Baýly sopyň bizi kowjak bolýanam ýadymda — diýip, kakam ýeňsesine
gaňryldy. — Ýöne, Mişa, siz-ä ol wagt gelmändiňiz, şeýle dämi?
Mihail Antonowiç başyny ýaýkady.
— Onda Ajapsoltan gelnejeňiň öküzçesini soýup, toý berenem ýadyňdadyr,
Kössek?
— Ýogsam näme — diýip, kakam has gyzykdy. — Durdygylyç aga pahyryň aç
garna iýip bilen dogramasyny iýip, siňdirip bilmän, çişip ýatan gezegidir-dä.
— Heý, toba, geçdigi bolsun ol günleriň. Men şol aýylganç döwrüň şaýady Mürti
ikimizdiris öýdüp ýörun. Sizem bir çetini dadansyňyz-ow!
Babam gürrüňiniň ujuny ýitiren şekilde sagyndy. Birdenem gyssanmaç gepledi.
— Men aýtjak bolýanym, şo toýda oba-oba aýlanyp, bir tamdyr nan bişirer ýaly un
tapylmandy. Ahyry Mürti görgüli ýarty çuwal bugdaýy arkasyna alyp geldi-de:
«Gelinler, degirmende üwäň-de, derrew nan bişiriň» diýdi.
Mihail Antonowiç başyny ýaýkap, geň galdy. Babam:
— Hawa, hawa, muny başarmaga kişi gerek — diýdi.
— Dogrudyr, ol adamdan diňe ýagşylyk çykar — diýip, Mihail Antonowiç janykdy.
— Şol gezek Kössek ikimiz Krasnowodskide «gazamada» düşemizde, iki ýetimiň
enesini yzyna tirkäp, gözlegine çykyşyny görmeýärmiň. Ol wagtlar adamyň adam
bilen işi ýok. Baş – başa-da, jan – janady ahyry.
— Sen ony aýdýaň. Ikimize ýabyň başyny alyp, ýer sürmegi öwreden şol dämi
näme? — diýip, kakam ruly gönüledi. — «Adyňyza zähmet ýazylar, size kömek
bolar hem kolhoza kämek bolar» diýip, herimiziň elimize bir jubüt atyň jylawyny
bermedimi? Şonda bir ýola aýagymy ýaby basdy welin, uzyn gije oturyp, köne
çokaýyny ýamap, oltaryp geýdirdi. Öňki öküz sürýän oglanlar goşunçylyga
gidende, kolhozda öküz sürere adam tapylman, bizi ýabydan aýryp, öküze
geçirenleri ýadyňdamy, Mişa? Bilýärmiň, şonda başlyk ilki bize öküzleri
ynanmajak boldy. «Bular oglandyr, başarmazlar» diýdi. Mürti aga bolsa
«Arkaýyn bol, başlyk, bular oglanam bolsa, uruş döwrüniň oglanydyr, bularyň
başarmajak zady bolmaz» diýdi.
Men ýoluň galan bölegini neneňsi geçenimizem bilmedim. Ýol diýeniň dymşyp
gitseň, uzak ekeni. Gürrüňleşilse, gysgalyberýär, gysgalyberýär.
Kakamyň «Pobedasy» obaň çetinden indi. Wowka aýna tarap golaý-golaý süýşdi.
Mihail Antonowiç gözlerini erejekledip, bir ol tarapyna seredýär, bir beýleki
tarapyna. Ähli zady görjek bolýar. Dogrusy, oba meniňem gözümden uçupdy.
Gidenime bir hepdeden köpräk bolupdy, göwnüme ýyl geçen ýaly. Mihail
Antonowiç kakama garady.
— Raýon merkezine geläýdikmi, Kössek?
Kakam çalaja ýylgyryp, oňa göz gytagyny aýlady.
— Şüý-ä seň obaň bolmaly, gardaş!
Mihail Antonowiç şeýle bir çakgan gobsundy welin, men-ä ol kakamyň elindäki
rula ýapyşyp, sakla maşyny diýer öýtdüm. Ýöne sesini çykarmady. Gür bagly
posýologyň göni köçesinin iki boýundaky sary kerpiçden salnan üsti şiferli
jaýlardan weli gözüni aýryp bilenok.
— Hawa, hawa, bu şol, öz ýaşap giden obaň bolmaly — diýip, babam kakamyň
aýdanyny ýene bir gezek hetjikledi.
— Sen şol suwly ýabyň boýuna düzülip oturan öňküje obaňy görjeksiň?
Kakamyň aýdany Mihail Antonowiçiň gulagyna ilmedi. Aňajaklap oturşy gözüne
ynanmaýan ýalydy. Başga wagt bolsa, ol gürrüňsiz maşyny sakladardy, düşerdi.
Garybata stansiýasyndaky ýaly, töweregi synlardy. Häzir wagty däl. Wowka
ikimiz ugralymyz bäri bir agzam geplemedik. Diňe oba ortasyndaky iki gatly uly
jaýyň deňine gelemizde, men oň böwrüne çalaja symsyklap, gulagyna
pyşyrdadym.
— Biziň mekdebimiz!
Dogrusyny aýtsam, şu ýerde birazajyk Wowkadan göwnüm galdy. «Oýtjan-a!»
diýip, iki dyzyna galar öýtdüm. «Sen şeýle owadan mekdepde okaýarmyň? Ikinji
gatyndamy ýa birinjide?» diýip, agzyny suwardyp, sorar öýtdüm. Ýok, Wowka
welin ýekeje gezek seretdi-de, sesini çykarmady. Men ýene symsykladym.
— Seret, gündogar tarapynda kyrk penjiresi bardyr.
Wowka başyny atdy. Emma ýene gözi ýitelmedi.
— Ana, ol beýik jaý hem sport zalymyz. Ýanyndaky hem naharhanamyz.
Men ýene bir topar zady sanadym, Wowka üýtgänok. Oň ýaly iki gatly jaý
kolhozymyzda iki sanyjak ahyry. Olaň biri biziň mekdebimiz, birem obamyzyň
medeniýet köşgi.
«Pobeda» gaty ýöremeýän ýalam bolsa, eýýäm medeniýet köşgüniň deňine
gelipdi. Gyzyl boýag bilen ýazylan kino afişasy gözüme kaklyşyp gitdi. Men ony
okap ýetişmedim. «Ele düşmezek ar alyjylarmyka» diýdim. Birden keýpim uçan
ýaly boldy. Gürrüňsiz şudur. Sebäbi köşgüň garawuly hem bilet barlaýançysy
Berdi Horaz aga bize söz beripdi. «Men size şol kinony ýene bir gezek getirip
görkezdireýin» diýipdi.
Medeniýet köşgümiziň ýanyndan geçenimizde bilgeşleýin Wowka zat diýmedim.
Barybir, oň zada göwni ýetenok. Liliýa bolsa başga gep. «Bazar, sen şol mekdepde
okaýarmyň? Baý-baý, nähili gowuja. Özüňem ikinji gatdamy? Hezildir-ow. Okap
oturansyň, peijireden seredersiň, obaň tamlary aşakdadyr, şeýlemi?» diýer.
Wowka welin otyr. Kyrk penjiresi bar diýseňem otyr. Içinde pökgi depip,
kowalaşyp ýörmeli sport zaly bar diýsenem otyr. Özi şoň ýaly mekdepde okaýan
bolsa, öwnüp gün bermezdi. Wowkaň bolşy şeýle. Duruber bakaly, Wowkajyk.
Atam dagyň ýadygärligini göreňde-hä, agzyňy açaýsaň gerek.
Medeniýet köşgünden aňryk uzap gidýän seýil bagyň içinde iki ýadygärlik bardy.
Olaň biri Sowet Soýuzynyň Gahrymany Kelew Jumanyýazow bilen oň aýaly
Göwher gelnejäňkidi. Çynmy-ýalanmy, bilemok, Jerenjik her gezek olary görende
biri atam, biri enem diýýär. Häli-şindi goltugyna gül alyp, olaň ýanynda goýup
gaýdýar.
Ikinji ýadygärligi golaýda gurdular. Ol beýik daşdan edilen açylmadyk bägüldi. Ol
biziň obamyzyň frontdan dolanyp gelmedik ýigitleriniň ýadygärligidi. Ýaldyrap
duran gaýa ýaly, gara daşyň ýüzünde ählisiniň ady bardy, şolaryň arasynda meň
atam Bazar Atajan oglunyň hem ady bardy.
14-nji bap: MÜRTI AGA NÄHILI ADAMDY?
Tas gijä galan ekenimiz. Mürti agalaň gül-pürçük melleginiň töwereginde
adamlar tegelenişip otyrdy. Garaşyp, aýak üstünde duran haýsy, kowçumkowçum oturyp, assaja gürleşýän haýsy — seljerer ýaly däl. Babam, kakam,
Mihail Antonowiç dagam märekä siňdi. Wowka ikimiz maşynyň ýanynda
galyberdik. Bize geldiňmi-gitdiňmi diýýänem ýok. Men bu ýere gaýdanymyza
ökündim. Toý bolsa, hezil. Heniz maşyndan düşmänkäň garşylaýarlar. Nirede
oturtjaklaryny bilenoklar. Oýnamaga oglanam kän, iýseň tagamam. Ýas däl-läý.
Ýürekgysgynçlyk, tukatlyk.
Nätmeli? Ümsüm maşyna girip, kakam dagy gelýänçä garaşyp oturybermelimi?
Şeýtsek, kem bolmazmyka diýdim. Wowka welin märekäň içine baraýsak diýdi.
Biz adamlaň arasyndan sümüp diýen ýaly geçip, gökje tallardan kesilip,
pudarlanyp ýasalan merduwan tabydyň üstünde boýdan-başa ýüpek parçalar
bilen örtülgi ýatan adamy gördük. Ol Mürti aga bolmalydy. Sebäbi enem pahyry
hem şeýdip ugradypdylar.
Mürti agaň äpet gyzyl maşyn sürýän gazçy ogly Jepbar bilen kontorda çot kakýan
ogly Suhan kakasynyň başujuny göterdi. Montýor ogly Sadyk bilen ýene bir adam
aýak ujuny göterdiler-de. merduwany eginlerine goýdular. Hol, beýlede, gapyň
agzynda pürenjegini tikeç ýaly edip oturan aýallar yzlaşyp, ýerlerinden turdular.
— Waý, kaka-leý!
— Waý, dogan-ow!
Meň göwnüme, ol mahal ýeke merhumyň ogullary ýa garyndaşlary däl, ähli adam
gygyran ýaly boldy. Bu sese ýer goduklady. Gözümden paýrap ýaş döküldi. Men
hemişe-de şeýle. Agy sesini eşitsem, durup bilemok. Ejem-ä: «Seň ýüregiň ýuka,
ýasa bolaňok» diýýär. Men ýeke ýasa däl, çaga aglasa-da, durup bilemok. Tizräk
diňdirmeseler, agym tutuberýär.
Wowka ýaglygyny uzatdy. Men gözümi süpürip seretsem, märeke ýer süýşen ýaly
bolup, obadan saýlanyp barýar. Wowka-da, mawy gözjagazlaryny balkyldadyp,
olaryň yzyndan garap dur. Men ol ýerden gitmäge hyýallandym. «Wowka-da
nätse şeýtsin. Men-ä maşyna münüp oturjak». Emma şu ýerde babamyň
gaýtmankak aýdany ýadyma düşdi. «Herki zady görübermek gerek,
öwrenibermek gerek».
Wowkaň elinden tutdum-da, eýýäm köçäň aňry çetinden barýan gölegçileriň
yzyndan ylgadym. Olar şeýle bir çalt ýöreýärdiler, şeýle bir çalt, uly ýabyň
köprüsine çykanlarynda, zordan yzlaryndan ýetdik. Gölegçiler merhumy
eginlerinde göterip, sagynman, çalşyp gidip barýardylar. Köprüden geçilen ýerde
Wowkaň kakasy bilen öz kakamam gözümize kaklyşdy. Olar hersi merduwanyň
bir taýyndan tutup, Mürti aganyň başujuny göterip barýardylar. Üsti ýapylgy
Mürti aga bolsa hemmeden ýokarda ýatyrdy. Men ylgap barşyma, oňa seredýän
hem oýlanýan. Bir ýola oň bize geleni ýadyma düşdi. Enem oň öňüne bir çäýnek
çaý goýdy-da:
— Ýokaryk geçäýseň-ä gowy bordy, Mürti. Indi ikimiziň kolhoz işimiz galanok,
gümür-ýamyr edeli oturaly — diýdi. Mürti aga çaýyny gaýtardy, hezil edip,
çygjaryp, çaý içdi.
Ynha, bu gün bolsa, şol adamy eginlerine göterip, jaýlamaga alyp barýarlar. Ol
hemmeden belent, hemmeden öňde. Garşydan gelýän gyssanmaç maşynlaram
togtaýar. Gölegçiler tä deňinden ötýänçä garaşýar. Yzynda tirkew-tirkew bolup
gelýän maşynlaryňam sany ýok.
«Herki zady görübermek gerek, öwrenibermek gerek». Babamyň bu sözleri meni
erkime goýmady. Öwlüýä-de eltdi, jaýlanyşynam gördüm. Elhenç eken. Düýnki
gydyrdanyp ýören päkize gojany bir tümmek gumuň aşagynda goýup
gaýdyberjeklerine birbada ynanmadym. Wowka ikimiz guburyň edil gyrajygynda
durup gördük. Biziň boýumyzdanam çuň çukur gazypdyrlar. Soň ol çukuryň
böwrüni köwüp, ýene bir kiçijik çukur gazypdyrlar. Olaryň birine daşky, birine
içki öý diýilýänini men soň bildim. Mürti agany hem eltip, şol çukuryň täzeje
gumunyň üstünde düşürdiler. Merduwanyň daňylaryny çözdüler, üstüne ýapylan
matalary aýyrdylar. Ak mata dolanyp, başujy hem aýak ujy boglan Mürti agany
aşak äberdiler. Jepbar, Suhan, Sadyk çukuryň içinde dyzlaryny ýere urup, öz
elleri bilen kakalaryny içki öýüne saldylar. Kellesiniň aşagyna ýumşajyk gum
üýşürip, ýassyk etdiler-de, sag egnine ýatyrdylar. Soň iki adam ullakan-ullakan
kerpiçler bilen içki öýüň üstüni ýapdy. Ýüzünde yş goýman, kesekdir palçyk
gysdyrdylar. Soňra ýaşulularyň biri üýşüp ýatan pilleriň birini eline aldy-da,
Mürti agaň uly ogly Jepbara ýüzlendi
— Rugsatmydyr?
— Rugsatdyr — diýip, Jepbar bir gysym gumy oklanda, bokurdagy dolan ýaly
göründi.
Mürti agany jaýlaýyşlary alyp gaýdyşlaryndakam çalt boldy. Wowka ikimizem
tozanyň arasynda baryp, üstüne birki pil gum okladyk. Sebäbi öwlüýä baranlaryň
hemmesi şeýtmelidi. Bu däpdi, ölä iň soňky hormatdy.
Biri meň egnime kakdy. Ýeňsäme gaňrylsam, kakam bir gyrada maňa elini
salgaýar.
— Ýör, oglum, Mürti agaň jaýy birkemsiz bolýança, enen mazaryny görkezeýin.
Zyýarat edeli.
— A, Wowka?
— Degme, Wowka şu ýerde bolaýsyn.
Men yzyna düşdüm. Mihail Antonowiçem bize garaşyp duran ekeni. Üç tirkeşik
bolup, tümmek-tümmek mazarlaryň arasy bilen esli gitdik. Ahyry kakam iki
başyna ak mata bölejigi daňlan agaçly köne mazaryň başynda saklandy. Kakam
enemiň üstüne bir gysym gum seçdi: «Ýatan ýeriň ýagty bolsun, ene jan!»
Yzymyza dolanyp gelýärkäk, daşyna bişen kerpiçden rejelenip haýat aýlanan bir
mazaryň ýanynda kakam sagyndy. Ol sagynarça-da bardy. Özgelerden saýlanyp,
ep-esli meýdany tutup ýatyr. Men onuň ýaşyl demir gapysynda-da, töweregindede ýazgy görmedim.
— Şu ýatan kimdir öýdýäň, Mişa? — diýip, kakam Mihail Antonowiçe seredip
ýylgyrdy. Men geň galdym. Öwlüýä ýylgyrmaly ýer däl ahyry.
Mihail Antonowiç egnini gysdy. Kakam uzak garaşdyrmady.
— Muňa Baýly sopy diýerler. Possun ýadyňa düşýärmi, possun, ikimiziň fronta
iberen possunymyz?
Mihail Antonowiç oýlandy. Kakam ol waka edil gözüniň alnynda duran ýaly,
dowam etdi. — Men saňa gürrüň bermänmidimmi näme? «Kakam fronta gidende,
yzynda gowy possuny galypdyr. Baýly sopy eneme doga beren bolup, aldap, şol
possuny alypdyr» diýip. Ikimiz ol possuny fronta geýim äkidýän furgona
oklamadykmy näme?
— Oh, ýadymda, ýadymda — diýip, Mihail Antonowiç seslendi. — Sogan, burç
satardy bu ýaşuly.
— Öleniň gybatyny etmek gowy däl. Ýöne bolsa-da, diýseň, mekir adamdy.
Görýärmiň, öz-ä wagyz ýaýradýardy. «Öliňiziň daşyna haýat aýlamaň, günä
bolar» diýýärdi.
Özem ölmänkä, şu haýady özi üçin saldyryp goýupdyr. «Ölemde içinde jaýlaň»
diýipdir.
— Ýeke özüne munça meýdan nämä gerekkä? — diýip, Mihail Antonowiç
geňirgendi.
— Bu şeýle adamdy pahyr. Bu dünýäde-de gözi doýmady, o dünýäde-de...
Biz dolanyp gelsek, Mürti aga bir tümmek guma aýlanypdyr. Mazarynyň gumy
täze diýäýmeseň, olam özgeler ýaly dymyp duran mazar.
Oturanlaryň arasyndan biri ýerinden turdy. Görsem, babam.
— Adamlar, Mürti Şerip oglundan algylyňyz barmy?
Hiç kimden ses çykmady. Babam şu soragy ýene iki kerem gaýtalady. «Algym
bar» diýen tapylmady.
Men onsuzam Mürti agaň hiç kime bergisiniň ýokdugyny bilýärdim. Sebäbi ol
hakyna jür adamdy. Babamam ony bilýändir-le. Ýöne şeý diýmek däp balany üçin
soraýýarmyka diýýän.
— Utanmaň-da dilleniň, adamlar! Ynha, merhumyň ogullary Jepbar bar, Suhan
bar, Sadyk bar. «Kakamyzyň bergisi bolsa, üzmäge taýyn» diýýärler. Çekinmän
üzülişseňiz, Mürti neresse-de jaýynda rahat ýatar. Sizem dilgir bolmarsyňyz.
Babamyň soňky aýdanlary-da hiç kimiň gulagyna ilmedi. Ol ikinji soragyna geçdi.
— Adamlar, Mürti Şerip ogly nähili adamdy?
Bu gezek ähli adam birden jogap berdi,
— Gowy adamdy!
Men göwnüme, bu mahal ýeke bir ony jaýlamaga baranlar däl, ähli mazarlaram
şol jogaby tassyklap, güňleç ses eden ýaly boldy. Şahalary gurap giden
ýylgynlaram, tozgaly gamyşlaram şol äheňde başyny yran ýaly boldy. Babam bu
soragynam üç gezek gaýtalady. Üçüsinde-de şeýle boldy. Babam:
— Adamlar, ähliňize taňryýalkasyn. Toýuňyzda gaýtsyn — diýdi. — Häzirem
topbagyňyzy bozman, Mürti neressäň öýüne baryp, düşek aşyny dadyň.
Birigünem üçüdir!
Gölegçiler topbagy bilen Mürti agalara tarap ugrasalaram, onuň düşek aşyndan
iýmejeklerini bilýärdim. Ol näçe süýji bişirilse-de, diňe duzy dadylýardy. Däp
şeýle.
«Herki zady görübermek gerek, öwrenibermek gerek». Men näme öwrenenim-ä
bilemok welin, görmesin-ä kän zat gördüm. Maşynymyza münüp, çatma gaýdyp
gelýärkägem kellämde diňe şol pikir at saldy. «Men Mürti agaň jaýlanyşyny
gördüm. Enem pahyryňam, Baýly sopy diýilýäniňem mazaryny gördüm.
Kesesinden seredende, üçüsem dymyp ýatan bir tümmejik gum, üçüsem meňzeş.
Aşagynda ýatanlar welin aýry-aýry adamlar. Enemi jaýlanlarynda-da, Baýly
sopyny jaýlanlarynda-da kimdir biri edil ýaňky babamyň soraşy ýaly: «Nähili
adamdy?» diýip, däp bolan soragy berendir. Enem pahyra adamlaň näme
diýendikleri belli, «Ol gaty gowy adamdy diýendirler. Oň bergisi bar bolsa,
kakamyň üzjekdigini aýdandyr. Menem taýyn. Men ulalamda, ýene kyrk
ýyldanam biri gelip: «Seň eneň pahyrda algym galypdy» diýse, üzmäge taýyn,
ýöne «Baýly sopy nähili adamdy?» diýip soranlarynda, märeke näme diýdikä?
Şonda-da hemmesi birden «gowy adamdy» diýip seslendilermikä? Ýa-da ýapýaňyja kakam bilen Mihail Antonowiçiň aýdyşy ýaly, «mekir adamdy»
diýdilermikä? Belki: «Ili çurkäp ýören jerçidi, aldawçydy, garasöýmezdi...» diýip
gygyryşandyrlar.
Babam rast aýdýar: «Herki zady görmek gerek, öwrenmek gerek». Adamlary hem
tanamak gerek.
15-nji bap: WOWKA, LILIÝA ÜÇIMIZ
Bu gün men hemme kişiden ir turmalydym. Sebäbi şeýtmegi ýüregime