Arkadagym agtyklar - 09

Görse, öňünde çolugy ýok. Ol o ýerini-bu ýerini gözleýär. Tapanok. Garaňkyň
içinde ýeke özi niräni gözlesin. Kimden haraý sorasyn. Ertesi, sürini itlerine
tabşyryp, yzlap gitse, Ata garyp neresse agzy gum garbap ýykylan ýerinde ýatyr
ekeni. Goja çopan gözüni açyp ýatan dem-düýtsüz oglanjygy bagryna basyp
aglaýar. «Ata ýetim, Ata garyp, dünýä gelip, garyplykdan başga näme gördüň?
Garyp bolup doguldyň, garyp bolubam öldüň!»
Ol çolugyny öz eli bilen kiçijik tümmegiň üstünde jaýlaýar. Mazaryň başujundaky
köşek asaýmaly ýogyn ojaryň şahasyna-da, onuň köneje şyrdagyny geýdirýär
gaýdyberýär. Ol şyrdak soň-soňlaram çölde azaşan çopan-çoluklar üçin ugur
görkeziji çelgi ýaly uzakdan garalyp görner ekeni. Aýlar, günler geçýär. Gün
şyrdagyň reňkini soldurýar. Ýel tüýlerini tüýdüp dargadýar. Emma Ata garybyň
mazaryny welin hiç zat ýok edip bilmeýär. Gaýtam ol tümmejik ulalyp, depä
öwrülýär. Kimdir biriniň şehit ölen bu oglanjygyň başujuna dürten ýylgyn
kesewisi gögerip, ägirt uly bir düýp ýylgyna öwrülýär. Ýyllar geçýär. Garagumdan
demir ýol çekilýär. Şu wagt seretseň, Aşgabatdan Moskwa tarap barýan gös-göni
demir ýol Ata garybyň mazarynyň golaýynda ýaý ýaly egrelýär. Çynmy-ýalanmy
bilemzok, demir ýoly salýan inžener ol mazaryň taryhyny eşidensoň, ýörite ýoly
sowup geçirenmiş. Golaýyndaky stansiýaň adyna-da şol oglanjygyň adyny
dakanmyş diýýärler.
Ine, Garybata barada meň-ä eşiden rowaýatym. Garybataň töwereginiň soňky
özgerişini, Şatlyk şäheriniň döreýşini bolsa obamyzda bilmeýän ýok. Sebäbi ýyllar
geçýär. Ol ýerlerdäki ajy guýy hem, süýji guýy hem gerek bolmaýar. Günbatara
tarap, gumuň içi bilen Amyderýadan gaýdýan suwly kanal geçirýärler. Ýene ýyllar
geçýär. Geologlar Ata garybyň mazarynyň ýanjagazyndan ýeriň astyny burawlap
gaz tapýarlar. Ýene burawlaýarlar, ýene tapýarlar. Näçe burawlasalar, şonça-da
gaz tapýarlar. Şehidiň mazarynyň töwereginde ýeriň teýi ummasyz gaz bolsa
nätjek. Gazçylar üçin ilki tagtadan öýjagazlar dikýärler.
Soň bişen kerpiçden jaýlar gurýarlar. Onsoň beton plitadan ymaratlar bina bolýar.
Öýler köpelip, köçe bolýar. Köçeler uzap, posýolok bolýar. Şol posýologam çölüň
içindäki Garybata stansiýasy bilen birigýär-de, kiçiräk şäher döreýär. Şäheriň
adyna hem Şatlyk dakýarlar. Ýöne meň ýanymda Şatlyk diýip agzasalar, näme
üçindir Garybata gözümiň öňüne gelýär. Garybata barsam, sowuk suwly kranyň
başynda meşijegini suwdan dolduryp duran Ata garyba gabat geläýjek ýaly bolup
durun.
Bu günem men, kakam aýdan dessine, höwes bilen maşyna mündüm. Eýýäm
ýola-da düşdük. Mihail Antonowiç bilen kakam öňünde, Wowka ikimizem yzynda.
Liliýa bu gezek gaýtjagam bolmady.
Men Garybata ýetmäge howlugýan. Emma kakamyň häsiýeti şeýle. Bir ýaňa
howlugýanymy bilse, hökman hokga çykarmalydyr. Häzirem şeýle boldy. Eliň
aýasy ýaly tekiz asfaltdan wazlap barýan maşyny aldy-da, küpürsäp ýatan gumak
ýola sowdy oturyberdi. Kim bilýär, kellesine näme hyýal geldi. Onsoňam
asfaltdan çykarlygy barmy. Biziň warak «Pobedamyz» wakyrdap-şakyrdap, ilk-ä
bizi bökdürdi. Onsoň iňläp, zaryn ses etdi. Wowka ikimiziň näme üçindir muňa
gülkimiz tutdy. Zordan gülmän saklanýarys. Maşyn janawar yzynda sary tozan
galdyryp, birsellem iňläp ýöredi. Soňra birden ýoldan sowluşy ýaly, birdenem
durdy. Birbada tozanyň derdinden töwerek-daş görünmedi. Kakam ilki özi çykdyda, soň biziň gapymyzy açdy. Sebäbi maşynymyzyň gapylaryny içinden ne açyp
bolýardy, ne-de ýapyp. Biri daşyndan gelip açaýmasa, otur, gözüňi garalt-da.
Görsek, demir ýoluň boýundaky Akja tamyň ýanynda durus. Ol gönüläp çykaňda,
biziň obamyzdan gaty uzagam däldi. Ýöne men bu ýere bir gezejigem gelip
görmändim. Otly durmasa, adam bolmasa, näme gyzygy bar. Kakam Wowka
ikimize ýüzlendi:
— Sizem düşjekmi ýa-da oturyberjekmi?
— Düşmän näme, beter ederis — diýdim.
— Garybata diýýäniň şumy, asyl? — diýip, Wowka-da yzym bilen maşyndan çykdy.
Ylgaşyp, iki boýy akly-gökli çagyl daşlardan doly demir ýoluň raýyşyna mündük.
Depesi goparylan, penjireleri, gapylary alnan ýekeje akja tamdan başga bu ýerde
hiç zat ýok. Daş-töwerek gum-gukluk. Ol ýekeje tamam ýadygärlige däl-de,
haraba meňzeýär. Ýeri, onsoň, nämä gyzyklanjak. Dogry, ol ýerde eriş-argaç
bolup duran birnäçe jübüt ýol bar ekeni. Demir ýol özge ýerlerde bir jübüt, ol
ýerde bolsä, dört jübüt. Ilki men sanadym, soň Wowka sanady. Dört otly ýanaşyp,
durup biljek. Ýöne bu ýollaryň birinden öňňesiniň taşlanandygy görnüp dur.
Relsleriň aralaryna ýandak bitip gidipdir, demirleri poslapdyr. Kakam näme üçin
bizi bu ýere getirdi, aklym haýran.
Men ozal gelip görmesemem, oňa Akja tam razýezdi diýilýänini bilýärdim. Özem
uruş döwri edilipdir, otlular durmak üçin. Edil Garybatadaky ýaly, bu ýerde hem
iki tarapdan gelýän otly sowlup, bir-birine ýol berer ekeni. Ylaýta-da, gapdaly
gyzyl haç belgili otly göründigi bes. Üsti nebitli bolsun, tagtaly bolsun, kömürli
bolsun, uzyn-uzyn otlular tä ýaňky geçýänçä durar ekeni. Bu düşnükli zat. Biziň
Watanymyza nebitem gerek, tagta-da. Ýöne hemmesinden adam gerekli. Ýaraly
çekýän otly ýaraly esgerleri keselhana näçe tiz eltse, gowy ahyryn. Muny meň
özümem bilýän. Biziň klasymyzda okaýan bir oglanyň atasy hem aýdýar. Ol uruş
günleri gol galdyrýanmy ýa-da ýol sowýanmy bolup, şu ýerde işläpdir.
Wowka ikimiz eýýäm ol ýerdäki zatlary görüp çykdyk. Kakam bilen Mihail
Antonowiç bolsa bir durýar, bir ýöreýär. Bir zady yzarlaýan ýaly jedelleşip,
ellerini uzadýarlar. Ahyry kakam päki çalaýmaly ýylmanak daşlaryň birini eline
aldy-da, Mihail Antonowiçe syrly seredip ýylgyrdy. Soň başyny ýaýkady. Mihail
Antonowiç bolsa Wowka ikimize birden sorag berdi.
— Hany, jahyllar, haýsyňyz bilýäňiz, Moskwa haýsy tarapda? Leningrada gitmek
üçin nireden gelýän otla münmeli?
Biz bu ýeňiljek sorag üçin ikirjiňläp durmadyk. Ikimizem bir ugra elimizi uzadyp,
gündogara gitmelidigini aýtdyk.
— Gördüňmi, Kössek? — diýip, Mihail Antonowiç kakama garady. — Bular,
tüweleme, ikimize görä aňlyrak, gitjek ugurlaryny saýgarjaklar.
Kakam bizi öwmedi. Ýylgyrmadam. Gaýtam birhili ýüzi gamaşan ýaly boldy.
Uludan dem aldy.
— Şol günler gaýtalanmasynam. Bu çagalar ugur agtarmalam bolmawersin!
Şu ýerde bir zat güpbe ýadyma düşdi. Kakam dagyň näme üçin bu taşlanan
razýezdde aýlanyp ýörendigi maňa aýan boldy. Wowkaň elinden tutdum-da,
maýdaja çagyllary şagyrdadyp, demir ýoluň raýyşyndan aşak ylgadym.
— Kakam dagy näme üçin şu ýere gelendir, hany aýt? — diýip, maşyna
girenimizden soň, Wowkadan soradym.
Ol iki egnini gysdy.
— Aýt-da, bilýän bolsaň?
— Şu ýerden fronta — urşa ugrapdyrlar, kelle.
Wowka hezil edip güldi.
— Baý, ýagşam bilýär ekeniň, kelle — diýip, özümiňki ýaly jogap berdi. — Kakam
dagy fronta gitmändir ahyry. Seň kakaňam gitmändir, men kakamam. Olar uruş
döwri oglan ekenler, ikimiz ýaly.
Men näçe ynandyrjak bolsamam, Wowka ynanmady. Öz kakasynyň
terjimehalyna beletdirin öýtse-de, ol mençe bilenok ekeni. Muny menem
bilmesem bilmezdim. Sebäbi kakam ýekeje gezegem ol barada dil ýaranokdy. Bir
gezekki ýangyn sebäpli, öz-özünden bu syryň üsti açyldy duruberdi. Ine, özem
şeýle boldy.
Tomus aýlarydy: Biziň obamyzda ýangyn boldy. Dogry, ol obada däl, öri
meýdanynda. Ýöne tapawudy näme, ot söndürilmese, oba-da ýeterdi. Üsti gury
ýandakly, sary saman otly mal bakylýan meýdana ot düşüpdir. Bir gije-gündiziň
içinde ep-esli meýdany gara-köýük edipdir. Hinine gaçyp ýetişmedik mörmöjejikler gyrlypdyr. Ýek-ýarym ýanyp ölen tilkidir şagaly hem görüpdirler. Ol
oduň lowlap ýanyp gelşine geçip barýan nebit, benzin ýükli otla-da degmegi
ähtimal diýip gürrüň edenlerinden, enem pahyr: «Ot belasyndan gorawersin!»
diýip, alada galypdy. Oba adamlarynyň ählisi oduň öňüni almak üçin çöle gitdi.
Ýeri, onsoň, şeýle howp abanyp gelýärkä, biz durmalymy? Bizem erkek kişi ahyry.
Iliň giden ugruna gidiberdik, bir topar oglan bolup. Elbetde, soň öz ýalňyşymyzy
duýduk. Rugsat alyp, soraşyp gitmeli ekenimiz. Ýöne soraşsak,
goýbermejeklerini-de gowy bilýäris. Onsoňam rugsat sorap ýörmäge wagt barmy?
Ot saňa garaşyp durmaz ahyry. Bu zeýilli ýagdaýda ýaýdanman, töwekgellik
etmeli.
Biz näçe gynansagam, gijä galypdyrys. Demir ýoldan geçen ýerimizde maşyn
dolup gelýän adam öňümizden çykdy.
— Ot söndürmäge barýan bolsaňyz, gaýdyberiň. Eýýäm biz onuň tepbedini
okadyk.
Soň eşidip otursak, traktorlar odun öňüni sürüp, arany kesipdirler. Şeýdip,
bugdaýçylygam, harmanam abat galypdyr. Tomaşa men öýe gelemsoň boldy.
Ertirki gidişime garaňky düşende geldim. Belli zat, ejemiň gözläp barmadyk
gapysy galmandyr. Meni görenine içinden begenýänem bolsa, ýüzüme azgyryldy.
— Nirä ýitirim bolduň?
Men jogap bermäge-de ýetişmedim. Oň aýlan salan sübsesiniň sapy ýagyrnyma
gyltyzrak degip geçdi. Gaçyp, enemiň gujagynda gizlendim. Oň gujagyna özümi
atyp bilsem arkaýyn. Hiç kime urdurmajagyny bilýän.
Agşam nahar iýlensoň, ejem kakama aýtdy. Iki bolup, käýinmek käýindiler.
Çagajyklara-da belli zatlary öwredip, halys gulagymy gazadylar. Kakama näme
gerek diýsene. Erkek adam, düşüneýmeli ahyry. Özler-ä: «Hemme zady
görübermeli, gatyşybermeli» diýýärler, ýene-de birugsat gidipsiň diýip
käýinýärler. «Ymgyr çölüň içinde azaşsaň nätjek? Oduň içinde galsaň nätjek?»
diýip muşakgat baryny inderýärler.
Enem ahyry çydamady.
— Bes ediň indi diýýän. Ikiňiz iki ýerden igenip, oglanyň gäbini azdyrdyňyz. Gitse
gidipdir-dä, bezzatlyk etmäge-hä gitmändir. Ot söndürişmäge gidipdir. Aýypmy?
Kakam gaharly sandyrady.
— Ot söndurmek şulara galypmy indi? Bolupdyr meň başyma. Uçguryny oňarsyn
sümükli.
Men gaharyma agladym. Sebäbi kakam meni nähak kemsidýär. Men uçgurly
balagam geýemok. Sallanyp duran uçgurymam ýok. Özüme sümükli
diýdirenimden bolsa şarpyk çalnanyny gowy görýän. Enem meň tarapymy çaldy,
kakama igendi.
— Öz ýaşlygyňy ýadyňa sal. Büý-ä obaň etegine gidipdir. Ýene agşam öýe dolanyp
geldi. Siz nätdiňiz? Mişa ikiňiz nätdiňiz? Hamana diýersiň, urşuň oduny ýeke
özüňiz söndüräýjek ýaly, fronta diýip, öýden gaçdyňyz. Kakaňyzyň aryny
aljakmyşyňyz. Urşa gitmek üçin nirä gitmeli, bileňok. Özüňizem faşist
öldürjekmişiňiz. Mişaň ejesi görgüli ikimiz näçeler eňredik. Bir hepdeden soň sizi
Krasnowodskiden tutup getirdiler. Ýa bular ýadyňdan çykdymy?
Kakam başga diýere zat tapmady. Utanýany belli.
— Aý, ene, ol döwür bir döwür, bu döwür bir, bulaşdyrma.
— Çaga hemme döwürde-de çagadyr, unutma. Il agysyna aglamak, il derdine
ýarajak bolmak çaga üçinem, uly üçinem iň gowy sypatdyr, oglum. Bazar janam
indikile soraşman gidesi ýok. Şeýle dälmi, oglum? — diýdi-de, enem maňa
ýüzlendi. Men «hawa» diýip başymy atdym. Şo bada-da ähli zady unutdym.
Çabrap gelýän oduň gorkusy-da, ejem bilen kakamyň käýinji-de, bary ýadymdan
çykdy. Hiç kime öýke-kinämem ýok. Kakamyň boýnundan gujaklanymam
duýmandyryn.
— Kaka jan, çynyňy aýtsana! Hakykatdanam siz şeýdip, öýden gaçyp, fronta
gitdiňizmi?
Kakam başymy sypap, birsellem dymdy. Ol şol dyman mahaly maňa gelen
gaharyny ýuwdupdyr.
— Hawa, jan oglum, şeýleräk zat bolupdy — diýdi-de, birhili nazar bilen gözümiň
içine garady. Birdenem meň kelläme gelmejek soragy berdi.
— Hany, sen aýt, oglum. Şu wagt faşistler öýüňize girip, kakany öldürse, öýüňizi
hem otlasa, sen nädersiň?
Men jogap tapman dymdym. Birhili gyzgynym artan ýaly boldy. Süňňümiň
sandyraýanyny welin bilýän. Ýumruklarym hem öz-özünden düwlüpdir. Kakam
meni bagryna basdy.
— Olar meň kakamy — seň ataňy öldürdiler. Mişaň hem kakasyny öldürdiler,
öýlerini bombaladylar. Biz ar almak üçin gitdik, jan ogul. Onda-da şowsuz boldy.
Oň üçin soň eneňden müň kerem ötünç sorandyryn, aýdaýsyn!
Emma eýýäm ýanymyzda enemem ýokdy, ejemem. Biz iki erkek kişi bolup
galypdyrys. Kakam gözüme öňküdenem yssy göründi. Biri elimden alyp ötägitjek
ýaly, goltugyna gysyldym.
Men ol wakany ýatladym-da, Wowka gürrüň bermäge çemelendim. «Goý, olar
ýalňyşyp, gündogara däl-de, günbatara gidýän otla münenem ekenler. Moskwa
barjak bolup, Krasnowodskä düşenem ekenler. Barybir, olar urşa, ar almaga
gidipdirler ahyry» diýesim geldi. Emma heniz gürrüňe başlamankam, Mihail
Antonowiç bilen kakam gülşüp gelip, maşyna mündüler.
Aýby ýok, men muny hökman çolaja ýerde Wowka gürrüň bererin. Onsoň-a
ynanarsyň, Wowkajyk.
18-nji bap: HEMME KIŞIDEN BEÝIK ADAM
«Pobedamyz» ýoluň iki gapdalyndaky gyzyl çyralary jyňňyrdadyp, demir ýoluň
ötüginden geçdi. «Otludan ägä bol!» diýen ýazgyly atanak ala-mula demirler yzda
galdy. Men stansiýa barmajagymyzy bildim. Sebäbi Garybata barmak üçin şol
ýerden sagyňa sowmaly. Kakam sowmady. Iki gyrasy körpeje tutly asfalt köçe
bilen göni gidiberdi. Maşyn gaty ýöränokdy. Ýörär ýalam däl. Öňümizden hatarhatar bolup, maşyn gelýär. Darajyk köçäň gyrasyna gysylyp, olara ýol bermeli.
Uzyn-uzyn turbalary süýräp gelýän yzy tirkegli traktorlar tä geçýänçä garaşmaly.
Biziň üçin-ä dursak gowy. Howlugýan ýerimiz ýok. Kakamam arkaýyn.
— Garybata geldikmi? — diýip, Wowka-da meň gapdalyma geçdi. Sebäbi ähli
maşyn meň tarapymdan geçýärdi. Wowka sag tarapdaky aýnaň öňünde bolansoň,
oň tarapynda diňe gurluşyk bardy. Soň ýerimizi çalyşdyk. Men oň tarapyna
geçdim. Bu taýda-da seredere zat az däl ekeni. Dört-gat jaýyň ýokarsynda kellesi
demir papakly adamlar ot syçradýar. Ot bilen ýogyn demirleri kebşirleýär. Ýoluň
edil gyrajygynda ullakan togalak zat aýlanýar. Hiç kim ýanyna barmasa-da, öz-özi
beton garýar. Aňry ýanynda biri elektrik byçgy bilen ýogyn pürsleri gyýym-gyýym
edip, ap-akja tagta ýasaýar. Obada beýle däl. Adamlar laý garanda balagyny
dyzyna çenli çyzgap garýar. Tagta ýonanlarynda-da palta bilen ýonýarlar, ýa
rende bilen. Bir tamyň äpişgeli, gabsaly ganatyny hallanladyp, göterip barýan
beýik krany göremde-de haýran galdym. Ol beton plitany göterip, öňe-yza
ýöräbem ýör. Ony ýüz adam bolsaňam gozgar ýaly däl, ol welin alýar ötägidýär.
Halal saňa! Oň göterýän ýüküni maşyna ýükläňde iňläp gara tüsse çykarýanyny
gözüm bilen gördüm. Kran sürýänçiňki hasam hezil. Sebäbi kranyň süýr
depesindäki penjirelije kabinada oturmaly. Men aýnadan kellesini çykaryp oturan
Wowkany çekdim.
— Bir seret. Hünär diýibem şoňka aýdaýsaň!
Wowka oň ýaly kranlary köp gören bolara çemeli. Geň galmady.
— Sen ýaňky maşynlaň üstündäki turbalary gören bolsadyň. Çynymy aýdýan,
beýle ýogyn turbalary men Leningradda-da göremok.
Ýene herimiz öz penjirämiziň öňüne bardyk. Men deňesinden geçip gidemizde-de,
krandan gözümi aýryp bilmedim. Bu wagt meň üçin dünýäde şondan gyzykly
hünär ýokdy. Ejemiň aýdýan doktorçylygam hiç. Kakamyňky ýaly brigadirligem
hiç. Ählisi hiç. Diňe nädip krançy bolmaly. — Ine, meni şu pikir heýjana salýardy.
Asyl, bolasy, Jerenjigiň jikjermesi bardy-la. «Meň Çary kakam hemme kişiden
beýik» diýip. Biz oňa nähak gülýän ekenimiz. «Gülseňiz gülüp geçiň. Her zat
etseňizem, şol-a beýik. Barja naçalniklerdenem beýik. Direktorlardanam beýik.
Barjasynyň üstünden garaýar» diýmesiniň bir emmasy bar ekeni. «Biz oňa seň
Çary kakaň onda ministrdir-dä» diýip, hasam öjükdirerdik. Jerenjigem: «Ol
Şatlykda işleýär» diýip, jaýtyja burnuny götererdi.
Jerenjik mamla. Ondan ýokarda diňe kosmonawtlar bar. Ol öňňe adamlaň
baryndan beýik ekeni.
Kakam uzak gitmedi. Şatlyk şäherjiginiň jümmüşindäki uly köçelerden birki
öwrüm etdi-de, bir-birine meňzeş iki gatly jaýlaryň biriniň gapysynda saklandy.
Egni ala pižamaly, başy beretkaly adam ilki bize äpişgeden ýiti-ýiti seretdi. Soň
ikinji gatdan ylgap diýen ýaly düşdi-de, göni bize tarap gaýtdy. Ýüzüniň çymgyzyl bolup, derçiräp durşy hammamdan çykana meňzeýärdi.
— Bä-ä, bu meň düýşümmikä, ýa huşum. Ertirden bäri gözüm çekýärdi-le, asyl.
Begenjek ekenim.
Ol ylgap gelnp, kakamy gujaklady. Mihail Antonowiç bilen gadyrly görüşdi.
Maşyndan çykan badymyza Wowka ikimiz bilenem elleşdi. Oň eliniň içi birhili
gataňsy ekeni. Guýçlüdigi görnüp dur. Men hemişe uly adamlar bilen elleşemde
utanýardym. Bu sapar welin utanmadym. Ýanymda Wowka bolany üçinmikä?
— Hoş gördük, hoş gördük, ýörüň, öýe gireliň. Tüýs wagtynda geläýdiňiz, Kössek.
Şu wagt hammamdan çykyp durşum. Hany aýt, Napoleon näme diýipdir?
Hammamdan çykaňsoň nätmeli diýipdir?
Olaryň üçüsem gülüşdiler. Ýöne nämä güldüler, Wowka-da düşünmedi, menem.
— Sen entek aýt, şu adamy tanaýaňmy ýa ýok? — diýip, kakam ýerinden
gozganmady.
«Be-e kakama alaç boljak däl-ow» diýip içimi gepletdim. Ozal-a öz soraglary
bilen Mihail Antonowiçi halys edýär. Ol ýadyňa düşýämi, bu ýadyňa düşýämi
diýip. Indem, ynha, ol adama heniz ömrüne görmedik adamsyny tanatjak bolýar.
Beýtmeli däl ahyry. Ozaly bilen yzyňa tirkäp getirdiňmi, ony adam ýaly tanyşdyr.
Men-ä haýran. Ulularyňam öz degişmesi bar bolara çemeli. Ýöne özüm-ä beýle
degişmäni halaman. Çary kaka welin utanmadam, gyzarmadam. Mihail
Antonowiçe ýiti-ýiti seredip ýylgyrdy.
— Tanaman näme, beter edýän.
— Ýeri bakaly, kim?
— Gowy adam — diýip, Çary kaka güldi. — Sebäbi, birinjiden-ä, erbet adamy
Kössek yzyna düşürmez. Ikinjidenem, Çary kellere erbet adam gelmez.
Bu gezek kakam bilen Çary kaka bilelikde güldi. Mişa daýy utanjak ýaly etdi.
Men Çary kakany ozalam birnäçe gezek görüpdim. Hatda öýümize-de gelipdi.
Maşynly gawun alyp gaýtmaga-da barardy. Men olar Şatlykda ýaşaýandyr
öýtmezdim. Kakam: «Şatlyga gidýäs, münüň maşyna!» diýende-de, bulara
gaýdýandyrys öýtmedim.
— Boýnuňa alaýsana, zaňňar kel. Tanamadyň sen muny — diýip, kakam Çary
kaka garady, soň Mihail Antonowiçiň egnine kakdy-da, ondan Çary kakany
tanaýamyň diýip sorady. Mihail Antonowiç hem tanamok diýen manyda egnini
gysdy.
Kakam Çary kakaň başyndaky beretini çykardy.
— Ind-ä tanansyň-la!
Kündük ýaly ýylçyr kelle günüň şöhlesine ýaldyrap gitdi. Birdenem Mihail
Antonowiç ony garsa gujaklady, ogşady. Soňra ýüregini Çary kakaň gursagyna
goýup, iki eli bilen pugta boýnundan gujaklap dur. Göwnüme bolmasa, Mişa
daýyň damagy dolan ýaly boldy. Ahyry aýryldy-da, Çara kakaň döşüne urup
goýberdi.
— Häý, sen, bezzat FZO-çy. Tanadym gerek indi?
Emma Mihail Antonowiç tanasa-da, Çary kaka tanamady. Kakam mundan artyk
oýny uzaldyp oturmady.
— Bu Mişa ahyry. Uruş döwruniň oglany. Dostumyz.
Indi Çary kaka Mişa daýyň boýnuna bökdi. Olar täzeden gujaklaşdylar,
ogşaşdylar.
— «Ölme-de, ýit» diýilýäni-dä. Sen nire, bu ýeri nire? Näçe ýyldyr gidişiň gidiş
boldu-la, dost!
— Näçe ýyldyr, diý-de goýaý — diýip, Mihail Antonowiç Çary kaka bilen kellesini
deňeşdirýän ýaly, şlýapasyny çykaryp, sakar kellesini sypady. Soň aňk bolup
duran Wowka ikimize tarap seretdi. — Şular ýaly oglandyk ahyry. Indi agtykly
adamlar bolduk.
Olar üç bolup, ýokaryk dyrmaşyp gitdiler. Wowka ikimiz maşynyň ýanynda
galyberdik, ýör diýilmese, yzlaryna düşübermegem gelşiksiz. Durus aňk-tank
bolup. Ýat şäherde kim bilen oýnajak?
Biri meň adymy tutup gygyran ýaly boldy. Diňşirgendim.
— Eý, paň, men saňa diýýän, salam!
Seretsem, Ata guduz. Özem turbaň içinde. Görsene bolýan zady. Men beýle
duşuşyga garaşmandym.
Göwünli-göwünsiz:
— Salam! — diýdim.
— Aýtdym gerek ýene duşuşarys diýip. Häzir men ketamy geýip geleýin, hiç ýere
butnama-da, şo ýerde garaş.
Ol egilmän ylgap ýörmeli ýogyn turbaň içinden çykdy-da, jaýa tarap eňip gitdi.
Gidişi ýalam derrew dolanyp geldi.
— Biziň öz uruşýan ýerimiz bar, şol ýere gideli. Adam görjek gümany ýok. Ol ýer
sen Altyn depäňdenem çoladyr!
Ýeri, indi nätmeli? Men bu ýere uruşmaga gelemok ahyry. Urşaýsam, kakam dagy
görmände-de, Wowka görer.
Her näme-de bolsa, men gaharym geldi. «Sen bigaýratlap, «taryhy ýazgyny»
pozupsyň» diýesim geldi. Ýöne dogrymy aýtsam, oň bilen jedelleşmäge-de
utandym. Aýyp ahyry. Ýalbarsammykam? Gorkaga ýalbarsaň, üstüňe çöwjär.
Wah, şu wagt köne galaň içi bolsady. Garnyna münäge-de, «jan aga» diýýänçä
turuzmazdym.
Ata guduz meň ýanymda duran Wowkaň mawy gözlerine ýadyrgap seretdi. Ol
ony meň ýoldaşymdyr güman etmändir.
— Bu ýanyňdaky çyparyň näme? Erkek bolsaň, ýekme-ýek çykaly.
Meň gaharym bokurdagyma geldi, zordan gepledim.
— Sen öýümiziň ýany diýip, diliňi sala goýberme, Ata guduz. Bu çypar däl —
Wolodýa. Leningradly. Ulalanda uly parohodyň kapitany boljak diýýär. Sen
munuň kakasynyň kimdigini bilýärmiň? Inžener, ekskawator ýasaýar.
Ata guduz süýkdürip sygyrdy. Bu onuň göwnüýetmezçiliginiň alamatydy. Maňa
indi başga alaç galmady. Ýa dyza çöküp ýalbarmaly, ýa-da oň yzyna duşmeli.
«Senden galan enesinden dogmasyn. Ýör, nirede uruşsaň!» diýmeli.
Birden ýokardaky jaýlaň biriniň penjiresinden Çary kakaň sesi eşidildi. Ol bize
tarap elini bulap gygyrýar.
— E-heý, guduz, sen eýýäm dostlaryňa birikdiňmi? Bar, olary gezdir, şäheri
görkez!
Biz müýnli ýaly biri-birimize seredişdik. Ata guduz Çary kakaň ogly bolsa nätjek.
Ol-a bizi uruşmaga äkitjek bolup dur. Kakasam dostlaryňa birikdiňmi, gezdir
diýýär. Dost bolaýşymyzy diýsene! Her niçigem bolsa, meň-ä uruşmak hyýalym
kellämden çykdy. Indi uruşmaga elim barjak däl. Öňki urşanyma-da ökünýän.
Nädip, bagyşla diýjegimi bilmän ýaýdandym. «Men günäkär» diýesim geldi. «Sen
şol ýazgyny bozup, gowy edipsiň» diýjek bolýan. Emma çemini tapamok. Ata
guduzam üýtgedi. Birsellem böwrüni diňläp durdy. Onuňam bolşy, «bagyşla,
gardaş, tanamandyryn» diýip, elini uzatjaga meňzedi. Ahyry ol elini uzatdy. Ýöne
maňa däl-de Wowka. Elleşip durka-da, özüni tanatdy.
— Ata guduz!
— Ýok, Ata guduz däl, Ata — diýip, men düzediş berdim.
Ata guduz ilkinji gezek ýylgyrdy.
— Zyýany ýok-laý, maňa Ata guduz diýseňizem diýiberiň. Umuman, bize lakam
gelişýär. Kakama-da özi ýok ýerinde Çary kel diýýärler. Ýöne ol kel däl. Kellesine
düwürtik örüp, bir wagt saçy düşüpdir. Görýäňizmi, meň maňlaýyma-da
peşehorda çykdy.
Men onuň maňlaýy bilen saçynyň arasyndaky möhüriň nämedigine indi göz
ýetirdim. Wowka hem Ata guduzyň elini gysyp durşuna özüni tanatdy:
— Wolodýa!
— Wolodýa bolsaň, gaty gowy-da — diýip, Ata guduz oň elini hasam pugta gysdy.
— Näme diýsene, Wowka, iller maňa «guduz» diýýärler. Ozal bir mekdepde
okaýardym. Uruşýaň diýip, kakam başgasyna geçirdi. Soň onda-da bolmady, bir
ýyl okan dessime üçünji mekdebe geçirdiler. Şonda kakam ýekeje gezek gaty
käýindi. «Guduz, sen-ä bu gidişiňe gitseň, Şatlykdaky mekdepleriň barynyň
soňuna çykarsyň. Ýa ejeň pahyr seni maňa azar üçin goýdumyka?» diýdi. Kakama
nebsim agyrdy. Soň uruşmadym. Käte bir uruşýan, onda-da mekdepde-de däl,
öýde-de däl, çete çykyp uruşýan, öz uruşýan ýerim bar.
Men oň aýdýanynyň ýalandygyny ýa-dýa çyndygyny bilmek isledim.
— Häzir nädýäris. Uruşmaga gidýärismi?
Ata guduz utanyp gyzardy.
— Aý, bolýa-laý, Bazar. Ýörüň, gowusy, men size şäheri görkezeýin!
Biz giç öýlän dolanyp geldik. Şatlyk şäherinde gören zatlarymyz welin sanardan
köp. Iňňän köp. Gürrüň etsem, bir ýyllap gürrüň etmäge ýeter. Maşynyň içinde
barýakaň sereden ýaly däl ekeni. Göteriji kranyň edil ýanynda durup seretdik. Ol
kran, dogrudanam, Ata guduzyň kakasy Çary kakaňky ekeni. Ony kömekçisi ýaş
oglan işledýär ekeni. Ol oglan: «Arakesmä çenli garaşyň, prorab gitse, sizi
mündürip görkezeýin» diýdi. Heý, bizem garaşmarysmy? Üçimizem mündük.
Bäý-bä! Seredýäň welin, Garybata-da, Şatlygam aýagyň aşagynda. Otlularyň
wagonlary dagy kükürt gaby ýalyjak bolup görünýär. Wodokaçka beýik diýerdik.
Krana müneňsoň, olam gupba ýaly bolup, aşakda tegelenip otyr.
— Ine, gardaşlar, meň-ä kakam şu krany sürýär — diýip, Ata guduz ýere
düşenimizden soň, çalaja öwündi. Oň öwünmäge haky bar. «Zor kakaň bar
ekeni» diýip, Wowka ikimiz belledik. Edil şol wagtam Jerenjigiň «Çary daýym,
Çary daýym» diýýäni ýadyma düşdi.
— Neme-le, Ata, senden bir zat soramak mümkinmi?
— Sorabersene. Beýle resmilik nämä gerek, sora.
— Jerenjik siziň nämäňiz?
Men ýene şol Altyn depedäki wakany ýatlaryn öýdüp, Ata sypajaklady, soň
dogrusyny aýtdy.
— Jereniň kakasy meň kakam bilen dogan okaşypdyr. Sen ony näme üçin soradyň?
Men gümmi-sümmi etdim. Sebäbi indi bary maňa aýan boldy. Ata guduzyň
kakasy Jerenjigiň kakasy bilen ilki dost bolmaly, soňam dogan okaşan bolmaly.
Ata guduzlara dolanyp gelenimizde, oň kakasy «Napoleonyň wesýetini» berjaý
eden bolarly. Üçüsiniňem keýpleri kökdi. Ýüzleri çym gyzyldy. Kakasy Ata guduzy
gören dessine gygyrdy.
— Hä, guduz, geldiňizmi? Gir, men seni myhmanlar bilen tanyşdyraýyn.
Ata guduz arkanjaklady.
— Men eýýäm olary tanaýan.
— Ýok, seň ol tanaşyň bolanok. Sen bulary gowuja tanamaly. Kakaňyň jan ýaly
dostlary bilen elleş.
Ata guduz girip, ilki Mihail Antonowiç bilen, soň kakam bilen elleşdi. Çary kaka
dowam etdi.
— Biz bu adamy otuz ýyl ozal ýitirdik. Ahyry tapdyk. Dogrusy, biz muny
tapmadyk, özi bizi tapdy — diýip, Mihail Antonowiçiň egninden gujaklap aýtdy.
— Biziň dostlugymyz sizdenem kiçijikkäk başlandy.
Ata guduz aňkaryp galdy. Oň üçin bu zatlar täzelikdi. Wowka-da gapyň agzynda
meň ýanymda dymyp dur. Ol-a özge wagtam ulularyň ýanynda geplänok. Çete
çykýasam welin, meň üstümi soragdan gömýär. Oň häsiýeti şeýle.
Çary kaka soň Ata guduzy kakam daga tanatdy.
— Hawa, bu-da meň oglum, Ata. Käte Ata guduzam diýýärler. «Ýagşy ýigidiň ady
köp bolar. Gel, oglum, golaýragyma» diýip, Ataň elinden çekip, ony gujaklady. —
Biz, oglum ikimiz, iňňän bagtly. Meniň-ä oglum bar, munuňam kakasy. Şeýdipjik,
ýaşap ýörüs — oň ýüzi birden gamaşan ýaly boldy. Az salym dymdy-da, ýene
dowam etdi. — Bu ejesi pahyrdan ir galdy. Aýak bitýänçä çagalar öýüne berdim.
Soňam göteriji kranyň kabinasynda ulaldy. Indem bäşinji klasa gitmeli. Üçlük
okaýar, ýöne okaýar. «Kaka, sportçy boljak» diýdi. «Bol» diýdim. Boksa gatnady.
Tas burnuny döwdüren ekeni. Taşlady. Soň «futbolçy boljak» diýdi. «Bol» diýdim.
Bir hepde gatnady. «Derwezäni goradaňzok» diýip, onam taşlapdyr. Ýaşin bolasy
gelýär zaňňaryň. Indem ýaş tehnikler kružogyna ýazylypdyr. Eýýäm samolýot,
parohod ýasap bilýär.
Biz Ata guduzyň yzyna düşüp, kakasynyň iş otagyna girdik. Diwarda duran täsin
karta gözümiz düşdi. Wowka-da ondan gözüni aýryp bilenok. Sebäbi biz
mekdebimizde-de beýle karta görmändik. Ähtimal Ata guduz bizi şony
görkezmek üçin eltendir. Onda şeýle mekirjeligem ýok däl. Gapyny ýapdy-da,
kartaň öňüne bardy. Eline uzyn oklaw alyp, edil geografiýa mugallymy däldirin
öýdenok, bize gürrüň berip başlady.
— Ynha, şu biziň Şatlyk şäherimiz. Bu-da demir ýol. Eýlesi Kaspi deňzine,
beýlesem Moskwa çenli gidýär. O-da, özüňiz bilýäňiz, Şatlykdaky gaz çykýan
ýerler. Görýäňizmi? Şu gök zolak suwdur öýdäýmäň. Ol beýleki kartalarda şeýle.
Bu kartada ol tebigy gazyň ýoly. Garybataň öňüni kesip, Garagumuň içi bilen
gidiberýär. Görýäňizmi, gidip otyr, gidip otyr, gumlaryň arasy bilen. Şeýdip, bu
zolak gadymy Hywa barýar. Hywadanam gadymy Buhara barýar. Buharadanam
has äpet ýogyn turba birigýär. Serediň, gök zolagyň özem ýognalýandyr. Ol
turbalar hälki görenlerimizdenem köp esse ýogyn bolmaly. Gepiň gysgasy, onuň
aňyrsy Polşa, Germaniýa uzap gidýär.
Ol soragyňyz barmy diýýän şekilde ýüzümize garady. Elbetde, bizde sorag kändi.
Wowkada-da bardy mende-de. Ýöne ol soraglary başga bir gezege galdyrdyk.
Emma bir zady welin soramasam bolmady. Sebäbi ol şu ýere gelelimiz bäri
böwrüme sanjydy.
— Ata, dost jan, sen ejesiz nädip oňýaň?
Ata kemsiner öýtdüm. Ýok öňki bolşy.
— Nädip oňarlar, kakam bar ahyry. Ol meni gowy görýär, menem ony.
— Ol-a şeýledir-le.
Men gaýdyp zat soramadym. Birhili ejemi göresim gelip ugrady.
Wowka-da gamgynlanan şekilli göründi. Ata guduz derrew aňdy.
— Ýok, bizi erbet ýaşaýandyr öýtmäň — diýip, garanjaklady. «Ynha, meň otagym»
diýýän şekilde kiçiräjik jaýyň içine gözüni aýlady.
Biz olaň erbet ýaşamaýanyny baran dessimize aňypdyk. Dört otagly öýleriniň
içinde näme diýseň bar. Arassaçylygyna-da söz diýer ýaly däl.
— Kakam ikimiz kino gidýäris. Käte balyk tutmaga gidýäris. Özge wagtam
telewizor görýäris — diýip, Ata guduz ýene ýüzümize garady.
Biz herimiz öz pikirimize ýugrulyp dymdyk. Biziň dymmagymyz Ata guduza
ýaramady.
— Hä, naharyňyzy kim bişirýär, geýmiňizi kim ýuwýar diýjek bolýansyňyz?
Şeýlemi?
— Aý ýok, biz-ä hiç zadam diýjek bolamzok — diýip, men sapalak atdym. Emma
Ata guduz meni diňlejegem bolanok.
— Meň kakam, halypa janlar, ähli zady oňarýar. Sebäbi olam oglanlykda ýetim
ösüpdir. Kakasy, agalary urşa gidipdir. Ejesi hem çagalaryny ekläp bilmän,
körpejesini alyp, şähere gidip, işe giripdir. Şonda sygrymyzy sagdyrmaga aýal
tapman, kakamyň özi sagmany öwrenipdir. Nahar bişirişinem, ynha, görersiňiz,
gaty ökdedir.
Ol kakasyny taryplap, ýene kän zatlar aýtdy. Wowka ikimiz tassyklap, baş
atsagam, özüm-ä ejesiz içerini göz öňüme getirip bilmedim. Ata guduz meň
pikirimi ýüzümden aňan ýaly, birden öwünmesini goýup oýurgandy. Soňra
bardy-da, ýarym açyk duran gapyny ýapdy.
— Kakam özi hakynda gürlänimi eşitse, halanok.
Men onuň krowatynyň ýokarsynda, diwaryň ýüzündäki suratlary synlan boldum.
Ata guduzyň welin ýene bir zat aýtmaga çemlenýäni görünýärdi.