Arkadagym agtyklar - 10

— Elbetde, öýümizde ejem bolsa, mundanam gowy ýaşajagymyzy bilýärin.
Kakaňa aýdyp bolmaýan käbir zatlary-da ejeňe aýtsa boljak. Kakama köp aýtdym.
Illeň öýlerinde ejesi bar. Bizem getireli diýip. Onda-da howlukma diýýär.
— Näme tapanokmyka? — diýip, men aladaly soranymam duýmadym.
— Tapylmazmy? Kän-läý. Şatlykda-da bar, näçe heleý diýse. Garybatadanam
tapsa boljak, gözläberseň. Sizden gizläp oturjak däl. Men bir gezek äri arakhor
aýallaryň adyny spisok edip, ýazyp hem getirdim. «Ine, kaka, şularyň haýsysyny
halasaň getireli. Olar bize geler. Orazdurdy pýanyň aýalyny alsaňam geler.
Arkadiý gammaryň aýalyna-da bize gel, seni aljak diýseň, begene-begene geler.
Sebäbi sen olar ýaly içip, ýykylyp ýataňok ahyry» diýdim. Kakam ýylgyrdy-da,
gaýtam: «Bu gürrüňiňi başga ýerde bir aýdaýmagyn, aýyp bolar» diýdi.
— Ýok, ol näme üçin biriniň aýalyny almaly. Ärsiz aýallaram bardyr-a — diýip,
Wowka-da oturyp bilmedi. — Tapmaýan bolsa, barsyn Leningrada, men ýüzüsini
diýse-de, görkezeýin. Gürleşsin-de, halanyny alyp gaýdybersin.
— Aý, bu taýda-da bardyr-la. Obada-ha tapýarlar — diýip, menem Wowkany
goldadym.
Ata guduz birden bir zat ýadyna düşen ýaly gyssandy.
— Tylla baýtal-a aljak-aljagam boldy welin, ýene almady-da.
Ol at maňa birhili geň eşidildi.
— O nähili Tylla baýtal? Ady nähili-aýt?
— Aý, ady hiç-le. Lakamdyr-da. Obadaka oňa şeýle at goýupdyrlar. Şatlykda
dispetçer bolup işleýär. Ýok, ol erbet aýal däl. Ýöne ony kakam men sebäpli
almady öýdýän.
— Oňarmansyň, dost jan, oňarmansyň — diýip, men başymy ýaýkadym. «Bir
sebäbi bardyr, ýogsam Çary kaka özüne aýal tapardy. Saçy bolmanda-da,
dogumly ahyry. Güýçlüdigi, zordugy elleşeňde bildirýär» diýip içimi gepletdim.
Dogry-da, aýallar oň ýaly belent kranyň üstünde işleýän är tapsa, başgasyny
nätsin. Hemmesem barar.
—Şindi nirede şol Tylla baýtal diýýäniň? Kakaňa duýdurmadajyk baryp,
«bagyşla» diý. Ýalbar — diýip, Wowka gara çyny bilen öwretdi.
Tylla baýtaly Ata guduzyň özi gowy görýänem bolsa, indi kakasynyň
halamaýanyny gürrüň berdi.
— Ol ozallar bize köp gelerdi. Ilki kakam ikisem nahar bişirerdi. Soň üçimiz
oturyp, telewizor görerdik. Emma men ýatamsoňam, olar gürleşer oturardylar.
Käte kakam oňa öz kostýumyny geýdirip, öýlerine ugradyp gelerdi. «Biziň
jaýymyz kän, ýatybersin-dä» diýemde bolsa, kakamam, olam ýylgyrardy. Şol
wagtlar ur-tut öýlenäýen bolsa-ha allanäme bolaýjak. Menem ejeli boljak. Ýok,
kurorta gidip, dynç alyp geleli, onsoň, toý edeli diýdiler. Dogrymy aýtsam, olara
kurort gerek däl. Kakamyň işleýän ýerin-ä ýaňy gördüňiz. Al-asmanda, arassaja
howada dünýäni synlap oturmaly. Tylla baýtalyňam elinde ýüz dagy täzeje maşyn.
Haýsyny münesi gelse, şofýora putýowka ýazyp, münüp ýörmeli. Kakamy
sylaýarlar. Şäher Sowetiniň deputaty diýip, oňa Kryma putýowka beripdirler.
Selpäp-selpäp, ahyry Tylla baýtala-da zordan birini tapdy. «Ertir kurorta gidýäs,
agşam Tylla geler welin, ikiňizi bileje äkitjek, geýimleriňizi taýýarlaň» diýip,
maňa tabşyrdy. Menem begendim. Geýnibilenini geýnip, bezenip, Tylla baýtal
hemişekilerindenem irräk geldi. Emma stoluň üstünde ýatan biletlere gözi
düşeninden ýüzi gamaşdy.
— Bu näme üçin üç bilet, Çary?
— Üç däl, iki ýarym — diýip, kakam aşhanada jazyrdadyp palawyň ýagyny ýakyp
duran ýerinde seslendi. — Guduza ýarym bilet alsaňam bolar diýdiler.
Tylla baýtal sesini çykarmady. Ýöne palaw iýibem hezili bolmady. Ahyry
ýüregindäkini aýtdy.
— Belki, Ata jany goýup gideris? (Oň dili süýjüdi. Maňa mydama «jan» diýip
ýüzlenýärdi).
Kakam elindäki çemçäni goýup, agzyny süpürdi. Ondan ses çykmansoň, Tylla
baýtal maňa ýüzlendi.
— Sen indiki gezek gidäý, Ata jan!
Men onuň özümi äkitmejek bolýanyny bildim. Gapyny jarkyldadyp ýapyp, öz
otagyma girdim. Yzymda näme gürrüň etdiler, bilemok. Eşiklerimi çykaryp ýatjak
boldum, gözüme uky gelmedi. Ahyram aýagym trusili koridora çykdym.
— Gidiň, gidiň! Bir aýlyk däl. Bir ýyllyk gidiň! Menem ertir öz detdomyma giderin.
— Kakam bir zatlar diýip, hemle atdy, gulagyma ilmedi. Öňkimdenem gaty
gygyrdym. — Men size aýakbagy bolmaryn. Gidiň, hezil ediň!
Kakam laňňa galdy, gelip, boýnumdan tutup, otagyma itip goýberdi welin,
badyma ýüzüm krowata berildi. Kakam gapyny petikledi. Men ýassygymy
gujaklap, aglaý-aglaý uklapdyryn. Ertir oýansamam, otagymdan çykasym gelmedi.
Olar eýýäm irki samolýot bilen Krymdan çykandyrlar öýdýärdim. Ahyry emaý
bilenjik gapyny açyp çykdym. Ilki gözüm düşeni hem hapa taşlanýan bedräň
içinde ýyrtyk-ýyrtyk bolup ýatan biletler boldy. Birhili ýüregim howlap, eýwana
çykdym. Görsem, kakamyň krany ýene bir jaýyň ganatyny hallanladyp barýar.
— Tylla baýtal gidipmi onsoň? — diýip, Wowka gyssandy.
— Bilmedim. Şondan soň görünmedi.
— Hökman Tylla baýtalmy? Başga-da tapar-la — diýip, Wowka indi nebsi
agyrman aýtdy.
— Kakamyň on ýedi hünäri bar. Tapjak bolsa, näme tapman — diýip, Ata guduz
jibrindi. — Eli hünärli, suwagçy, kerpiç örüji razrýady bar. Buldozerçi, krançy,
turba sepleýji, şofýor... Onsoň oňa aýal gelmezmi?
Birdenem ol «hüşş!» edip, elini dodagyna goýdy-da, ýuwaşja gepledi.
— Zyýany ýok. Şu wagtam ol biri bilen söýüşýär. Maňa bildirmejek bolýar welin,
menem samsyk däl. Şu sapar-a öýlenermikä diýýän.
Biz daş çykanymyzda, kakam dagy iýip-içipdirler-de, gürleşip otyrlar ekeni. Meň
gulagyma olaryň gürrüňiniň bir çeti degip galdy.
— Hawa, hawa. Özüň-ä jähennem, oňarsyň, mydar edersiň. Ogluňa nebsiň
agyrsyn — diýip, Mihail Antonowiç hetjikledi. Soňra kakam käýindi.
— Özüne-de jähennem däl. Ýaş gidip barýar, 45 ýaşady, ýekeje ogly bar. Bilýän,
ýaşrak birine lak ataýmak ýeňilem däldir. Her niçigem bolsa, hereket etmeli,
hereket.
Kakam dagy biziň yzymyzdan gelip, maşyna münenlerinden soňam, ikisi iki
ýerden sargadylar. «Oýlan. Bu meselä ýene dolanarys!».
19-njy bap: KÖPÜK ÝALAMAGYŇ KEÝPI
Günleriň geçäýşini diýseňiz-le. Düýn ýalydy Wowka dagyň geleni. Eýýäm bir
hepde geçipdir. Eýýäm olar ugramagyň kül-külünde. Özge wagt-a barmagyňy
büküp ýadaýaň, bir hepdäni geçirip bolanok, indem şeýle bir çalt geçýär welin,
çeniň-çakyň däl. Dogrusyny aýtsam, şu bir hepdede özüm-ä näme edenimizem
bilemok. Bir gün Şatlyga gitdik, bir günem Wowka, Liliýa, Ata guduz, Jerenjik,
bäşimiz Daňňy kakamyň sürýän teplohodyna münüp, kanalda gezelenç etdik
diýäýmeseň, başga gören zadymyzam ýok, giden ýerimizem.
Kakam-a şol ilki üç gün işinden rugsat alyp, biz bilen bolany bolany. Soň haçan
gelip, haçan gidýäninem göremzok. Sebäbi indi sogany ýetişenmişin. Pomidoryny
wagtynda ýygnap tabşyrmasa, eräp suw bolsa, sogany hem çüýreýämiş. Mihail
Antonowiçem öýe myhman. Her gün ertirine heniz biz turmankak, yzyndan
maşyn gelip, garaşyp durandyr. Her gün bir ýaňa myhmançylyga äkidýärler. Ýöne
bu gün welin onuň hiç ýere gitmejegini turan dessime bildim. Olar eýýäm babam
ikisi arasyna künji sepilen düme garpyzyň içindedi. Babam pitikläp görüp,
garpyzlaryň bişenini ýolýar, Mihail Antonowiçem bir ýere üýşürýär. Ýeri, biz
näme iş etmeli? Haçan ýumuş buýrarlarka diýip, garaşyp durmalymy? Bolmaz.
Biziň ony özümizden bilmegimiz zerur.
Wowka ikimizem kömekleşmäge bardyk.
— Haý, berekella, guzularym. Şeýdiňdejik, üýşürilen garpyzlary bir ujundan
çatma bakan daşaberiň.
Biz höwesek ýapyşdyk. Göwnümize, olary derrew daşap bolaýjak ýalydy. Emma
üýşürilen garpyz dygysyz kän ekeni. Her bäş ädimde bir üýşmek dur. Wowka
ikimiz saýlap, ulularyna ýapyşýas. Olaryň käbiri şeýle bir agyr welin, çyglypçyglyp çatma getirýäris. Biz ulusyny götersek, Liliýa-da ylgap gelip, ulusyna
ýapyşypdyr. Emma iki ädim ätmänkä, eli ýadapdyr. «Waý, eje, waý, eje» diýip
gygyrýar. Elindäki garpyzy ýerde goýubam bilenok, äkidibem bilenok, ýöne
gygyryp dur.
Wowka oňa kömekleşmäge derek käýindi. Men kömege ylgadym. Emma
barmankam, Liliýa gujagyndaky garpyzy gaçyrdy. Içi köz ýaly gyzyl garpyz darkadarka bölündi. Sirop ýaly gyzyl suwy çaýkanyp ýatyr.
Liliýa oňa seredip aglamaga oturdy. Babam ýylgyryp geldi-de:
— Goý, aglama, gyzym. Çakyňy tanarlar. Ol garpyzy sen göterip bilmersiň ahyry
— diýdi. — Goý, goý, zyýany ýok. Mala dograr beräýeris.
Liliýa ýarylan garpyza seredip, soňam kän oturdy, ahyram turdy-da, ejesiniň
ýanyna titdi.
Wowka ikimiz näçe haýdasagam üýşürilen garpyzlary daşap tükedip bilmedik.
Soň Mihail Antonowiçem kömekleşdi. Ejem bile Motýa daýza-da her goltugyna
bir garpyz alyp, daşap başlady. Köpçülik gowy zat. Gün gyzmanka ýolnan
garpyzlaryň baryny çatmaň ýanyna eltdik.
Çöp-çalamy aýrylyp arassalanan meýdan durşy bilen garpyz bolup ýatyrdy.
Biz ol garpyzlardan şu gün toşap gaýnatmakçydyk. Ony Wowka daga gidende
sowgat etjekdigini ejem aýtdy. Eýýäm iň süýji gawunlardan dilip, ep-esli kak hem
towlap goýupdyk. Kakam birki günlükde ýaldyrap duran iki sany täzeje konistr
getirdi. Olaryň biri Maý balyndan dos-dolujady. Altyn depäň golaýyndaky balçy:
«Maý balyndan ýüz derdi bejerip bolýar» diýýär. «Arylar gowaçaň gülündenem,
bagyň gülündenem bal ýygnaýar. Ýöne ýandagyň gülünden ýygnalan maý baly
ähli ballardan tagamly» diýýär.
Aýdylyşy ýaly, maý balyna barmagyňy batyrsaň, süýgeşip durdy. Oňa süýji
garpyzyň toşabyny garsaň, iýip doýup bolanok. Şoň üçinem bu gün babam iň
süýji garpyzlardan saýlap ýoldy. Süýji garpyzyň toşaby şeýle-de gowy. Men köp
iýip gördüm. Ýeke özünem iýip gördüm. Ýaga garylanynam iýip gördüm. Bala
garylanynam iýip gördüm. Enem pahyryň gollaryny serip duran dört bujakly
ýanlygy şindem gözümiň öňünde. Onuň bujagyny çözerdi welin, mele toşap
zygdyrylyp akardy. Ol ýanlyk ýasamaga şeýle ökdedi. Garny ýarylman sypyrylyp
alnan geçi derisiniň tüýlerini ýolardy. Soň ýumşadardy, arassalardy. Bujaklaryny
kendir bilen bogup, bir bujagyndan üfläp-üfläp, ýel bererdi. Içi ýelli ýanlyklar
agajyň şahasyndan asylgy hallanlaşar durardy. Käte enemiň gözüne güýdüşip,
olary bokslap oýnardym. Bat bilen ýumruk salamda, içi ýelli ýeňiljek ýanlyklar
asylgy ýüpüniň daşyna telim sapar pyrlanardy.
Men toşap gaýnadylyşyny welin görmändim. Görmedik zadyňy göremok diýmeli.
Kak edilişine belet. Özi terliginden ýarylsyn, saralyp sapagyndan tänsin, ýörite
ýolunsyn, parhy ýok, gawuny dilim-dilim edip, bölüp, içini almaly-da, arassaja
gamşyň üstüne seribermeli. Üç dört günden soň, şiresi sarkaram welin, arasyny
dilip ýüpden asybermeli. Ýiti günüň astynda olaryň baly sarkyp, buldurap
durandyr. Guraram welin, towla-da ýygnaber. Ilki köke ýaly bolar. Soň ulalar,
repide ýaly bolar. Onsoň, tamdyr ýaly bolar. Babam aýdýar: «Gadym wagtlarda
azyk gyt bolany üçin, gyşyna uly maşgala huruş bolar ýaly, hasam uly üýşürerdiler.
Uzakdan seretseň, sary kak düýe çöken ýaly bolup oturandyr» diýýär.
Men sök gaýnadylyşynam bilýän. Oňa toşap gaýnadanyňdaky ýaly kän kömekçem
gerek däl. Ýumşan gawunlaryň içini gyryp gazana agdarybermeli. Ol gaýnapgaýnap goýalýar. Soňra ýylgyn çybygyndan ýa-da arassaja gamyşdan çykalan
kepbäň üstüne hatar-hatar edip ýekeje çemçeden dökübermeli. Mazaly durup,
guransoň, ýygnarsyň welin, edil şokoladyň bardyr. Şonlugyna iý, talhan et,
nätseňem ýaraşar.
Uruş döwri bir ýyl bugdaý bolmandyr. Şonda köp adamlar açlykdan
horlanypdyrlar. Meň enem bilen kakam welin horlanmandyr. Sebäbi olaň agzy
tikilgi duran bir sanaç sökleri bar ekenn. «Herimiziň paýymyz her naharda ýekeje
sökdi. Şoň bilen mydar ederdik» diýip, kakam aýdýar. Şoň üçinem men bir gezek
sök bilen it keseklämde, kakamyň gahary gelip käýindi. «Hiç haçan iýilýän zady
harlaýjy bolmagyn. Oň gadyryny gyt bolanda bilendiris».
Babam agzyny gündogara edip, ullakan-ullakan üç ojak gazdy. Bu zeýilli ojaklar
diňe toý bolanda gazylardy. Hersine bir gazan ataryp, içine hem bir goýnuň etini
atardylar. Tamdyr-tamdyr petir nan bişirip, dogrardylar-da, gazanlardaky eti,
sogany, nany garyp, dograma ederdiler. Men muny köp görüpdim. Emma toşap
gaýnadylanda beýle köp gazanyň nämä gerekdigini bilemok.
— Üç gazan toşap gaýnadýarysmy, baba? — diýip söradym.
Babam:
— Bularyň birine garpyzyň suwuny salarys, birine lötüni salarys. Üçünjisine hem
çigidini salarys — diýdi.
Ol bilindäki gol boýy ak saply pyçagyny gynyndan sogrup, ýaýrap ýatan
garpyzlaryny bir ujundan ýaryp, ikä bölüp başlady. Iki ýarylansoň, garpyzlar
hasam köp ýaly boldy. Ejem bilen Motýa daýza eline hersi bir gyrgyç alyp, ol
garpyzlary gyryp başladylar. Olar garpyzlaryň suwuny bir gazana; löti bilen
çigidini hem beýleki gazanlara guýup başladylar. Emma kesilen garpyzlaryň
ýarysy gyrylmanka, gazanlaryň üçüsem doldy. Ýeri, indi galan garpyzlaryň içini
nämä guýjak? Babam bolsa hezil, derrew ugruny tapdy. Ol on-on bäş sany
ullakan garpyzy kesmän, saýlap goýupdy. Ol garpyzlaryň biriniň sapagyny
ullakan gapak ýaly tegeläp aýyrdy-da, içini gyryp-gyryp boşatdy welin, küýze ýaly
bolaýdy.
— Galanlaryny hem şeýdip gyryň-da, içini boşadyň. Soňra suwuňyzam bolsa,
lötüňizem bolsa, çigidiňizem bolsa, şulara guýuberiň. Gazanlar gaýnap azalanda
üstüne agdarybereris.
Babam bu zatlary nireden öwrenip ýörkä diýsene. Oň aýdyşy ýaly, ejem dagy
gyrýar, süzýär, saýlaýar. Olara iş kän. Liliýa-da özüne iş tapynypdyr. Gyrlan
garpyz paçaklary bir-biriniň içine geýdirip, hatar-hatar üýşürip ýör. Wowka
ikimiz nämä güýmenmeli? Wowka ýaňky sapak tarapy tegelenip, gapak açylan
uly garpyzlaryň boşanlarynyň birini aldy-da, deşiginden kellesini sokdy. Liliýa
hezil edip güldi.
— Munuň tapýan zadyny görseňiz-läň, eje. Ol-a motosikl sürýänleriň şlemine
meňzäýdi.
Ejem dagy ýylgyryşdy. Derrew menem Wowka öýkündim. Boşan pelleleriň birini
kelläme geýdim. Mennň kellämde gara garpyzyň paçagyndan şlem,
Wowkanyňkyda ak garpyzyňkydan. Ýöne ikimizem uzak saklanyp bilmedik.
Hopukdyryp barýar, dem alara ýer ýok. Onsoňam hiç zat görüp bolanok.
— Gazana gaçarmy, nädermi, kowsana olary — diýip, ejem oturan ýerinden
babama gygyrdy.
Wowka ikimiz şlemlerimizi çykaryp, oňa ilki agzymyzyň ýanyndan dem alar ýaly,
deşik etdik. Soň görer ýaly iki sany göz ýasadyk. Elimize-de herimiz bir uzyn
gamyş alyp «naýzalaşdyk».
— Eý, muşketýorlar, gylyçlaşyp ýadan bolsaňyz, geliň, gazana ot salşyň — diýip,
ahyry babam çagyrdy. Ol çagyrmasa-da, bu oýun eýýäm bizi irizip ugrapdy
Wowka ikimiz buýrulan ýumşa ilgezik topulsagam, ojagyň başyndan tiz kowuldyk.
Sebäbi ot salmagyňam ugry bar ekeni. Biz bir-birimizden öň gazany gaýnatjak
bolup, elimize kesewi aldyk-da, babamyň pil bilen kerçäp goýan ýandagyndan
ýetişip bildigimizden ojaga dykýarys. Ýandak ilkä tüteýär, soňam birden şatyrdap
ýanyp başlaýar welin, ýalnyň dillerini gazanyň depesinde çatybermeli bolýar.
— Azajykdan salyň, azajykdan — diýip, babam telim sapar aýtdy.
Ahyrynda-da, uçgunyň külleri gazanyň içine gaýyp düşüp ugransoň, ol elimizden
kesewini aldy.
— Görýän welin, siziň peýdaňyzdan zeleliňiz köpräk ýaly. Baryň-da, Liliýa
kömekleşiberiň.
Paçak üýşürmek aňsat. Bir-biriniň içine salsaň, on garpyzy birden göterip bolýar.
Hatda Liliýa-da ozal bir garpyzy göterip bilmän, aglap durandyr welin, indi üçdört garpyzyň pellesini birden göterýär.
Sähel salymda boşan garpyz pellelerinden küde ýasadyk. Oňa çenli gazanlaram
lasyrdaşyp, gaýnap başlady. Ejem dagam işi birýüzli eden bolara çemeli. Ol
ojagyň körüginde häliden bäri esräp, gaýnap duran gara tüňçäni tutaç bilen
aýyrdy-da, çaýa oturmazdan ozal aýtdy.
— Baryň, indi gidiň-de, oýnaberiň. Köpük ýalamaly bolanda özüm çagyraryn!
Ejem diýse diýibersin. Biz gazandan daşlaşyp biljek däldik. Köpük ýalamak biziň
ertirden bäri arzuwymyzdy ahyry. Sähel uzaga gitsek, ýetişmän galaýjak ýalydyk.
Emma biz gyssansagam, gazanlar gyssanmady. Gün giç öýleden aganda-da,
babam eli kesewili gazanlaryň arasyndady. Gapdalynda küde bolup duran gury
ýandak kiçelip, bir petde bolupdyr. Ähli gaplardaky lötlerem, çigitlerem iki
gazana giripdir. Birinde toşap, beýlekisinde hem çigit gaýnaýardy. Biz ýene
birsellemden öwrülip gelsek, çigitli gazanyň aşagynyň ody öçürilipdir. Diňe
toşaply gazan şol bir gaýnap durdy. Indi onuň ýüzünde sarymtyl köpük görnüp
ugrapdyr.
— Köpük bolupdyr, köpük! — diýip, Wowka, Liliýa üçimiz birden gygyryşdyk.
Ejem gazanyň başyna geldi. Ol öňküleri ýaly, «Ýüregiňizi eliňize almaň, entek
bolmandyr» diýer öýtdüm. Bu gezek sesini çykarmady. Elindäki uzyn saply agaç
çemçäni birki gezek toşapdan dolduryp, ýene gazany dökdi. Toşabam bu gezek
öňküleri ýaly «şurt» etmedi. Birhili goýumsy lasyrdap, gazana döküldi. Ol
babama gygyrdy.
— Şüý-ä bolaýanam bolsa ähtimal, kaka. Gel, görüp gitsene.
Babam çemçedäki toşaba barmagyny batyryp gördi. Olifiň reňkine meňzeş toşap
barmagyndan sarkyp gitdi.
— Kemi galmandyr. Guýup ber çagalara, ýalasynlar.
Ejem meň çorba iýýän içi gülli agaç okarama ullakan çemçesini dolduryp, üç-dört
gezek guýdy-da, öňümizde goýdy. Herimize-de bir kaşyk berdi. Wowka
çemçesiniň arkasyny degrip, ýalap gördi-de, başam barmagyny galdyryp «Wo!»
diýdi. Soň men. Onsoň Liliýa. Toşabyň tagamy üçimiziňem agzymyza ýarady.
Haýdap, üç çemçe bilen ýalap başladyk. Ol birhili süýji sirop ýaly ekeni. Ejem
dagy gazanyň oduny öçürip, çatma gidenlerinde-de, biz ýalap otyrdyk.
Okaramyzdaky toşap bolsa indi sowapdy. Näçe ýalaňda-da, diliňi ýakanok.
Wowka birden okaradaky toşapdan ýarty çemçe içip goýberdi. Ýene öňküsi ýaly,
«Wo!» etdi. Ýüzünem çytmady. Men näme onça ýokmy? Alaga-da, menem ýarty
çemçe içdim. Birhili içegämi ýakyp barýan ýaly boldy. Liliýa gorkdy. Guş ýaly
çüňkjagazyny degirdi-de, «turşy» diýip ýüzüni çytdy.
— Turşy däl. Edil süýjüje sirop ýaly — diýip, Wowka öwdi. Men bularyň hijisiniň
tarapyny tutmadym.
— Süýji bolsa, içd-ä ýene — diýip, Liliýa gyjyt berdi.
— Içerinem, näme içmän — diýip, Wowka yzyny üzmän, içip başlady. Liliýa
ikimiz geň galdyk. Ol toşaby süýji görüp, halap içdimi ýa Liliýaň gyjalaty üçinmi,
ýekeje özi tabagy boşatdy. Ýöne ol içse-de, içdi welin, täze toşabyň oýny soň bar
ekeni. Wowka uzyn gije içini saklap bilmänsoň, ejesi üç gezek dagy zäk ýaly ajy
derman içirdi.
20-nji bap: IŇ SOŇKY AGŞAM
Bol-bol, men bol! Ejem gören dessine ýylgyrdy.
— Tüweleme, Bazar jan, sen-ä bir eýjejik bolaýypsyň.
Eýjejik bolanymy meň özümem bilýärdim. Düýn Wowka ikimiz güne ýylap duran
suwly çelek tä boşaýança suwa düşdük. Endam-janymyzy sabynlap ýuwduk.
Sabyny köpürjikledip-köpürjikledip ýuwduk. Ilki herimiz özümizi ýuwduk. Soň
bir-birimizi ýuwduk. Wowka meň arkamy sürteçkädi bilen ýuwdy, men onuňkyny.
Gulaklarymyzyň içine barmaklarymyz sokup gazadyk. Aýakýalaňaç gezemizsoň,
injiklerimiz çorlapdyr. Gyzgyn çägä basyp, dabanlarymyz darka-darka ýarylypdyr.
Biz ol çorlary hem, ýaryklary hem sürteçkädi bilen gazap-gazap aýyrdyk. Iň
soňunda-da, ýüňjük polotensäň herimiz bir ujuny elimize alyp, tä bedenimiz
dym-gyzyl bolýança süpürdik. Egnimde Täzegülüň keşdelän ezýaka köýnegi.
Aşagynda dyzynyň ýany dar agzy giň klýoş balak. Köýnegimi balagymyň içine
salaga-da, bilimi hem keşdeli kemerim bilen guşadym welin, şap bolaýdy. Dogry,
köwşüm birneme aýagymy gysýardy. Oňa-da çydamaly bolar-da. Çydamamda-da
alajym ýok. Ejem dar bolaýmasyn diýip aldyrmajak bolsa-da, ony öz eňegime
tutup aldyrypdym. Magazindekä gaty gysmaýan ýalydy, öýe gelip geýdim welin,
gysýar. Bir hepdede-de aýak beýle ulaljak eken-ow. Gyssa gysyp geçsin, ony diňe
men bilýän. Görküme zyýan ýetirenok, bes. Şoň üçinem men eýjejik. Bol-bol,
men bol!
Liliýaň bezenişini göremde welin, özümden göwnüm geçdi. «Ine, hakyky eýjeji-gä
şu gyz» diýip içimi gepletdim. Göräýmäge üýtgeşik geýinmändirem. Emma
geýeni ýaraşyp dur. Egninde gülli çit köýnek bar. Liliýa ýöreýär welin, köýneginiň
ýüzündäki sary ganatly kebelejikler daşynda sürlenişip barýan ýaly. Çomuç
ýalyjak aýajyklaryna ilki ap-akja jorap geýipdir. Üstünden nogtalyja gök köwüş.
Edil oň aýagy, joraby, köwşi — üçüsi bitewi ýaly. Ol öz göwresine görä has ýognas
görünýän mele saçlaryny bu gün iki bölüp örüpdir. Olaryň ujuna köwşi bilen
reňkdeş lenta dasypdyr-da, goşalap, ýeňsesine atypdyr. Biziň obamyzyň gyzlary
saçyny döşüniň üstünden öňüne goýberýär. Liliýa ýeňsesine atypdyr. Bir hepdäň
içinde meň aýagym ulalsa, oň boýy ulalypdyr. Meň bilen ýanaşyp dur welin,
egnimiz des-deň. Ilki men ol ökjesini galdyrýandyr öýtdüm. Görsem, arkaýyn
gaýşarylyp dur. Gaýta ejeme gygyrýar.
— Hally daýza, bize seret!
Ejem ýylgyrdy.
— Wah, size döneýin, balalarym! Ikiňizem des-deň. Ösuň, tizräk ulalyň!
Ejem gidensoň, Liliýa ikimiz bir-birimizin eşiklerimizi öwdük. Soňra men oň
saçyny öwdüm.
— Bizde kä gyzlar saçyny dört örüm edýärler. Şonuň üçinem syçanyň guýrugy
ýaly inçejik. Men iki örümi gowy görýän. Ýeňsäňe atýaň welin, hasam gelişýär —
diýdim.
Liliýa geplemedi. Bolsa-da, hoşal ýylgyrdy. Men dogrymy aýtsam, henize çenli
gyzlaň saçy barada oýlanyp görmändim. Saç olara gerekli zatdyram öýtmezdim.
Kä gyzyň gulpagyndan çekip, agladan mahalymam bolupdy. Häzir bolsa Liliýaň
saçyny öwüp durun. Ýa oňa ýaramsaklyk etdigimmikäm? Bilemok, özümem
bilemok. Her niçigem bolsa, Liliýa öwgim ýakman durmady.
— Saňa-da şu köýnegiň gaty gelişýär — diýip, ikinji gezek köýnegimi öwdi.
Eljagazlaryny uzadyp, ýupekden işilip edilen gotazly bagjygymy düzedip,
goýberdi. Biziň gürrüňimiz gutaraýdy öýdýän. Bir-birimize seredişip dymyp
durus. Men öňlerem täze eşik geýsem utanýardym. Öwrenişýänçäm, özüme ýer
tapamokdym. Häzir-ä üstesine Liliýa-da gaşymda. Dup-dury mawy gözleri bilen
görejime garap dur. Ýöne utansamam, bu wagt oň bilen duranymy kem göremok.
Näçe dursagam irjek däl. Wowka gowy oglanam welin, edil şuň ýaly ýerde tapylar.
Matros kostýumyny geýip, öýden çykdy. Çemedan doly geýimi bar, ýene şol
öňküsini alypdyr. Otludan düşende-de şol geýimindedi. Gara botinka, gara jalbar,
gelişmänem duranok. Biliniň ýarysyny tutup duran sary tokaly ýasy kemer bu
wagt ony has syrdam görkezýär. Ýakasy açyk gara köýneginiň içinden döşüni
bezäp duran ale matros maýkasy görünýär. Çat maňlaýy «Baltika» diýen ýazgyly
tegelek matros papagyň goşa lentasy bolsa, egni üstaşyry arkasynda galgaýar. Bu
wagt oňa sereden adam bäşinji klasyň okuwçysy diýmez. Meniň gözüme-hä ol
depesi gyzyl baýdakly äpet ak parohodyň matrosyna meňzeýär. Şu pikirimi
özüne-de aýtdym.
— Bä, sen-ä çyn matros bolaýypsyň.
— Howlukma, indiki göreňde çyn kapitana-da meňzärin.
Bizi bu günki geýindirmeleriniň sebäbi bar. Agşam biziň çatmamyza köp
myhman gelmeli. Men muny düýnden bäri bilýärdim. Wowka dagyň bize
myhman gelmesiniň hormatyna kakam üýşmeleň edýärdi. Ol bu üýşmeleňi gelen
günleri etmekçidi. Emma Mürti agaň ölümi ara düşensoň, şu güne galdyrylypdy.
Şol üýşmeleň obada geçirilmelimi ýa çatmada diýip kakam ejem hem babamyň
arasynda çekeleşik bolanynam bilýärdim. Ejem ikimiz obada geçireliň diýdik.
Sebäbi ol ýerde jaýam kän, ähli zadam. Babam haýsynda geçirseňem bolar diýdi.
Kakam ýaýdandy. Ahyry myhmanlaryň özüne geňeşdi. Mihail Antonowiçem,
Motýa daýza-da çatmany gowy gördi. «Iň soňky gije bizi tebigatyň şu eşretinden
binesip etmäň» diýdiler. Myhman aýtdy — kanun.
Gün gijigen bada, ilden öň Daňňy kakam geldi. Ol ozallaram käte bize gelerdi.
Enem pahyr barka ýygy-ýygydan gelerdi. Soň birneme seýregräk gelýär. Men ozal
oňa kakamyň dostudyr öýderdim. Bir gezek enem: «Daňňy kakaň meň oglumdyr.
Oň ejesem, kakasam ir öldi, ony men idetdim. Kakaň bilen bileje ulaltdym» diýdi.
Şondan soň oň biziň garyndaşymyzdygyny bildim. Bu günem oň geljegini
bilýärdim. Ol gelse, Jerenem gelmeli. Aýdyşym ýaly-da. Görsem, motosikletiň
gozagynda gulpagyny tasadyp otyr. Yz ýanyndan Illi aga bilen Şeker mugallym
geldi. Men mugallymy welin kanikula çykalymyz bäri göremok. Ol mekdepde
gaharjaň bolsa-da, myhmançylykda ala-ýaz ekeni. Geleninden ejem bilen Motýa
daýzany gülüşdirip halys etdi. Liliýadan bolsa:
— Leningrad gowumy ýa biziň obamyz? — diýip sorady-da: — Sen şu taýda galaý.
Meň gyzym bolaý. Seni hem okadaryn, hem saňa eje bolaryn — diýip gujaklady.
Hemmeden soňam Çary kaka bilen Ata guduzy bir maşyn getirip gitdi.
Biz gawun joýalyga siňdik. Ulular hem birbada düşege geçip oturybermediler-de,
töwerege aýlaň-çaýlaň etdiler. Ine, şonda Daňňy kakam meň towşan gözläp,
köwen hinimi gören bolara çemeli. Gelip babamdan sorady.
— Belli aga, ol baýryň üstünde biri alakaň hinini köwüpdir-le. Galla gözlän-ä
dälsiňiz-dä?
Babam gürrüňiň manysyna düşündi.
— Hudaýa şükür, bu ýyllar oňatçylyk-la, alakaň rysgyna el garmamyzda-da —
diýip, meň ýüzüme garady. — Ony, ynha, şu galtaman towşan gözläp gazypdyr.
Ýene meniň gazan hinimden başlanan gürrüň uzak ýatlamalara syrygdy.
Özleriniň uruş ýyllary uzyn gün işläp, gijelerine-de ota garyp iýer ýaly urbalyk
gözläp, alakaň hinini agtaranlaryny ýatladylar. Çaýa derek gumdan yşgyn köwläp
içenlerini ýatladylar. Ýylgynyň pürüni ýygnap, döwlete tabşyryşlaryny, ondan
däri ýasalýarmyş diýseler geň galyp, barha köp tabşyryşlaryny ýatladylar. Soňra
kakam aýaw bilen gazetiň arasyna dolap goýan çepegini getirip Mihail
Antonowiçe uzatdy.
— Ýadyňa düşýärmi, bu seň işiň, Mişa!
Baglary ýüňden işilen rezin çepegi görende, Mihail Antonowiçiň demi tutulan
ýaly boldy. Soň ol çepek elden-ele geçdi. Awtomaşynyň pokryşkasyndan kesilip
edilen bu çepegi oýlap tapanyň Mihail Antonowiçdigini, onuň şol çepek bilen köp
alkyş alandygyny ýatladylar. Mişa daýy ony Lennngrada äkidip, öýleriniň
dulundan asyp goýjagyny aýdansoňam, köp zatlary ýatladylar. Ýatlamalar.
Ýatlamalar. Olar tä nahar başyna üýşülýänçä geçmişden gürrüň etdiler, ýatladylar.
Olarda ýatlara zat bar!
Başga geljek ýok ekeni. Olar üstüne haly ýazylan giň sekä üýşdüler. Bizem
takyrjak ýere iki sany gülli keçäni goşalap ýazdyk-da, onuň üstüne üýşdük.
Köplük bolsa ne hezil. Biz bir däl, iki däl, bäş. Onda-da kimler? Jerenjik hem Ata
guduz bilen bir düşegiň üstünde şeýdip, gülşüp otyrarys diýip, kelläme-de
gelenokdy. Ululardan aýry oturanymyz kemem bolmady. Sebäbi olaryň öz
gürrüňi bar, biziňem öz gürrüňimiz.
Jerenjige «Jerbaga, gurbaga, Jeren şugul» diýip ýörsek, beýle dilewardyr
öýdemzokdyk. Ol-a basyrylgy ýatan ekeni. Kä oglana öýkünende, edil özi bolaýýar.
Ol bize-de öýküner, Ata guduz ikimiziň urşumyzy aýdyp, Wowka dagyny
güldürermikä diýip, halym harap boldy. Emma ol hakda bularyň ýanynda
dilinem ýarmady. Nirede näme gürlemelidigini gowy bilýär ekeni. Wowka-da
öňki-soňky dymyp gezenini aldy. Özem Leningrady agzyndan düşürenok. Ýa oň
öz şäherlerini göresi gelipdir, içi gysýar, ýa-da ony şeýle söýýär. Süýjedip,
mahabatlandyryp aýdýar welin, göresiň gelip gidýär.
Liliýa bilen Ata guduzam hezil edip gürrüň etdiler. Mekdeplerini, dostlaryny,
joralaryny agzadylar. Gülüşdiler. Emma olaryň gürrüňleri meň gulagyma ilmedi.
Wowkaň Leningrad barada aýdanlary aňk etdi. Aý aýdyňa Garagumuň çägesi
gözümiň öňünde agaryp ýatyr. Hyýalymda bolsa, Wowkaň aýdyşy ýaly,
Leningradda gezip ýörün. Bir oýlansam, «Awrora kreýseriniň üstünde, onuň äpet
toplarynyň niline seredip durun. Bir oýlansamam, Gyş köşgüniň öňünde. Bir
görseň, Lenini Finlýandiýadan getiren otlyny sypalap durun, bir görseňem,
üstüne çykyp, Leniniň söz sözlän bronowigini münüp, Newa prospektinde seýil
edýärin. Soňra ähli eşidenlerim edil düýş ýaly garyşýar. Köpetdagyň bir bölegi
ýaly epeý daşyň üstünde ýylanyň kellesinden basyp duran «Mis atlyň» syrtyna
münýänmi, klasda hem uklap, hem sapak diňleýän Koşkin bizi yzyna düşürip,
kakasynyň ýanyna eltýär-de, bizi Ermitaža aýlap ýörmi... garaz düşer ýaly
bolmady.
Bu zatlaryň baram Wowkadan. «Bazar, senem, Ata, senem, Jeren, senem täze ýyl
tomus Leningrada baryň. Men size kän zat görkezeýin» diýdi. Liliýa-da bizi
çagyrdy. Ana, onsoň men eýýäm özümi Leningradda gezip ýören ýaly duýýaryn.
Ejem dagy nahara çagyranlarynda, bu pikirimden aýňaldym. Sekiniň ortarasyna
ýazylan gülli kleýonkaň üstünde näme ýok. Üzümdir pomidordan başlap,
rediskadyr gök sogana çenli bar. Ejem içi mele-myssyk nanly saçagy orta ýazdyda, ullakan kersene salyp söwüş üçin soýlan toklyň kellebaşaýagyny getirdi. Özem
ony Motýa daýza bilen Mihail Antonowiçiň öňünde goýdy. Biziň däbimiz şeýle.
Mertebeli myhman gelse, oňa janly öldürip, söwüş etmeli. Şol janlynyňam
kellebaşaýagy iň hormatly myhmanyň öňünde goýulmaly?
Wowkaň kakasy babamyň öwredişi ýaly edip, kelläniň etini paýlaşdyrdy. Soňra
ejem äpet agaç gapagyň üstünde garaburçuň hem sarymsagyň ysy gelip duran
işleklini getirdi. Kakam jazyrdap, bugaryp durýan çişlikli syhlary gysym-gysym
edip goýdy. Babam üsti jüýjeli palaw äberdi. Gözümiz köpe düşdi. Näme iýip,
näme goýjagymyzam bilmedik. Her kim halanyna ýapyşdy. Iýen iýdi, içen içdi.
Saçagymyzyň başy ala-ýaz boldy. Kakamyň gülküsi ýer goduklatdy. Ejemiň keseli
zyňlyp aýrylana döndi. Ýekeje saparam «böwregim» diýmedi. Babamyň-a soňky
günlerde hasam ökjesi ýeňledi. Diňe agtyjagyny görmek üçin Aşgabada gitmäge
howlugýany görünýärdi.
Birden ejem çalaja ýylgyryp, ýerinden turdy. Hiç zatdan bihabar Jeren bilen
ýanaşypjyk oturan Liliýanyň ýanyna bardy-da, gysymyndaky alaja ýüpi onuň