Үмүр Эсен - 7

илки билен көне досты, Хоммат Галандар айтмышлайын,
”Марың маң җур-налисти” Сейитли Сөйүни гүнүне гойман,
билим мирас-ханасыны дөретмәге оны ырды.
-Өз музейинден горлук барыны гетирип,бизе берлен
җайда телим гиҗесини,телим гүндүзини эли палта-бычгылы, чүйи, чекичли дик дуруп, текҗелериң әхлисини диен
ялы маңа-да ынанман өз элинден гечирен Үмүриң “бол-болы”
болмадык болса,ишимиз гатыбир угругайҗагам дәл экен.
Үмүр ялы җаныпкеш,Үмүр ялы ишеңңир адамыны мен хенизе
ченли гөрен дәлдирин. Онда ишлемеҗегем ишлэдип билйән
бир гудратлы гүйч бар. Шуңа ынанайың!-дийип, Сейитли ага
юрдумызың илкинҗи билим мирасханасының дөрейиш тарыхындан сөз ачяр.
Азабындан гачман, шундан бир зат чыкайса герек диен
адамсына хемаят-голдав эдип, бу хайыр-согаплы ише угрукдыр-ян халыпаның ыхлас-аладалары ерине-де дүшйәр. Маг136
тымгулы адындакы Түркмен дөвлет университетиниң
тарых факултетиниң, Түркменистаның чеперчилик Академиясының, Медениет институдының, Марының серҗантлары тайярлаян мекдебиниң, Молла Төре ахуның, илкинҗи
түркмен дипломаты, языҗы Гылыч Кулының, шахыр
Италмаз Нурының, языҗы Ашыр Назарың музейлери шол
аладаларың мивелери.
-Әрсары бабаның музейини дөретдик. Ерли ёлбашчылар билен геплешип, ерини-җайыны, беемчисини белләп,
Сакарчәгели языҗы Гурбандурды Гурбансәхедиң эдебидөредиҗилик музейини дөретмегиң аладасында. Әрсары
бабаның арамгәхине зыярата гиденимизде Балкана совлуп,
ёмакчы агамыз Пыхы Таганың янчолдашы-гарры гелнеҗемизем янымыз билен али гитдик. Шонда мен оңа Пыхы акгаң
юбилейини гечирип, музейини дөретмәге сөз берип гайтдым.
Шол аладалар билен якын вагтда Балкана сапар этмекчи.
Балканам диңе бир ерасты, ерүсти байлыклара дәл, гадымыетиң бахасына етилмез
гымматлыкларына-да бай
велаят. Бу угурда диңе Дехистаны ятламагың өзем етерлик. Бизем нәме, өңде-де бириниң”Хем-ә дайымлара барян,
хемем тайыма баш өвредйән” дийши ялы, Пыхы акгалы иши
биряңалак эдип, тарыхы ерлере-де айланмакчы-дийип,Үмүр
ага якын вагтдакы “етсем-гойсамларынындан” сөз ачды.
Үмүр ага өмрүне “Меңки битсин,сеңки йитсин” деен
адам дәл, терсине, өз ишини гоюп, бириниң ишини, юмшыны
битирип билсе алманы ёк. Шол гүн онуң кейпи кейигиң
шахындадыр. Ол халкы разы этмеги Хакы разы этмек дийип
дүшүнйәр.
137
Арада, бейик Пырагының Магтымгулы ёначыдан башлан-ян несил шеҗереси, онуң бәшинҗи аркасы, диярымыза
эйрандан энчеме гезек сапара гелен Ата ишан Аннагурбан
Назармәммет оглы, онуң огул-гызларыдыр агтык-човлуклары, Магтымгулының дөврүнде Човдур хандыр Абдылланың
гөзлегине гидип, дири йитиг болан Мәмметсапаның соңкы
ыкбалы барада яңы билинен маглуматлардан элиме дүшенҗесини җемләп, музейине говшурҗакдыгымы айданымда
Үмүр ага чага ялы бегенип:
-Берекелла, өмрүң болсун! Оны бир зат эдели. Халачлы
ашналарымыз билен Идрис бабада Магтымгулы атамызың
музейини дөретҗек болуп йөрүс. Ол ер Магтымгулы Пырагының гадамгәхи. Ол ерде оканлыгы-окаманлыгы энтек долы
аныкланмаса-да, шахырың шол ерде дүшләни, боланы
хакыкат. ”Билмезмиң” диен мешхур гошгусынам ол шо ерде
языпдыр-а. Сең ол материалларыңы шолара берсек, тәзе
музее улы горлук, халачлы гарындашлара-да улы совгат
болар. Музейиң ачылшына билеҗе гидерис-де элин довшурып
гайдарыс-дийди.
Шуҗагаз ахвалатың өзем илхалар халыпаның
сахаватлы-лыгындан, киши бәхбидини өзүниңкиден хемише
илери тутмага халыс эндик эдип гиденлигинден хабар
берйәрди.
Үмүр ага халк дөредиҗилигиниң, гадымы эдебиятымызың мушдакларыны көстсүз билен гоҗа шахырымыз
Ата Көпекмерген билен узак йыллар аталы-огул, халыпашәгирт дереҗесинде ыснышыклы гатнашыкда болан адам.
Бир гезек Ата ага мыхманчылыга геленде Үмүр ага огул138
ларының херсиниң элине күндүк берип, гезекли-гезегине гоҗа
шахырың элине сув акытдырыпдыр. Муны геңлән гоҗа:
-Бу нәтдигиң болды? Булаң бири акыдаянда боланокмы?
Илде гөрүлмедик зады эдйәң-дә сен!-диенде бу совалың
берилҗегине өңден гарашып дуран шәгирдиниң җогабы
нагт болупдыр:
-Халыпам! Буларам өсер, улалар, өй-ишикли, огулгызлы, агтык-човлуклы боларлар. Шонда “Менем Ата Көпегиң элине сув акыдыпдым” диерлери ялы говы бор-да!...
-Пәхей, сенден сөзде-де гутулмак ёк-да!-диен гоҗа
шахыр сөйүнчли йылгырайыпдыр.
Бу ваканы маңа Үмүр аганың зехинине, яткешлигине,
зәхметсөерлигине айратын сарпа гойян халыпам Өвелек
Дурдымырат бирмахал гүррүң берипди. Ата Көпегиң элине
сув акыданҗа шол огланларың хеммеси бу гүн өй-ишикли,
чагалы-чугалы эпей кишилер. Хениз чагакалар гоҗа шахыра
башларыны сыпадып, онуң ак патасыны алан огланлар бу
гүн аталарының кесп-кәрини алып гөтерен белли мирасгәрлер-музей ишгәрлери. ”Ата кесби диңе огла дәл-де, гыза-да
халал болмалыдыр” дийип, дурмуша чыкып баран обасындакы
мекдебиң янында какасына-да азарыны етирмән, ишдешлери, кәрдешлери билен чаклаңҗа музейиң дүйбүни тутан
гызы Алтының басдашы Гүлҗемалам ассырынлык билен бу
ишиң угруна чыкан ялы...
139
Какасындан, доганларындан көмек сораман Алтын бу
иши угрукдырдымы, Гүлҗемалам ондан кем отурмаз. Себәби,
эҗелери айтмышлайын, какаларындан гечен эрҗеллик, ”кеҗирлик” оларың ганында бар-а!
Дөрт оглы, бәш гызы кемала гетирип, ил хатарына
гошан Үмүр ага кейванысы билен отуз үч агтыга, бәш
човлуга гуванып отыр. Онуң дурмушда кем зады ёк, узадан
ерине эли етйәр. Дили догалы,шүкүр-канахатлы яшулының
бар арзув-дилеги ил юрдуң абаданчылыгы, дөвлетимизиң
ровачлыгы.
Бизем асыллы максада эерйән ил сарпалы яшулыныБегенчмырат эсен оглуны етип гелен етмиш яш тойы билен
мүбәрекләп,оңа берк җан саглыгыны, дөредиҗиликли гөзлеглеринде тәзеден тәзе ачышлары арзув эдйәрис!
Мениң Үмүр ага барадакы язгыларымы онуң шәгиртлериниң, бимөчбер зәхметине хатасыз нырх кесип билйән
җанкөерлери-ниң довам этдирмегини макул гөрдүм...
Акмырат Язы, байры җурналист, гурамачы-ёлбашчы.
Түркменлери биз оярмасак ким оярсын?
-Ховаң
чигреклигинеми,
нәмеми,гараз,биынҗалык
болуп,гиҗе ярымдан соң, яңы ука гидендирин-дә,телефоның
ызыгидерли сесине ояндым.”Бәх,сагат дөрде голайлап барярка нәме зерурлык чыкдыка?”дийшиме,телефоны алшыма
салам бердим велин, аңырдан:
-Ашыр җан, салам! Ятырмыдың? Туравери доган!
140
Түркменлери биз оярмасак ким оярсын!Ил ятансоңам
ики адамлык иш этмесек, адамлара өмүр етмез-диен, Үмүр
акгамың сесине бираз ынҗалдым.
-Хава-да,”Ат йыкылса мейдан галар арманлы”дийленидә! Өзүниң умман ялы чайканып дуран ылым толкунларында
бизи-де йүзмәге гуввас кимин түрген эден Үмүр ага,мамлады.
Аслында атадан огла мирас галярмыка өйдердим, эмма,
халыпадан,уссатдан ылымдыр,достлук мирасы галып,малы
дөвлет мирасындан мүңлерче гымматлы болянына гөз
етирдим.Үмүр агадан маңа 75 саны,ил ичинде хорматланян,”ил агасы, дон якасы’сайылян алымдыр, данышмент
достлар мирас галды.Улы йыгнакларда, харбы ве медениет,
дайханлардыр талыбларың өңүнде
маңызлы үндевлери
билен чыкыш этмели болса,ели, сары гиден көнеҗе гайыш
букҗалы Үмүр ага мениң гапыма гелип:”Ашыр җан, ханы,
гушгуныңы сырда, илден аланмызы иле етирели, дура-бара
түрген борсуң, горган борсуң. Бу затлары билелешип этмесек
болмаз. Халкың өңүнде дуруп,догрыны айдаймак Йыланбегиң
иши” диерди-де, аңыңа-маңыңа гаратман алып гидер... Кә
вагтла-рам, гөрүшмәнимизе 4-5 гүн гечәйсе, ызымдан оглан
иберерде: ”Ашыр җан!Гел,мен саңа эден ишлеримиң хасабатыны берей-ин!” дийип, әхлисини екән-екән гүррүң берер. Бу
ерде “Нәме, саңа хасабат бермәге Үмүр ага борчлымы?” диен
сорагы берҗеклер бардыр. Ёк, өзүниң ынсабыны, небсини
җылов астында сакламак үчин, гөвүн сөен, йүз гөрмезек, гепи
ики чыкмаян достларының өңүнде мыдама хасабат бершине,
өзүниң артыгыны ёнуп, кемини долярды. Ёгсам, мен ким?!
Бир гүнем сәхер билен салама барсам, Үмүр ага, гиҗеки
ятмак үчин дашарда язылан дүшегне-де гечмән, багрыны
141
берип язып ятыр экени. Саламдан соң ол маңа:”Ашыр
җан!Шу гүн маңа еңңең, обада үч адамың хассалык дүшегине
батаныны айтды. Өз-өзүме игендим. Бу мирас билен
гидишмән, тебип-лукманчылыга йүз уран болсам белки олара
пейдам дегерди?” дийди.Мен оңа: ”Үмүр акга! Аллаң өзи дердидерманы билен береверсин!” дийсем,”
Оныңа-да гелйән. Мен эшиклерими геейин велин, шол
доганлары екән-екән соралы. эдрек акгада хер гезек табшыряр,” шерикли өвлүйәңи,шекемли обаңы бир дем унутма”
дийип-Ол эшиклерини геенсоң-Кимлерден башлалы?-дийди,
менем-Өзүңиз билиң!-дийип-диймәнкәм Огулсабыр еңңем-Өңи
билен хол Нурҗерен эҗеден башлаң, начардыр” дийди.
Биз тиркешип Нурҗерен еңңемизиңкә бардык. Еңңеми
гөрүп,Үмүр акгаң” тебип болмалы экеним “ диенине менем
гошулдым.
Саглык-аманлыкдан соң еңңем:
-Үмүр йүвүрҗим! Сенем ылымда-билимде көп чорба
соватдың-а! Хей, маңа ики бармак чөреҗик ийдирип билмезмиң? Хей, муңа чәре тапылмазмы?!-дийип, шейле бир найынҗар гүрледи велин, улы сеси билен аглан Үмүр акгамы
көшешдирмек иш болайды.
Үчимизем биле аглашдык, омсоң. Арман, бидога кеселе
хич кимиңем чәреси болмансоң,гөвүнлик берип гайтдык.
Хава, бу гүн болса,шол гечилен Үмүр агалы гүнлери
ятлап, чуңңур оя батып отырын. Ене-де бир ваканы ятламакчы.
142
Юрдумызың өзбашдаклыгыны алан илкинҗи йылларында, Марыда галламыз сабады.Адамлар сөм-саяк болуберди. Бу затларың өңүнден гачып, адамлары питне беласына
ёлукдырмаз-лык максады билен Үмүр агаңка бардым велин,
ол ерде чөрегиң аладасы билен, мусыбет дүшен ере голдав
сорап, Үмүр агаң янына гелен башга-да адамлар бар экени.
Шонда Үмүр акга: ”Ашыр җан, хайдан хай көнәмизе доланалыда, харазлары дикелдели. Сен бу затлары адамдан сорамалы
дәл. Түркменга-лада бир оңургалы огул бар, Язы дугтор
диййәрлер. Хараз ясап, ишигинде адамлардан отурмага ери
ёк. Сени шонуң янына алып барайын вели, гайрат эт-де
өзүмизе хем ясан. Ики акыл бириксе дал окы дашдан өтүрер
дийлени! Сен Язы җан билен бириксең, бизем, обамызам хор
болмаз. Менем ким-де көне хараз дашы бар болса, маглуматлары җемләп, оңургалы огуллар билен дашда дурмарыс.
эртир гошуң дүвүлги болсун!” дийди. Мен эртире-де гойман,
көнеҗе “21-Волга”машыныма герекли затлары йүкләп, Үмүр
агаң янына гелдим.Шейдип, биз илки агшам Язы догторыңка
бардык. Язы ага гүлер йүзли, хүнәрли адам экен. Агачдыр
демир уссачылыгынданам говы баш чыкаряр экени. Мен
шейдип, кырк гүн дийленде, өзүмизе бир, Язы аганың гоңшы
обасына-да бир хараз ясап, оба доландым. эртеси Үмүр ага
эндигине гөрә, мени өз уссат халыпасы эдрек акгаң янына
алып барды. Ол бизиң билен саламлашып дуршуна: ”Берекелла
иним, ишиң эсасыны битирипсиң, инди нәме этмекчи болярсыңыз?” дийип соранда Үмүр ага: ”Акгам, уршуң геңеши ёк! Сиз
бизе пата бериң, өзем шол ере барып эдилен иши гөрүң!”
дийди. эдрек ага бизе: ”Ери, онсоң, оны ниреден гурмакчы?”
диенде, мен: ”Сиз нәме дийсеңиз шол балар”дийип, җогап
143
бердим. эдрек ага бир селлем пикире чүмүп дурды-да:” Үмүр,
эгер мениң маслахатымы алсаңыз харазы колхоза бериң, гой,
колхозың өзи Ашыры харазчы эдип хак берсин!”дийди. Онда
Үмүр ага :”Вах, эе гөзи билен гарамазлармыка диййән. Муны
ёкдан бар эдип, диш-дырнак болуп зордан тасладык ахырын!” дийип, найынҗар сесленди. ”Үмүр җан,мен сизе бир зат
айдайын!-дийип, эдрек ага хорҗа бармаклары билен гөзүниң
яшыны сылды-Шу вагт адамлар алтын-күмүшини нана
чалышмана тайяр вагты, оларың бетбагтчылыгындан пейда--ланып герк-гәгирәйсеңиз, неслимиз чүпү-рәп, соңы дүзелмезлиге барарсыңыз. Колхаз нәме хак-хешдек берсе сизем
оңайың. Гыш гечер, йүзи гаралык көмүре галар!”
Биз яшулының иң айгытлы, башы аҗы-да болса соңы
сүйҗи сөзүни-весетини макул билип, харазы оба гараҗында
гурнап, ишледим башладык. Колхоз башлыгы хем хошал
болуп, маңа айлык берди. Харазың гирдеҗилерини гүнбе-гүн
гечирип, үч-дөрт йыл ишлетдим. Ене-де гоңшы ики оба хем
хараз ясап бердим. Ондан дашары хем Үмүр ага Тахтабазарлы, Душаклы достларына тутунып, элли тона голай
галланы көмек алды.
Хава,” өз иениң итиң иени,илиң иени өз ийдигиң”
йөрелгәни җәхт тутунан Үмүр аганың хер сагатда битирйән
шейле сахабатлы ишлериниң саны-даг дашларына сандаш
болса герек. Ол йигими дөрт мүң үч йүзе голай накылдырматаллары, дурналар ялы көлден көле, илден иле гонуп, өзи
хем мирас болуп галыберди. Ятан ериң ягты,җайың җеннет
болгай, хорматлы Үмүр акгам җан!..
----------------------144
Үмүр аганың шәгирди,хаҗы Ашыр Салыхың бу
сөхбетини диңленимден соң, шол дәнели вака билен баглы
бир гүррүңи ятламакчы болярын. Сизи иризмесем боляр,
гадырлы окыҗым! Үмүр ага билен болан гүррүңлериң
хеммеси бир бада яда дүшүп хем дуранок.
Мары велаят хәкими Гурбан Ораз
ишинден
айрыландан эп-если вагтдан соң, Үмүр ага гелип “Йөр, онуң
өйүне баралы, гөвнүне теселли берели”дийип, мени алып
гитди. Салам хеликден соң өй эеси: ”Мениң өсдүрип етишдирен адамларымың бири хем халымдан хабар алмады, эмма
өңде-соңда мениң гапымдан гарамадыклар, маңа иши
дүшмедиклер яныма мени сорамага гелйәр” дийип, бозулды.
Үмүр ага оңа теселли берди. Мен болса, пурсатдан пейдаланып, өзбашдаклыгы алан илкинҗи йылларымызда, галла
гытчылыгы зерарлы велаят адамларының нан алмак үчин
нобата дурушларыны, хатда, Ашгабада гидип нан гетирмели
боландыклары барадакы ваканы, бензин гытчылыгыны
агзап, онуң дөремегиниң себәплерини сорадым.Үмүр ага яровсыз адама бейле сораглары берме диййән ялы бөврүме
чалаҗа дүртди.
-Хава, ил арасында гытчылыгы йөрите дөреден хөкмүнде мениң адым агзаляр, эмма ол бейле дәл. Бизде бар
болан галла, бензин дашары юртларың бирине иберилди,
өвези болса долдурылмады, нетиҗеде, чөрек, бензин гытчылыгы дөреди. Бу гелен буйрук есасында эдилди. Хи, менем өз
обадашларыма хыянат эдеринми? Бу хем Үмүр аганың “өлди”
хабары ялы бир зат ахырын-дийип, Гурбан Ораз җогап берди.
145
Догруданам, Үмүр ага барада шейле гүррүңлериң боланына мен шаят.
.Бир гүн иш еримде,языҗы достум Җумадурды Непес
билен“Яшлык”җурналының редаксиясында отыркак,гапыдан
шахыр Какабай Гурбанмырат гирип,чилимини ызлы-ызына
сорды-да:
-Мирасгәр акгамыздан, халыпамызданам дындык. Оны
өңем ики гезек “өлдүрыпдилер”. Бу гезек”чын” диййәрлердийип, габат гелен отургыҗа өзүни оклады.
-Какабай,дүшүнмедим! Гүррүң ким барада гидйәр?дийип, Җумадурды сорады.
-Халыпамыз ёл хадысасына учрапдыр... Соңкы гүнлер
шейле затлар көпелди...Үмүр эсен акгам...-дийип Какабай хамсыкды. Биз гаты алҗырадык, ховсала дүшдүк. Себәби, Үмүр
ага әхлимизиң иң якын, иң мәхрибан маслахатчымызды
ахырын. эп-если салым дымып, матам тутдук. Җумадурды
гөзүниң яшыны сүпүрип:
-Мерхумы җайламага Мара гитмесек болмаз-дийип,
маңа йүзленди. -Гөр-ә,болян затлары! Шу вакадан эсли вагт
геченсоң Үмүр ага Җумадурдыны җайламага гелипди.
-Гидели-дийип, мен затларымы йыгнашдырып башладым.
-Менем әкидиң, ёл угруна, ылымлар академиясына
совлуп, ишден ругсат алып чыкайын-дийип, Какабай хем
гидермен болды.
146
Отагдан чыкҗак болуп дуркак, Җумадурдының иш
телефоны җырлады. Ол ызына доланып, телефоны алды-да:
-Баш редактор Сизи диңлейәр! Хава,мен! Сесиңиз Үмүр
агамыңка меңзейәр велин, сиз ким? О нәхили Үмүр эсен?! Үмүр
ага, догруданам, бу сизми? Яп-яңы өлди хабарыңыз гелди-де,
патаңыза гитмек үчин уграпдык. Шоң яланлыгы гову-да!
Узак яшаҗаксыңыз! Хава, Какабай янымда. Аҗы хабарам
шол бизе гетирди... Боляр, хәзир бараярыс, боляр-дийип, ол
телефоны еринде гойды-да, отургыҗа чөкди хем-де:-Үмүр ага
җаң этди! Өлмәндир!” Мени өлдүрҗек болян ким?” диййәр,
”Какабайың янына гелдим велин, сениң яныңа гиденини
айтдылар, олсоң җаң эдәйдим” диййәр-дийди.
Биз агзымызы ачып галдык, аҗы хабары гетирен
Какабай болса:-Инди Үмүре өлүм ёк! Оны түпәңләбем өлдүрип
болмаз-дийип,башыны яйкады.
-Нәме,онуң өлмедигине гынанярмың?!-дийип,мен дегишме билен Какабайдан сорадым.
-Сорагың нәхили! Хава, бизе ондан дынма ёк! Какабай
шей диййә дийде, Үмүре етир! Гой, хезил этсин!-дийип,
Какабай йүзүме гахарлы чиңерилди-де, соңунданам гүлүп
гойберди. Биз бегенҗимизи ичимизе сыгдырып билмән, хезил
эдип гүлүшдик...
Хәзир, шу ваканы ятлап, ”Гурбан Оразың айдянларының җаны бир бармыка?! Хакыкатданам ол өз илине
хыянат этмедими-кә?”диен пикирлер келләмде ики яна ат
саляр. Онуң айданлары-на ынанҗагымам, ынанмаҗагымам
билемок. Үмүр ага болса “Гечени гечди билелиң-ле!” дийип,
147
сораглы назарыны маңа гөнүкдирйәр. Сесими чыкармасамам,
Үмүр ага барадакы шейле ёвуз хабарлар, ”хут Гурбан Оразың
хәкимлик эден дөврүнде яйрапды ахырын” диесим гелйәр.
Шейле “оюнлар” ол дөвүрде ёң болан болмагам мүмкин.
Кәбирлери хәзирем өңе чыкып, өз пикирини ачык айтҗак
болянлар үчин онуң “уланылянлыгыны” яңзыдярлар. Башгасыны билемок велин, шейле вака мениң өзүмде хем болуп
гечди. ”Өлди”дийлен биринҗи хабар, 1993 йылда, газет-җурналлар билен арагатнашык саклаян дөврүм яйрады. Оны
ишимиң көплүгинден яңа дуймадым хем. Икинҗи хабар ики
йылдан соң яйрады, ёк, яйрапдыр дийҗек, себәби, мениң ондан
хабарым хем ёкды.
Гүнлерде бир гүн ир билен ишикдәки тапчанда аялым
билен чай ичип отыркам, ёлда сакланан машындан дүшен
адам, ховлының ичине аягыны атандан:
-Вай, достҗан, эй! Диримиң эй! Саңа “ ёл хадысасындан
өлүпдир” дийдилер-дийип, гуҗагыны герип, аглап, яныма
етип гелйәр. Гөрсем, мекдепде билеҗе окан достум, ”Гирман
багшы” обасындан лукман Шагелди Дадылы экени. Онуң
билен гарса гуҗаклашдым, өзүмиң “дирилигими” гөркезмек
үчин, тапчандан дүшүп, бир кәсе чай узатдым. -Ир билен
ишиме ховлугып баряркам, мекдеп достумыз Гурбан Сачлы
бу хабары айтды. Яшаян ериңи билйәрдим,алҗырап өйүңи
тапамок. Онсоң обаңызда биринден сениң өйүңи сорасам ол”
Барыбер, яңы меллегиниң ичинде-ди” диййәр. ”Ол өлмедими?”
дийип сорасам, ”Көпимизи өлдүрмән өлҗек адам дәл ол”диййәр. Шондан соң бирнеме рахатланып яныңа гелшим-дийип,
ол бир овурт чай овуртлады-да, мени яңадан гуҗаклады-Бу
хабарлар ниреден чыкяр, нәдип дөрейәр?
148
-Сен билйәң-ә, дөредиҗилик адамы догрусыны айдып,
язып, ёлбашчыларың кейпини гачыряр. Онсоң олар “хәзир
бол” диййән ялы, шейле геплери яйрадярлар, эгер ол гепе
дүшүнмесе икинҗи гезек яйрадярлар, онда-да дүшүнмесе ...
Гараз, шондан соң ол дүзелмесе, хакыкатданам ёл хадысасына дүшүрйәрлер.
-Мен-ә, муңа айдянам, ”шу язгыларыңы гой, келләңи
агыртма, барыбир еке өзүң акымың гаршысына гидип бимерсиң” дийип. Гулак асмаса нәдейин!-дийип, аялым якын хоссар
тапынан ялы зейренйәр.
-Дост, дири болсаң боляр. Мен гидип Гурбаны бегендирейин. Ишиме хем бармалы-дийип, Шагелди мени ене гуҗаклады-да, ишине гитди.
Ине, шейле вака мениң өзүмде хем болуп гечипди...
Онсоң җурналистиң,языҗының “ёкардан маслахатсыз” этҗек болян ишиниң нәдереҗеде ховплудыгына дүшүнибериң!...
----------------------------Мениң Сөйүн Гарры диен байры җурналист достум
бар.Ол Үмүр акгамың иниси Алламырат билен гатнашыкда.Ол икисини ыснашдыран,соңра берк достлуга өвүрен
зат,Эдебията,сунгата болан хөвеслери,хорматлары, сарпалары.Алламырат дийсең шох огланды, дегишмәниң, вәшилигиң,гүрләнде җанлы сөзлери уланмагың уссады-ды.Иң бәркиси :”Сиз ерде тагамсыз хованы демиңизе чекйәрсиңиз, мен
ёкарда,йүк гөтериҗи дик кранында ишләп,дердиңе дерман
азон газы биле иймитленйәрин”дийип,гүлүшдирйәрди.
149
Алламырадың үсти билен ол,илкинҗи гезек,Үмүр ага душупды.
–Үмүр ага билен душушыгым онуң өз өйүнде болуп
гечди-дийип,Сөйүн гүррүң берйәр-Сөхбетимиз эдебият
хакында,хас такыгы эсерлери антология гиризилен хем болса
аз таналян бир классик шахырымыз хакында гитди.
Алламырат икимизиң пикиримиз дең гелсе-де,Үмүр аганыңкы
билен чапраз дүшди.Җеделде хер ким өз ынанҗы билен
галды.Бир зат велин айдыңлашды.Өңүмде отураның гаты
узаклары назарлаянына бада-бат дүшүндим.Пикиримизиң
дең гелмезлиги бәхбит болды.Шондан соң мени гөрсе ол:”Хәә,сенмиң?” я-да “Алламырат икиңизем...”дийип,четиме дегерди.Шу ерде мен идоганларың какасы барада келам агыз
айтҗак.Эсен ага дурмушың агыр зехметини,җепасыны даш
яны билен чекен,гүррүң этмәни говы гөрйән сададан,гөнүмел
адамды,сеси гатыды.Огулларыны кә өверди,кә сындырарды:
”Бәх,шү хөкүмет зор айт!Алламырада дагам трактор
ынаняр айт!”дийип,гара чыны билен айдарды.Үмүр аганың
хем гөвнүне якмадык зады дилине гетирәймеси барды.Бу
хәсиет өңе дүшйән адамлара ярап хем баранокды.
Этрабымыза ёлы дүшсе ол бизиң гара өймүзе гелердиде:”Шу гара өйүң гурлушыны долы өвренип,китаба гечирмек
үчин бир адамың өмри етмез!Бу бир дуршуна гудратдыр!”
диерди хем-де өй барадакы роваятлары айдып берерди.
Гитҗек боланда болса эҗеме йүзленип:”Ораз огрының халыс
огурлыгы оңмаса меллегиниң ол башында телпегини
гоюп,соң букдаплап барып шоны огурлармыш” .Шоңкы ялы
менем бир зат алып гитмесем-ә боланок.Хол уга даңылгы
гара кече доганы берәйсене!”диер,эҗем:”Я Үмүр җан,сенем150
ә”диердиде хайышыны битирер.Бир гүнем гара өйүң бир
задыны беҗерип дуран вагтым үстүмден гелди-де тымсал
гетирди.Эгни багсыз-багҗыксыз гара гәз биз көйнекли
Кеймир көр өз өйүниң үзүгини ямап отырка,узак юртдан ики
саны беземен илчи гелип,Кеймириң өйүни сорапдырлар.
Ол;”Онуң өйи шу”диенде, мыхманлар:”Оны гөрүп,душуңып
болмазмы-ка?!”дийипдирлер. Кеймир”Болар,атдан дүшүбериң”диенде,илчилер:”Биз Кеймир сердары гөрмән атдан
дүшмәге хакымыз ёк”дийипдирлер.Болмаҗагыны билен
Кеймир:”Шол-а, мен.Кеймир илиниң ханы болса-да өз өйүниң
гулудыр”дийип җогап берен.Соң бир гүн геленде болса,ол:”
Ханы,дайза,йыгна үлпет җораларыңы,сизиң гулакларыңызың
посуны ачайын” диерде,гечмишден,шу гүнден,гелеҗекден
җошуп-җошуп гүрләрди..Онуң дилеварлыгы аклыңы хайран
эдйәрди.
Соң бир гүнем, раён газетинде ишлейән дөврүм,Үмүр
ага яныма геленде ”Обада, сагымчыларының өңүнде чыкыш
эдип бермеги” хайыш этдим.Онуң билен ферма бардык.Мәреке
йыгна-ныпдыр.Мениң бирхили суссум басылды.”Ери,гүррүң
сыгыр хакында гитмели.Ол бир белет малымыз.Онуң
нәмесини өвүп,нәмесини сындырҗак”дийсем-де, ол ярым
сагат чыкыш эдип,сыгыр җанавери еди гат асмана гөтерди
,тайсыз-тапылгысыз малдыгыны дүшүндирди, ”Мунуң гыркым азары хем ёк,йыла ики сапар гыркмалы болса нәтҗек”
дийди.Шондан соң ол ”Сыгыр бай-Сыгырлы бай”атлы улы
гөврүмли макаласыны язды.
Ит йылында болса мениң хайышым боюнча “Итимгутум”атлы аҗайып макала язды.Биз оны Новруз байрам151
чылык санымызда чап этдик.Айтҗак боляным,ол сөз берсе
сөзүнде дурян адамды.
1988-нҗи йылың гүйзи болса герек.Үмүр ага СССР-иң
Дөвлет байрагының говшурылыш дабарасы болды.Тутум
онуң өйүнде гуралды.Муңа этрабымызың “Агзыбир” обасындан,тарых мугаллымы,көне достумОразмырат Нуры билен
гатнашдым.Мәхелле гаты улуды,хеммесем медениете,
сунгата эдебията баш гошан адамларды.Байрагың мөчбери
шол дөврүң хасабы билен өрән көп мукдардакы пулды.Кимсе
бәш,кимсе еди саны еңил машыны алып болҗакдыгыны
чаклаярды.Дабара гызышан вагты Үмүр ага орта
гирәгеден:”Адамлар,шу пулуң он мүңүни етимлер өйүне,он
мүңи гаррылар өйүне,он мүңи област Магтымгулы җемгиетине,бәш мүңи...”гараз,шейде-шейде пулы пайлап уграды.Шол
байракдан машгаласына етен зат болмады.Отуранларың
кимси эл чарпды,кимси йылгырды,кимси башыны сораглы
башыны яйкады.Бейле сахылыгы диңе Хатам тай билен Үмүр
ага эдип билҗекди.Ол:”Мен кесеки юртда яшамок,шу юрт
меңки”диен дүшүнҗе билен яшаярды. Бейдип диңе Үмүр ага
яшап
билйәрди,шоңа-да ыграрлы болярды.Шол гүн чай
башында ,янымда отуран шахыр,языҗы Аманны Ата
Лебапли шахыр А.Ташовың яңырак “Түркменистан”газетинде
чап этдирен макаласы барада гүррүң гозгады.Макалада
башга диллерден гечен адалгаларың түркменче сөзлүги
хөдүрленйәрди.Аманны кәбир сөзлериң түркменчә гечирилиши билен ылалашмаянлыгыны яңзытды.Шонда Үмүр ага:
”Гоявери,гоявери Аманны җан, гоявери!Абдырешит энтек өз
пикирини теклип эдйәр.Вагт йөрәр, дурмуш болса өз герегини
алар”дийип,эдил янып угран оды сөндүрйән ялы голларыны
152
галгатды.Онуң үчин Түркменистаның әхли күнҗеги өз өйи
ялыды.
Ол гүррүңи башга яна совмакчы болдымы-нәмеми”Сиз
тоя нәме гетирдиңиз”дийип,маңа йүзленди.”Басым Мухы
багшының дабарасы белленҗек.Шоңа он саны атлы тайярлап йөрүс. Сакарчәгелилер Сарагтлы гарындашларың тоюны
совуп,серхетден ашакгетдин,өз разылыгыны алып,Сизе бир
ай ялы зенан машгала совгат этмекчи.Гелнэҗем отагыны
тайярлаберсин”дийдим велин,ол:”Пахай!Ондан-а Гайгысыз
ялы бир герчегиң дүнйә инәймеги хем мүмкин”дийип,лох-лох
гүлди.Ол дегишмә дүшүнйәрди ве оны гөтермеги башарярды...
“Диле гелди-биле гелди “дийлени.2010-нҗи йылда
Абадан атлы гызымың дурмуш тоюны тутдук.Мен хем
гарындашым,хем көне достум Аманмухаммет Непесе шөйлән
икилерде,агшамкы той чакылыгыны ёлламак үчин җаң
этдим.Ол мениң чакылыгыма:”Биз хәзир Үмүр ага билен
“Бирлешик”обасында,языҗы Гурбандурды Гурбансәхедовың
дабарасыны гечирмәге тайярлык гөрйәрис”дийип җогап
берди.”Бирлешик”обасы языҗының догдук меканыды.Мен
“Онда биле геләйиң”дийдим.Үмүр ага тоя геле-гелмәне”
Киночыңы чагыр”дийип,огул өерленде айдян салават-арзувы
окады.Мәреке сув сепилен ялы болуп диңледи,киночы оглан
гитди.Мен мүйнли ялы :”Үмүр ага,мен гыз гөчүрйәрин”диенимде,ол:”Киначыңы яңадан чагыр”дийип талап этдиде,тәзеден гыз машгала үчин арзувы,дилеги, алкышы шейле
бир ширин лабыз билен санады вели,отуранлара диңе макуллап баш атмак галды.Саналан арзувлар огул тоюңкыдан ики
эссе артыграк болды.Ызынданам:”Гызлар дүнйәң хем эесидир,
хем безегидир”дийип пышырдады.
153
Ол гайтмакчы боланында маңа таныш хем болса
отуранлар үчин геңирәк вака болды.Шол дөвүрде мениң
шәхерде яшаян говы таншымың гызы Санк-Петербургың
чеперчилик академиясын-да окаярды.Шол гыз менден оюнҗак
я-да безег кәдисини меллегимде экип бермегими өзеленип
хайыш эдипди,өзем кәдиниң ашакы бөлегиниң юмрук
,улусының гошюмрукдан аңры гечмез-лигини сорапды.Ики
ерден тохум тапып,бехи агаҗына янашык эдип экдим.Дийсең
хасыллы экен.Гынансам-да ек-түки болаймаса гарынлары
таңкаң били ялы,ондан хем улырак болды.Ол гыз гелип:
”Вах,булаң улу-да,учара йүклесең кирейи гыммат” дийип,
зордан бир халта ялы әкитди.Ине,бирденем Үмүр аганың
гөзи үйшмек,инче боюнлы кәдилере гөзи дүшүп:”Булаң нәме?”
дийип сорады.Мен “Ай,шейле-дә”дийип гүмми-сүмми этдим.
”Аманму-хаммет,бар,ики саны халта тап”дийәгеден,херси
бир халта безег-сув кәдисини аркаларына алып,тойда
отуранларың арасы билен машынларына тарап йөнелдилер.
Бу ил үчин геңирәк хем болса мең үчин адаты бир затды.
Дурмушда ”сөйги” дийлен гөрүп я-да элләп болмаян бир зат
бар.Ол адамың калбында орун аландыр.Ынсан оглуның шу
дүнйә гелип битирен ишиниң мөчбери калбында яшаян шол
сөчгүниң гүйҗүне гөрәдир.Шахыр Г.Езизов”Егер улулыгың
бирлик өлчеги,шыгыр дийәйсек ялңышлык болмаз"диййәр.Мен
зәхметсөерлигиң бирлик өлчеги дийип Үмүр аганы
гөркезердим.Бу шахсиетиң амал эден ишлериниң мөчберини,
аграмыны өлчемек энтек-энтек хич киме башартмаса
герек...Ынха,шейле бир гүн гелер,бизиң халаллыга гол берен
алымларымыз,егсилмез хазына болан голязмаларың бир
четинден түкелләп,китап ызына китап эдип,Үмүр аганың
бичак сөен илине етирип уграр.Онуң өңетене башартмаян
154
сөз ёрдумлары,даг чешмеси ялы дуры пикирлери,ширели
пелсепелери гылы гымылдадылман окыҗылара етирилер.
Мен Үмүр ага билен соңкы гезек шахыр достум
Җумадурды Акының пигамбер тоюнда душушдым.Егеле
болуп отуран адамларың херси бир гошгы окалмалы эдилди.
Үмүр ага өзүне гезек геленде Магтымгулының ”Пукараям”
гошгусыны шейле бир лабызлы окады велин,мәрекәниң
үстүне сув сепилен ялы болды.Үмүр ага шол гошгыны окамак
билен,өзүниң бош адам дәлдигини,халатының бардыгыны,
рухы гүйҗүниң кәмилдигини ене бир сапар гөркезди. Гошгуда
шу дүнйә билен хошлашмак,алгы-бергиңи хасаплашмак, илгүнүңе эден хызматыңы селҗермек,өзүңе эдилен хорматы
дуймак ялы дурмушың иң бир мөхүм затлары атылан ок ялы
ичиңден парран гечйәрди.Шол гүн улы ынсан,улы алым
өмрүниң паявландыгыны отуранлара дуйдурыпды.Гүндүз
отурман,гиҗе ятман етмиш йыллап йыгнан затларындан
өзүне бир гысым хем алман иле пайландыгыны, инди өзүниң
пукара,ягны,хич затсыз,бош галандыгыны яңзыдыпды. Ол
адамың дүйп максады хем шолды ахырын.
Мирасгәр алым.
Бир гезек мирасгәр алым Үмүр эсен:
-Байлы,иним,сен гошгы гошуп,кысса язып билйән
адам,саңа бир зат айдасым гелйәр.Сен иним,гошгы-да яз,
кысса-да яз!Йөне ил ичине чыканыңда ян депдерчәң билен
галамың яныңда болсун, хениз эшдилмедик сөз болсун,накыл
болсун,роваят болсун,деррев язып алгын.Ол өз задыңдыр,
өркленен малыңдыр,ил-гүнден йыгнан задыңам илиңки
болмалыдыр,соңра көңүл газаныңда гайнадып, биширен
155
дуйгы-пикирлере гаран ныгматыңы ил-гүне гайтарып
бермели.Бизден галҗак язмак биле шу затлар,иним-дийди.
Мен онуң бу айдан затлары барада ойлананымда Гөзли
Атада онуң билен зыяратда боланымда адамлара айдып
берен роваятлары,накыллары,яшлара берен өвүт-несихатлары,калбыма язылан ядыгәрлик хаты ялы,өчмеҗек сөзлер,
хенизем гулагымда яңланып дур.Себәп,онуң айдян җайдар
накылларыны,роваятларыны озал эшитмәндим.Онуң гүррүң
берйән вакалары дурмушда болуп гечйән затлар.Калба
сиңен,хич вагт гымматы гачмаҗак,гайта йыл гечдигиче
гөзеллешйән,реңк ачян алтына меңзейәр.Ол шейле накыл
гетирди:”Пәли азан өвүлйә барсын,гайгыланан деря я-да
болмаса:”Улусыны сылан бег болар,кичисини сылан хан
болар,өлүсини сылан бай болар”,”Агласа энем аглар,галаны