Үмүр Эсен - 5

------------------------------------Бу гүррүңи диңләп:,”Үмүр аганың гаты тәсин, җадылайҗы бир гүйҗи болмаса булары эдип билмез ахырын”
дийип пикирленйәрсиң .Аз вагтың ичинде ики адамыны
ёлбашчы орунлара ише ерлешдирди.Этрап хәкими хем, өрән
есер,меселәни еринде чөп дөвен ялы чөзүп билйән, түркмен
герчеги экени. Гынансагам, хәзирки дөвүрде меселәни шейле
кесгитли ве өзбашдак чөзүп билйән ёлбашчылар бармак
басып санардан аз.
Бир гүнем Душаклы Нурназардан дабара чакылыгы
гелди. Үмүр мени хем яны билен алып гитди. Шол гүн агшам
Ховузхана барып чыкыш этмели болдук. Билмедим,билип
этдими ,билмән этдими, Үмүр бу чыкышында аялларың
үстүнден дүшүп, олары епбекләп уграды. Ол хич махал бейле
чыкыш эдмейәрди. Гөрениң Үмүр-дә, гөзүни юмуп, элини,
гөвресини херекетлендирип, барха бат алып гидип баряр.
Отуранларың өңки хатарында, Хармандәли
ялы даяв,
юмруклары токмак ялы, гөзи дәли өкүзиң гөзүне меңзеш аял,
даг гүммүрдиси ялы сеси билен: ”Үмүр!”дийип, бир сесленди
велин, нәмәң нәмедигине бада-бат дүшүнен Үмүр шол бир
өңки бады билен: ”Би, эркеклерими? Оларың йүзүни ювуп
болмаз! Олары ниреде ве нәдип уланмалыдыгыны аялларың
өзлери говы билйәрлер!” дийип, гүррүңини терсе өврүп, довам
90
эдиберди. Муңа отуранлар хезил эдип гүлүшдилер. Ала
вакырдыдан соң мен Үмүрден: ”Недәйдиң, айт?!” дийип
сорадым велин, ол: ”Бирден өңүмде отуран бир даяв,
Хармандәлә гайра дур дийдирҗек хыйрсыз аяла гөзүм дүшдиде, хайятым гөчди, угрумы үйтгетмесем
говулы-гың
болмаҗагына дүшүндим. Нәдейин, менем көпчүлик билен-дә!”
дийип, бир пурсатда дүйбүнден терс угра үйтгемегиниң
себәбини дүшүндирди. Шол гүнүң эртеси Душага уградык.
Теҗене етенимизде Үмүр: ”Хәкими гөрмели” дийип, хәкимлиге
барды. Хәким, гаты есер йигит экени, бизи говы гаршылады,
нирәдир бир ере җаң эдип: ”Хаммамы говҗа йыладың, Үмүр
акгам гелди” диййәр. Үмүр болса: ”Азара галма, биз Душага
барярыс, саламлашмага совулдык” дийип, эййәм хачан турарман. Онсоң хәким: ”Азаҗык отурың!” дийип, кәселере чай
гуйышдырды-да:
-Мен языҗы Рахым эсениң Җүнейит хан барада язан
китабыны окадым. Оңа кәбир белликлери эдип автора
етирдим, себәби мен ханың ыкбалы билен көп йыллардан
бәри гызыкланып гелйәрдим. Автор белликлерим үчин менден гаты гөрди.Мен онуң окыҗысы Автор окыҗысындан
хич зады гаты гөрмели дәлдир. Мен Сизе Җүнейит ханың
илки эйрана гечиши барада гысгаҗык гүррүң берейин. эгер,
вагтыңыз болса... -дийип, ол гүррүңе башлады.
Хәкимиң
окумыш адамлыгыны гүррүңинден аңса
боляр-ды, гетирйән делиллери дийсең ынандырыҗыды. Ол
Җүнейдиң Гаррыгала этеклеринде, Соңыдагының төверегинден эйрана геченлигини, йөне шол ерде багшы Магтымгулы
Гарлының хандан айрылып галанлыгыны, онуң: ”Хан ага,
мен мундан бейләк гидип билҗек дәл, исле өлдүр ,исле гүлдүр.
91
Өлсем мен сениң ялы мерт адамының элинден өлйәрин. Оңа
бирҗикде гынанамок, йөне мен Ватанымда галҗак! ”дийипдир. Шонда хан: ”Боляр мен гаршы дәл, йөне бир шерт билен.
Сен маңа өмрүмде хениз бир гезек эшитмедик айдымымы
айдып бер!” диен. Багшы шонда “Даглар-ей, даглар-ей!” диен
айдымы айдып берен. Шондан соң Җүнейит хан багшыны
гоюп эйрана гечипдир...Хәким, бу гүррүңлери беренинден соң:
-Үмүр ага, гөрйән велин, Сиз гыссанярсыңыз. Гитсеңиз
ругсатдыр. Менлик нәме ишиң бар болса айдып отурмалы! –
дийди.
-Мениң Өвез диен бир ашнам бар. Ол гаты хор яшаяр,
көсенйәр. Шоңа голтгы бермели.
-Янымда Үмүр ага билен языжы Аманмухаммет бар,
салам айдярлар – дийип, Хәким нирәдир бир ере җаң этди-Сен
Өвез аганы танаярмың? Танаян болсаң шоңа гөз-гулак бол,
герек затларыны айтдырман элтип дур, болярмы? – дийдиде, телефоны еринде гойды: -Үмүр ага, ине, Өвез агалы меселәң чөзүлди, бирлай эгин-ешиги тәзеленйәр, иер-ичер ялы
затлары элтилйәр. Ене нәме хайышын бар?
-Этрабыңызда экинлериң тохумчылык музейини дө-ретмәге вагт болды, өзем оны ишҗанлы, зехметкеш
дайханың элине бермели, ”Вахарман” совхозында,- хәзир онуң
ады ядыма дүшенок- шейле адамлар гыт дәл.
-Үмүр ага,оны гөз өңүнде тутарыс, хөкман музей
дөредерис!
92
-Шейт, иним, шейт! Шол музейде мен тохум сөзүниң
парс сөзи дәл-де түркмен сөзүдигини тассыклаян делиллерими хем ерлешдирҗек, ёгсам, филология ылымларының
докторы, профессор Мырат Пенҗиев
өзүниң "Түркмен
дилинде экаранчылык лексикасының тарыхы өсүши ве хәзирки структурасы”атлы моног-рафиясында ” Тохум сөзүниң
манысы өзүниң шу манысы билен парс дилинден түрки диллере гечип, ”Чигит, дәне” манылары билен бизиң дилимизде
шол вагтларда экаранчылык лексикасында йөргүнли болан
уруг сөзүниң орнуна уланылып башлапдыр” дийип, нәдогры
нетиҗе чыкаряр.
-Үмүр ага, сизиң яныңызда гепләр ялы дәл.Сиз эдебиятдан, сунгатдан, экеранчылыкдан, малдарчылыкдан,
сенетчиликден, дил ылмындан, тарыхдан, ай гараз гызыкланмаян угруңыз ёк.
-Ай, хавва-да, адамың гызыкланмаян зады болмалы
дәл. Адам шонда мыдам хөвесли яшаяр.
Үмүр ага бу этрабың хәкимини хем энчеме затлара
боюн эдип гайтды. Мен онуң халаты бардыр дийип пикир
эдйәрин. Эгер халаты болмадык боланда баран еринде
шейле гаршыланып, эдйән энчеме хайышлары битирилип
дурулмазды ахырын. Онуң халатлылыгындан хабар берйән
бир ваканы шу ерде ятламалы болды. Оны мана Сейитли ага
гүррүң берди!
93
Дутарлы тебибиң кыссасы.
-Үмүр икиңиз мыдама тәзелигиң,гең-таң задың гөзлегинде. Мен сизи дутарлы тебибиң янына алып гитҗек!дийип,бугалтер гоңшым Силап Атагарры бизи хайран
галдырды-дийип,Сейитли ага сөзе башлады.
-О нәхили дутарлы тебип?Дутар чалып нәсаглары
дертден халас эдйәрми?Киммиш ол тәзе дөрән җадылы
тебип-дийип,биз Силабың тәсин чакылыгына разы болдук.
Силап бизи өз “Җигулисинде” “Гарагум” шыпаханасы
билен гоңшы отуран,сув гурлушыкчыларың яшайыш җайларының бирине алып барды.Өй эелери бизи җайың көлегесине дүшек язып отуртдылар.
Түркмен дәби боюнча сачак язылды,дуз-тагам алдык.
-Гурбан ага,ынха шу йигитлер чиз билен танышмага,тәсин тебипчилигиңизи гөрмәге,диңлемәге гелдилердийип,Силап 55-60 яшларындакы гырчув сакал яшула йүзленди.
-Гарагум каналында землесоада ишлейәрдим-дийип,
Гурбан ага гечмишинден гүррүң берип башлады-Эренлер
дүйшүмде:” Түркменистандакы әхли өвлүйәлери ятдан санада,дутарың сесине гошуп,нәсаглара көмек эт!Хер өвлүйәниң
бирнәче
нәсага
көмеги етер”-диенсоңлар шу кесбиме
башладым.Дашогузда өвлүйәлериң голдамагында, дутарлы
тебибиң себәп болмагында бирнәче зенан машгала дердинден
халас болды.Шонда узак вагтлап дерт чекен,еренлериң
голдамагында агыр дердинден халас болан бир зенан маш94
галаны ата-энесиниң разылыгындамаңа машгала гурап бердилер.
-Ынха,шу хызмат эдип йөрен,хоҗалык ишлерине чулум
зенан,бир чагаң эҗеси билен агзыбир,саглыкда яшап йөрүсдийип,дутарлы тебип”Хай,өз-ә...”дийдирйән кыссасыны болдум этди.
Гүррүңдешиң Үмүр болса,онуң совалларына җогап
берип етишибилсең зор болдугың.
Үмүр билен дутарлы тебибиң гүррүңдешлиги ончаклы
узага чекмеди.Үмүрден говы басылса-да,еҗизләнини билдирмеҗек болуп,Гурбан ага бизе үйтгешик назар билен гарадыда:
-Мен сизиң хайсыңызам болса бириңизиң кимлигиңизи
айдайын! -дийип,бизиң җогабымыза гарашды.Онуң гарайшында бирхили иниңи җүмшүлледйән,үйтгешик тәсир барды.
Үмүр салым бермән:”Мениң кимлигими айдай!”дийип
сесленди.
Гурбан ага мыхманлара хызмат эдип йөрен янёлдашына “Башлабер!”диййән ялы ышарат этди.
Отуз-отуз бәш яшларындакы зенан машгала ичерик
гирип бир затлар алып чыкды.Гелип,бизиң отуран еримизде,якынымызда кичирәк бир ак яглыгы язды,ак яглыгың
үстүне Гарагумың арасса чәгесинден ики-үч гошавуч гуйдыда,чәгәни эли билен язышдырды, йылмады.Соңра гөзүни элекчелек юмҗукладып: ”Хак,хак,ха-ак!”дийип гыгырды-да гүррүңе
башлады.
95
-Үмүр ага,небсиңиз ёк экени,дилиңизиң үстүнде Хат-хал
бар.Гепиңизи
гыгырып
айдяңыз.Айтҗак
затларыңыз
дилиңизе гелип дур.Нирә гитсеңизем ил-гүнүмизиң гадымы
затларыны йыгнап, музейиңизе гетирйән экениңиз.Улы
илиң,көпчүлигиң өңүнде чыкыш эдениңизде келлеңизиң гызгынына хакыкаты яшырман айдып, көсенйән пурсатларыңызам бар.Йөне,улы-кичи адамлар сениң гелериңе гарашярлар.Кәярым көсенсеңизем максадыңа етйәң, ишиң ровач
аляр...
Үмүр эсли салым,сесини чыкармам дымып отурды,соң
болса,хакыкы Үмүр болуп алкышлады.Онуң бир тәсин хәсиети
бар, кейпи көк болуп,гүррүңдешинден разы болса,Хатам Тая
дөнүп:”Акгам,бизден нәме хайышың бар!?”дийип сорайяр.Бу
гезегем шейле болды.
Гурбан ага Үмүриң чындан йүзленмесине,онуң элинден
гелсе көмегини гайгырмаҗагына гөз етирди өйдйән:
-Менем Худайы чагырып,еренлериң ак патасы билен
элиме дутар алып,дүрли дертлере дучар болан адамлара
көмек этмегиң аладасында,ёгса”Куляулладан”башга билйән
догам ёк.Онсоң маңа”Сениң окан ериң ёк,нәдип нәсаглара
көмек эдйәрсиң?” дийип,гарашмаян халатлаң сорайярлар.Мен
нәче вагт окамалы болса окаҗак,өвренҗек,йөне ниреде
окамалы,киме йүз тутмалы, билемок.Шу көсенчлигиме көмек
этсеңиз боляр-дийди.
Үмүр кейпи көк болуп,елини ики яна халланладып:
-Ынха,акгам янымызда отыр.Сениң бу хызматыңы ол
битир-дийип,Гурбан аганы хошаллык дереҗесине етирди.
96
Үмүриң айданыны ерде гоймаҗак болуп,Гурбан аганы
велаят “Саглык” өйүниң баш лукманы Какаҗан Мелеҗәевиң
хузурына алып бардым.
Какаҗан дутарлы тебип билен эсли салым пикир
алшансоң: ”Муның бош-а дәл,йити тәсирленмелер бар” дийип,
хайран галанлыгыны айтды...
-------------..---------------Сейитли аганың гүррүңини диңләнимде менде шейле
пикир дөреди. Үмүр билен 20 йыл төвереги дуз-емек болуп,
тиркешип гелдим. Шол дөврүң ичинде ол бир гезегем пулуң
гүррүңини этмеди, бирем аялың гүррүңини этмеди. Шол
Ханховуздакы гүррүңини хасап этмесең. Онда небис дийлен
затдан җиннек ялы задам ёк. Музейли меселе болаймаса... Ол
дийсең арасса, пәк ахлаклы, сададан ынанҗаң адам. Аладасы
или. Өйүниң аладасыны этмез, уны, одуны гутарандыр,
иймәге чөреги ёкдур, эмма кимдир бириниң мөхүмини битирҗек болуп селпәп йөрендир. Дүйп максады арасса, небси ёк,
ахлагы арасса. Азаҗык көпрәк геплейәр дийәймесең. Өңлер
ол 45 минут гепләрди, инди айдып-дийип оны ярым сагада
гетирдик. Ондан: ”Нәме үчин
гаты геплейәрсиң?” дийип
сорамда ол: ”Аманмухаммет жан,гаты геплемесем боланок.
Ол адамларың гулакларына җадылайҗы тәсирини етирйәр,
йүреклерине сиңйәр, беденлерине орнашып, тәсирини
артдыряр” диййәр. Йөне мен Үмүриң дилинде хал, өзүнде
халат бар диесим гелйәр.Ону Сейитли аган айданлары
тассыклаяндыр.
--.--.-97
Гараз, Сейитли ага Үмүр аганың хәсиети барада коп
зат айдяр. Шол бир вагтда оны эдиши ялы,Умур көп адама
көп юмшы буйруп гойберйәр, оларың битйәни бар, битмейәни
бар, йөне ол юмушларың бири хем онуң ядындан чыкмаяр.
Меселем ол бир гүн Тиркиш Мүлкә “Кубада болан йыллары"
барада язгы язмагы теклип этди, ”Язып, Сейитли акгама
гетирип бер, галанынам ол тарашларда алып чыкар!” дийди.
Шейдип, аркайын отуран еринден, өз язгыларына етишмейән
халына, ол оңа бир гиден иши тапяр отурыберйәр. Тиркиш
Мүлки ол язгылары Сейитле гетирди,олам оны тарашлап,
редактирләп ики ай зәхмет чекди, шейдип ”Түркмен йигитлери Кубада” атлы китап дөреди. Гараз, айн болмаса “Акгамың янына барың, ол дүзедер!” дийип, онуң янына иберен
адамларының хетди хасабы ёк. Олам онсоң оны этмелидир.
Шейдип, ол диңе ози дәл, әхли дост-ярларының иргинсиз
ишлемегини
газаняр. Өзи болса улы бир оркестриң
дрижоры ялы, ”акгам” дийип, хемме зада етишйәр. Ол кәте
“Гарахмеде барсаң “акга-да-акга”, бурказлара барсаң “шапбада-шупба” дийип, өзи барада накыл хем гетирйәр. Ол хач вагт
өзүниң хайсы тиредендигини гизлемейәрди, достларына хем
оны маслахат берйәрди.
Бир гезек ол ёкары везипели сув ишгәрини гөрейин,
онуң яман ерлерини өвренейин дийип, янына баряр. Отага
гирип отуряр велин,ол сесини хем чыкаранок диййәр. Шейдип
икиси бир сагада голай отурярлар. Олам отыр, Үмүрем
отыр. Ахырым Үмүр дуруп билмән “Сен везипели бол, ким
бол,мең билен геплеш! Иш диләп гелемок, везипе диләп
гелемок, зат диләп гелемок! Везипәң улы болса болуберсин,йөне сен мең билен геплеш! Улы бир столы эелән болуп,
гелениң йүзүни алып отурма-да, мең билен геплеш! Гепле98
шесиң гелмесе-де сорагларыма җогап бер! Йөне агзыңа сув
алып отурма! – дийип, гатырганяр.
-Яшулы, сен маңа хезил берҗек дәл-ов! – дийип, ол ахырым ярыляр: -Сорагың болса бер, мен олара җогап берҗек
болайын.
-Маңа сениң угрсызрак адамдыгыңы айтдылар, менем
“Гел, айт, шол угрсызы гөрейин, өзара геплешикде адамкәрчилик кадаларыны сакламак дүзгүнлерини
ятладайын
“дийип, яныңа гелшим. эдебиң болмаса нәме үчин бу күрсүни
саклап отырсың? Ил сенден гөрелде алмалы ахырын!
-Яшулы, сагҗа бол!-дийип, Үмүриң бу сөзүнден соң бирнеме говшан, эҗизлән, инди дүйбүнден башга адама өврүлен
везипели адам сесленди: -Сен говы бадымы алдың. Бизи кәте
шейдип “ногталап” дурмасаңыз болҗагам дәл!
Асыл, гөрлүп отурылса, ол ислеен адамсы болмаса
башга адамыны отагына голайлашдырмаян экени, Үмүр ялы
гайып дүшени хем сесини чыкарман чыкарып гойберйән экени. Үмүр аганың шол душушыгындан соң ол бирнеме юмшапдыр диен гүррүң бар. Онуң нәдереҗеде хакыката якынлыгыны Алла билйәр. Йөне, ёлбашчылар билен геплешикде
гаты батыргай болмалыдыгыны, илки билен онуң суссыны
басмалыдыгыны Үмүр ага говы билйәрди.
-
---.----.---
Инди, кәри боюнча дерманхана ишгәри, шахыр Алланазар Реҗебиң ятламаларыны диңләлиң!
99
-Үмүр ага билен илкинҗи гезек саламлашмак багты
/йылы ядымда дәл/ Мару-шаху-җахан газетиниң редаксиясында акылдар шахырымыз Магтымгулы Пырагының
шыгырет гүнүне багшланып хер йылда гечирилйән байрамчылык чәресинде миессер эдипди. Шахырлар гезекли-гезегине өз язан гошгыларыны окаярдылар. Биз хем /Мырат
Гурбанов, Юсуп Байрамов/ гошгы окадык. Шонда Үмүр ага
баш редактор А. Гелдиеве йүзленип:
-Айдогды, бу соңкы гошгы окан огланлары ниреден
тапып алдың – дийип, дегишди.
Икинҗи гезек болса, шахыр Мырат Өмүр Мары
шәхериниң медениет өйүнде шахырлар билен гечирен
душушыгында габатлашдык. Чәрәниң ахырында шахыр
Мырат Өмүр Умүр агадан җемлейҗи сөз айдып бермегини
хайыш эденде,ол:
-Адамлар, маңа өз өмрүмде ягшы адамлар билен
тиркешмек, сөхбетдеш болмак өрән кән миессер этди. Шу
гүнки душушык үчинем мен сизе өрән миннетдар – дийди.
Соңра-да:
-Какабай Гурбанмырадың /шахыр, белли терҗимечи/
янында отуран иним, гел, сенем гошгулаңдан окап бер –
дийип, маңа йүзленди.
Адамларың өңүне чыкып алҗырамакдан яңа окап
башлан гошгым долы ядыма дүшмән дурубердим. Ядыма
дүшенлеринден бирки санысыны окап, ериме геченимден
соң чәре тамамланып дашары чыкдык. Үмүр ага көйнегимиң якасының уҗүндан чала чекип:
100
-Нәме-де болса йүңсакал-а этмедиң – дийип, йылгырды. -Гедайыңам еди гапыдан соң йүзи ачылармыш,
шунуң ялы чакылыклардан галмагын – диени, шу гүнки ялы
ядымда.
Шол гүнки ядыма дүшмедик гошгымы Үмүр ага
эшитдир-мек үчин окаҗак болупдым.
“Өңүм гелди, соңум гелсин” диййәрин,
Йыл гелдикче акыллашян ялы мен.
Хем дүшнүкли ялы ынсан дүнйәси,
Кәси билен “Эсентаныш” ялы мен.
Диййәнлерне баш атярын сайхаллы,
Гепим алшып гидиберйәр отурсам.
Яшы улы болса сылагым башга,
Сайлап диййән дилиме сөз гетирсем.
Диңледесим гелйәр серде барымы,
Сораг берсем җогабына кайыл мен.
Йүз-гөзүме бакса-сынласа мени,
Диделерниң бакышына майыл мен.
Шонда диллеринден эшдесим гелйәр,
Бармы артык ерим, бармы кем ерим.
Өзүми танара вели дәл-ә мен,
Гөрүп билемог-а өзүми өзүм.
Үчинҗи гезек болса белли шахырымыз, ят үлкелерде
көп күлпетлери башдан гечирен Чары Гурбангылыҗың 80
яшы мынасыбетли шахырың обасындакы мекдепде гечи101
рилен ятлама байрамчылыкдан соң бир сачагың башында
отурмак миессер этди. Халыпалара той совгатлары хем
берилди. Өзүне берилен совгадың бирини /той ялыгыны/
маңа узадып:
-Сен шуны ал, менден саңа ядыгәрлик болсун –
дийипди, пахыр.
Дөрдүнҗи гезек Үмүр ага билен шахыр Ата Көпекмергениң доглан гүнүниң 112 йыллыгы мынасыбетли шахырың обасындакы мекдепде гечирилен дабарада гөрүшипдик.
Шол ятламаның гечирилмегиниң гурамачысы хем Үмүр
аганың өзуди. Шахыр, вәши, сөз уссады Ата Көпекмерген
барада язан китапчасыны хем пайлапды.
Хер бир берйән гүррүңлерини диңләп доюп болмазды,
айдян затларының бир адамының аңында нәхили ерлешйәндигине хайран галып отурардык. Тарыхың, педер пентлериниң, накылларың өйүди, пәли пес бейик ынсанды.
МИРАСГӘР ДОГАН
Бу гелйән мениң агамдыр,
Түркмен ганлы доганымдыр.
Гуванар аркадагымдыр,
Хормат –сылаг гоянымдыр.
Йүзүне баксаң баканда,
Гөзлери мәхирден долы.
Аҗы геп болмаз даханда,
Эгри ёл гөркезмез голы.
102
Гүрләберсе гөвне җайдыр,
Сын болар билмез –билене.
Кисесинден , калбы байдыр,
Серде ер болмаз темене.
Гоша гулагыңдан гирип,
Ачар гара гөзлериңи.
Билйәндир диңләбем дуруп,
Хак боланда сөзлериңи.
Бүтин дүнйә ады долан,
Дана ялы – улудыр ол.
Еди онлук аркасында,
Түркмениң түйс гүлүдир ол.
Ялтанмазак , еди өлчәр,
Бир гезек-де кесендир ол:-дийип язаным “Мирасгәр”
Доган Үмүр эсендир ол.
НЕСИБӘМДЕН ЧЫКАН
АҖЫ - СҮЙҖҮСИН...
Несибәмден чыкан аҗы-сүйҗүсин,
Рысгым билен биле чекип өйүме,
Өмүр салым ашды гитди ортадан,
Өң гелмейән ойлар гелйәр күйүме.
Ак гарлы мейданлар гара тегмилли,
Ялы, хакыдамда йыллаң кервени.
103
Хонданбәрсилериң гоян ызлары,
Хеллевләп дур песпәллериң харманы.
Сизденем өврендим, сапак алдым мен,
Бу юка йүреги галңадан ызлар.
Ашгазаным долы башгазаным бош,
Хасылсыз-хармансыз гечирлен гүйзлер.
Инди багрым ойкап сары сыпала,
Гөзлериме сүртүп гызыл чәҗини.
Харманчылаң гечен ёлундан йөрәп,
Харчлап йөрүн гөзел өмрүң гүйҗүни.
Мендәки бу ики сурат болса инди Үмүр
агадан ядыгәрлик болуп галды.
104
16-нҗы Май. 2009-нҗы йыл.
105
24-нҗи октябр. 2010-нҗы йыл.
106
Атакөпек Мергениң 112 йыллык ятлама тоюнда.
16-нҗы Май. 2009-нҗы йыл.
/
24-нҗи октябр. 2010-нҗы йыл.
Атакөпек Мергениң 112 йыллык ятлама тоюнда.
Ине, биз ёкарда шахыр Алланазарың ятламасыны
хем окадык. Инди Сизе Тиркиш Мүлкиниң Үмүр ага барада
айданларыны гүррүң бермекчи.
-------------Маңа Балкан велаятындакы тарыхы ядигәрликлере
сыяхат этмек арзувы 2003-нҗи йылың Май айында миессер
этди-дийип, Тиркиш ага гүррүңе башлады
-Мары велаятындан җемленен он еди җаханкешделериң хатарына гошулып, хепделик азыгымыз, япынҗамыз
билен ики машынлы ёла дүшдүк. Топарың ичинде, танымал
адамлардан мирас-гәримиз Үмүр эсен, Түркменистаның ат
газанан сураткеши Мерет Аннагулыев барды. Машынлы
гезеленҗиң айратын тарапы, өз эркимизе гөрә, үлкәмизиң
гөзел ерлерини сайлап, таңкаң чайының дашына үйшүп, дынч
алмагың үйтге-шик леззети барды. Айратын хем яныңда
мирасгәр Үмүр эсен болса. Ол ёл байы гызыклыдан гызыклы
гүррүңлери берип, узак ёлуң нәхили геченини билдирмейәрди.
Илки “Ак ишана” зыярата баранымызда адамлар
Үмүри гөрүп,онуң дашына тегеленип башладылар. Үмүр ярым
сагатдан говрак “ичини дөкмели”болды. Онуң бейнисине
107
ерлешдирен затларыны шейдип, кәвагт говзадаймасаң бир
ерден уруп чыкаймагы ахмал диен пикир келлә гелйәр. Онуң
билмейән затлары ёк ахырын. Мен-ә онуң бейнисини тилсимата-компютере деңейә-рин, дилеварлыгыны болса дүнйәде
яшап гечен атлы дилеварларың хатарына гошасым гелйәр.
Себәби, ол сөз билен адамлары агладып хем гүлдүрип хем
билйәр. Бир пәхимдарың “Диңе ишлейән адам ялңышып
билер”дийиши ялы, көп геплейән адамың хем ялңышмагы
тебигы зат. Үмүр ялы өзүни халкың хызматына багш эден
адамың дүйпли дәл “гүнәсине” гечирим-лилик эдиләйсе хем
болайҗак ялы, себәби Магтымгулы атамыз” Адамың яманыны яшырып, ягшысыны яймагы” үндәпдир. Онсаңам кәбир
кичиҗик ялңышлыклар көп геплериң ичине сиңип, өз хакыкы
тәсирини йитирйәр ахырын. Ерликли сөз, аталарымызың
айдышлары ялы” гачмага башлан гошуны саклап” билипдир,
еңилши-еңше өврүп билипдир. Баран еримизде адамларың
Үмүре болан гарайышларының улудыгына гөз етирениңден
соң өз пикириңи яңзытмалы боляр. Хер дүрли яшдакы диңлейҗилериң “кәвагт телегөрнүшде чыкыш эдип дурмагыны
“хайыш эдип, Үмүре йүзленишлериниң шаяды көп болды.
эмма ол ишиң Үмүр эсениң өзүне баглы болмадык сыясы
себәплер эсасында амала ашып билмеҗегини олар аклына
гетирмейәрлер. Үмүр ёлда габат гелйән мекдеплерде чыкыш
эдип гечмеги хем ядындан чыкармаярды. Хачанда ол
“Огланлы” обасының мекдебинде, окувчыларың өмүр ятларында галар ялы чыкыш эдип беренде,бизе бир кәсе чай ичмәге
мүмкинчилик дөреди. Шол гүнүң эртеси икиндин ара “Гөзли
атаның” ве онуң аялының мазарына,үстүне галдырылан
күмметлери, гонамчылыгың өңүнде гурлан месҗиди, аялеркеклер үчин гурлан ятакханалары, уллакан бассырмалары,
108
сув гуюлян ховданлары, ашханалары биринҗи гезек
гөрйәнлигим үчин, чөл бееваның ичинде шейле ымаратлары
гуран адамлара “еллериңизе гүллер битсин” диесим гелйәр.
Агшамы бу ерде гечирмек максады билен гош яздырдык, эмма
хабарлашмак үчин төверекден адам тапмадык. Шол вагт ики
гат бассырманың гүнорта тарапында, демир чыбыклардан
ясалан агылың ичинде бир абат чал гоюн, эйләк-бейләк өзүни
уруп, агылдан чыкайҗак
болянына гөзүмиз дүшди. Ол
җанавере от-сув берйән адам болмансоң хеләк болҗагы
икиучсызды. Онянча, ёлдашымызың бири ятылян җайдан,
гочак наның үстүне гойлан хаты тапып гелди, онда шейле
язгы барды: ”Ким габат гелсе, шу затлары ийип, гойны союп,
бизиң адымыздан “Гөзли атамыза” дегсин этсин. Язан
Лебапдан Җора Мыратҗан хаҗы. 27.05.2003 йыл” Биз ол ере
28-не барыпдык. Гоюн җанавер йүзүни демир гөзенеклере
уруп, гараган эден экени, эгер биз гелмедик болсак, ол харам
өлҗекми я-да мөҗек-шагала шам болҗакмы, билип боланокды. Биз маслахат этдик,шонда Үмүр ага:”Шу җанлыны
ийсек биз үчин согапдыр,шулар ялы ягдай-ларың дурмушда
габат гелйәндигини озал хем эшидипдим”дийди велин, мен
онуң теклибини ики элләп голдадым, башгалар хем голдадылар. Шейдип, арамызда бар болан Түркменгалалы Базар
атлы гассап йигидиң көмеги билен илки гойна сув берилди,
соң союлды. Оны агшам ийип дога-дилег этдик. Муны айтмак
билен мениң яңзытҗак боляным,Үмүр аганың айн болмаса :
”Ай, халыпа,бизиң баран еримизде гоюн сойландыр я-да
союлҗак болуп дурандыр” диймесиди. Ол бу ере гелйәркәк хем
бу сөзи гайталапды. Онсоң онуң сөзүниң догры чыкянлыгы
“Гөзли атада” иш йүзүнде хас аян болупды. Ёгсам, Лебаплы
бир хаҗы-ның: ”Үмүр гелип шу гойны ийсин” диен ялы, бу ерде
109
даяв бир малы гоюп гитмегини нәме билен дүшүндирҗек?..Биз кераматлы Гозли ата ене бир гезек аят окап,
зыяратчылар үчин ынсанпервер алада эдйән адамлара улы
таңрыялкасын айдып, енеки йылларам зыярата гелмеги
арзувлап, ызымыза доландык. Гоюн йылының ягынлы гелип,
мейдан отларының берекедини сынлап, ”Түвер” обасына
тарап баршымыза, бу ерлериң ата-бабаларымызың меканы
болан Мүңгышлага голайдыгыны айданларында мен чуң оя
батдым хем-де ата-бабаларымызың ер сайлап билишлерине
гувандым...
Түвер обасында дөрт җанлы союп садака беренимизден соң, Әрсары бабаның губурына зыярата бардык. ”Бу ере
гелйәнлериң саны гүн-гүнден артяр. Мен он йыл мундан озал
ашнам Аманмухаммет Непес, алым-архиолог Хемра Юсуп
дагымыз бу ере илкинҗилериң хатарында гелипдик” дийип,
Үмүр ага җошгунлы сесленди. Әрсары бабаның хорматына
мал союлып берилен садака, гечмиш мирасымызы говы
билйән Үмүр аганың җошгунлы чыкышы, йүзлери нурана
яшулылар билен онуң эден гүррүңлери, ула-кичә хормат
гойлуп эдилен өзара сөхбетдешликлер зыярата геленлериң
әхлисинеде тәсир эдендир велин, маңа-ха ол хасам гүйчли
тәсир этди. Яшулыларың хайсы бири билен гүрлешсең түркмен халкының гечмишиниң шөхратлыдыгына, халкы халк
дереҗесине гөтерен, герек еринде йүзүниң тувагы болан,
намысыны горан, душманларына гаршы галкан болуп, дөш
герен Әрсары баба ялы огулларының болан-дыгына, парасатлы, ынсанпервер яшулуларының сарпасының сакланандыгына гуванярсың. Хасам, шейле җаханкешде топарымызың арасында түркмениң алым оглы, мирасгәр Үмүр эсениң
110
болмагы узак ёллары якын эдип, вагтың нәхили чалт
геченини хем дуймаярсың.
Өңден гелйән эндиге гөрә, Түвер обасының чарвадарлары бизиң хер биримизе бир пласмас чүйше гоялдылан дүе
чалыны, садакамыз болсун дийип пайладылар ве ак ёл арзув
этдилер. Ол ерден ызымыза гайтдык, йөне чөле гаты белет
болаймасаң сәхел сәвлик гойбердигиң улы бетбагтлыга
элтәймеги мүмкин ерлери бар экени. ”Чөлде чарваң ёлы кән”
дийишлери ялы, обадан чыканымыздан соң үч саны ёлуң
сагындака дүшүп угранымыз-да, сүриҗимиз Реҗеп: ”Шу ёл-а
гелен ёлумыз дәл”дийсе-де, ”Шу ёлам бармалы еримизе элтер”
дийип, Үмүриң ынамлы җогабындан соң, биз өңе мычып баряс.
”Гөни гиденимизде бу вагта ченли Җебел ёлуна етмелидик,
эмма ёл хич гөрүненок” дийип, Реҗеп ховсала дүшүп башлады.
”Шулар ялы ягдайда диңе ызыңа гитмели” диййәнем тапылды. эмма Үмүр ага сарсман, диңе өңе гитмели диййәрди.
Себәби ыза доланмага янгыҗымыз хем етҗек дәлди. Махласы, нәтаныш ерде, кын ягдая дүшүленде хем Үмүр аганың
тутанерлилиги, өңден гөрүҗилиги, хас догрусы халатлылыгы бизе көмеге гелди. эсли йөрәнимизден соң биз ахырым
Җебел ёлуна етдик. Асыл Үмүр узак ёлы келтелтмек
максады билен гөни ёлы сайлап алан болса нәтҗек! Ёгсам,
чөлүң хер бир түммеҗигине белет ерли чарвадарлар хем
бейле төвекгелчилик эдип билҗек дәлдилер ахырын. Муны
диле гетирип айтҗак боляным, хер хачан ёл меселеси
чөзүленде гаты ойланышыклы чемелешмели диймек иследим.
Хеммелериң янында халатлы Үмүр ага тапдырып дуранок
ахырын!
111
Хачан-да биз Сердара-Гызыларбада етенимизде Үмүр
ага: ”Мен сизе, Гаррыгаладыр Нохур илини гөркезейин”дийип,
Гаррыгала гара ёлуна тарап машынымызы өвүрди.Отуз
километр ёл геченимизден соң, чепе совулян гара ёлуң чатрыгында ерлешен “Хаҗагала” чайханасында чай ичдик. Шол
ерден чепе гитсең Ымарат җүлгеси башланярды.Бу җүлгеде
“Хожагала”, ”Чукур юрт”, ”Җеҗирс”, ”Бендесен”, ”Ымарат”
обалары ерлешйән экени.
Түркменистанда Үмүр эсени танамаян адам аз болса
герек. Ол нирә барса дост хем тапяр, таныш хем. Җелаледдин
Румы-ның" Адама мүң дост аз, бир душман кән” диен пайхасы
ядыңа дүшйәр. Биз “Хоҗагала” чайханасдындан чыкып,
ниредесиң “Ымарат” обасы дийип ёла дүшдүк. Ол ерде мекдеп
директоры Гүндогды Шыхбердиниң өйүне бардык. Озал машын сүрүҗи болан, хәзир пенсионер Шыхберди ага бизи гүлер
йүз билен кабул этди. Онянча оглы Гундогды хем гелип етди.
Гундогды гечен йыл тәзе җай саландыгыны, отуз-кырк адам
гелсе-де мыхман алып билҗекдигини текрарлады. Шыхберди
ага гаты дилевар адам экени, гүррүңдеш тапса узак гиҗе
ятман гүрлешип билйәр экени. Түйс, Үмүр аганың ёлдашы-да!
Ол ене бир гызыклы зады гүррүң берди. ”Гечен йыл Марыдан
языҗы Аманмухаммет Непес диен бири мениң мыхманым
болды. Онуң билен җыным җыңкырышды. Ол маңа язан
китапларыны совгат берди” дийип, гуванч билен айтды. Мен
муңа бегендим, себәби ол языҗы гоңшы обада яшаярды, өзем
мен оны говы танаярдым.
Эртеси, Гүндогды өңүмизе дүшүп, шол төверекдәки
тарыхы ядыгәрликлере айлады. Өңи билен “Ымарат” гонамчылыгында аят-төвүрден башладык.
112
“Гудраты гөрсең даглара бар”дийлени эдип, Гызбиби
күм-метине бардык. Онуң салнышы Паравбибә чалымдаш,
бишен керпичлери хем шонуңкы ялы. Депесиндәки галайы
өртүгини өзүниң эдендигини Гүндогды гүррүң берди. Күмметиң ортасында мазар бар, маззарың саг тарапында кичирәк
агач гапы бар. Ачып гөрленде аңырсы гараңкы. Ерли роваята
гөрә Паравбиби, Гызбиби дагы еди гыз доган болупдырлар,
бири-бири билен ериң песси билен гатнашыпмышлар. Гызларың бейлеки бәшисиниң нирдедигини билйән ёк. Гызбибиң элли
әдим гүнбатарында бир улы чынар бар, яшы Пөвризедәки
“Едидогандан” хем улы диййәрлер. Онуң ашагында ики мүң
гоюн ерлешйәрмиш. Гүнорта тарапында бир улы көв бар,
ичинде ики мүң гоюн ерлешҗек. Бу ерден шилдирәп акян
чешме сувуны дийсене, эдил бал ялы. Хер дүрли гушларың
җүркүлдиси гошулып акян сувуң башында отурып дынч
алмак гөр нәхили эшрет. Шол гүн бу ере обаның мекдеп окувчылары хем гезеленҗе гелипдирлер. Белки, Үмүри диңлемек
исләндирлер. Чагаларың шадыян сеслери бу ере хас хем гөрк
берйәрди. Мугаллыма зенанларың хөдүрлән таңка чайыны
ичйәнчәк Үмүр ага хем гүрләп, окувчыларың өмүрлик ядында
галар ялы тәсирли гүррүң этди.
Бизиң индики бармалы еримиз Нохур обасы болмалыды. ”Сайван” дайхан бирлешигинден гечип баряркак Үмүр
эсен “шу ерде мен сизе Шаҗа Батыры гөркезҗек” дийип, бизи
гең галдырды.Ол мундан элли йыл өң дүнйәсини тәзеләпди
ахырын. Үмүр бизи Хакы Мухадов диен бириниң өйүне элтди.
Өзи өйде болмансоң ”Хонха, малларыны гайтармага гитди,
хәзир гелер” дийип, байрың йүзүндәки бир гараны үмлэдилер.
Ол бизиң машынымызы гөрүп, деррев гелди. Ине, Хакы аганы
гөрсең бир даяв пыяда, хер пенҗеси ики адамыңкыча бар.
113
Шаҗа Батыров хем шейле даяныклы боланы үчин оңа шейле
лакам берипдирлер. Биз саламлашып гидермен болдук велин,
ол бизи гойберерли дәл,сөвүш иймән гитмерсиңиз диййәр. Бир
кәсе чай ичйәнчәк, эййәм нахар хем тайың дийдилер.
Сүриҗимиз Реҗеп мал соян гассабың ишлейшине сын эдипдир. Гапдалда гайнап дуран сувлы газана союлып дуран