Үмүр Эсен - 6

малдан” кесип алан бөлегини оклап дур” дийип, гең галып
гүррүң берди.
Хакы аганың-Үмүр айтмышлайын Шаҗа Батырыңберен чай-нахары себәпли, Нохур обасына бармак ниетимизи
индики йыла гоймалы болды. Озал мекдеп директоры, хәзир
пенсияда болан Хакы ага ве Гүндогда эден хызматлары үчин,
уллакан таңрыялкасыны берип, хошлашдык, өзлериниң хем
Мары илине дүшселер хорматлы мыхманлар хөкмүнде кабул
этҗекдигимизи айтдык.
“Сайван” дайхан бирлешигинден чыкып гайралыгына
угранымызда, Үмүр ага саг тарапда гөрүнйән гүр баглы
обаны гөркезип: ”А-на, шол оба Шаҗа Батырың обасы”
дийип, гөрнүкли алым, гурамачы, Түркменистаның Гайгысыз
Атабай-дан соңкы абрайлы ёлбашчысы болан Шаҗа барада
гиңиш-лейин ве гызыклы гүррүң берди. Диңе ашак инйән гара
ёл билен отуз километр ёл гечип, Бөрме обасының үстүнден
индик-де, Ашгабат гара ёлуна бирикдик.
Бу гезеленҗимиз гызыклы ве шовлы болды, айратын
хем сүрүҗимиз Реҗебиң эден хызматы улы болды. Ики мүң
километрден говрак ёлы биркемсиз, хич-хили бөкденчсиз
гечәймек хер кишиниң башарҗак иши дәлди. ”Мал эесиниң
гөзүнден сув ичйән” болса, Реҗебиң машыны эесиниң элинден,
114
гуҗур-гайратындан гүйч алып, даг ёлы болсун, чөл ёлы болсун, бирҗикде чекинмән бизи саг-аман алып гелди. Түркмениң
гезенде мирасгәри Үмүр эсен хем Реҗеп ялы эденли сүрүҗә
хениз душмандыгыны яңзытды, ”Олар ялы халал адамлара
нәче сылаг-хормат этсең хем аздыр” дийип, баха берди...Бизиң
шу гечен ёлумызы, ирде-гичде огулдыр, агтык-човлукларымыздан бири гайталайса, өрән көп затлары гөрерди хем-де
какасыны я-да атасыны ятладыгы боларды дийип пикирленйәрин. Гулагыма болса Үмүр аганың гайталаян Пир патасы
эшидилйәрди. “Хак Алла! Хак Алла! Хак Алла! Овалы юрт
парахатчылыгыны, рахатлыгыны бер!
Хак Алла! Хак Алла! Илимиң өзүне, ордалы язына, огулдыр-гызына, агтыкдыр-човлугына, ювлукдыр-говлугына, геңликдир-таңлыгына саглык бер! Беглик бер! Бителигине шовлук бер! Небересине новлук бер! Миземез акыл бер! Шикессиз
шекил бер! эдеп бер, экрам бер, гирим бер, чыкым бер! Дөвлет
бер! Дүнйә бер! Хыдыр гөрен халкыма, мүң мукамлы мүлкүме,
ялкым бер, ёкум бер, беркендели беким бер, байлыгына бакым
бер, деря дей акым бер! Бирибарым, гүвәгәрим, говулыга
хөкүм бер! Хак Алла! Хак Алла! Хак Алла! Бу дүнеде абрай, о
дүнеде иман бер! Пирлер пенада болсун, ганым гүнәде болсун,
кырк чилтендир эренлең дили догада болсун! Хыдыр-Ыляс
ёлдаш болсун, Ковус-Кыяс гардаш болсун, Адам Ата ховандар,
Салыр Газан медеткәр, ол Мухаммет Пыгамбер, болсун бакы
пенакәр! Ылахы Омын!
Гурлыбериң,дүзлүбериң!Омын!!!
--.---.----.
115
Ине, бу язгылары болса көне достум, байры җурналист, шахыр, аслы кәри агач уссасы болан Җумадурды Акы
берди. Ол обада яшап,сыпайы гейнен дайханы ядыңа салярды.
Онуң сагдын, арасса гүрлейши,көпи гөрен адамлара махсус
сыпайы алчаклыгы, дегишгенлиги оңат тәсир галдырярды.
Мениң танышлыгым күшт ойнуның үсти билен башланыпды.
Өз ойнума гөвнүм етйәнлигине гарамаздан, илкинҗи оюнда
ол мени аңсатҗа утды отурыберди. Йүзүмиң гызаранлыгыны гөрендир-дә, ол:
-Иним, утулдым дийип гынанма! Бу оюн. Җуда утасың
гелйән болса өйүме бар, мен мыхманы сылаяндырын-дийип,
мылайым йылгырды.
Онуң бу айдан сөзи йүкүми бернеме еңледен хем болса,
гараз, утулмак ёкуш дегйәрди. Халыс утуп билмеҗегиңи
билениңден соң, оны утуп билҗек башга бир өкде оюнчыны
гөзләр экениң. Бир гүн мен өкде күштчи, аслы кәри мугаллым,
шахыр Сувхан Хыдыра Җумадурды барада гүррүң бердим. Ол
онуң билен гүйч сынанышмага боюн болды. Онсоң бат алып,
Җумадурдының өйүне бардык. Догрусы, мен Сувханың утмагыны ислейәрдим, утса көңлүм еңләп, калбым җошайҗак
ялыды. Йөне, илкинҗи оюнда Сувхан утан хем болса,соңа бака
ол хем утулып башлады. Шонда мен:
-“Мени утҗак болсаң өйүме бар” дийипдиң!-дийип,
онуң
айдан сөзүни ятлатдым. Ол мылайым йылгырды-да:
-Догруданам, өе гелен мыхманы утуп отурмак гелшиксиз-дийип, ойнуны бирнеме говшатды.
116
Шейдип, биз душушып башладык. Чай башында хер
дүрли мелеләниң башыны агыртдык, кем-кемден бирек-биреге ыснышып гитдик. Бир гүн мен оңа:
-Үмүр ага билен дуз-эмек болдуң! Ол барада ятлама
язып берәйсең!?-дийдим.
Ол гөвүнҗең ылалашды. Бир нәче вагт геченсоңам җаң
эдип:
Чепден. Гандым Сәхет, Аманмухаммет Непес,
Җумадурды Акы.
-Язгылар тайяр болды,йөне күштде мени утаймасаң
олары алмарсың!-дийип дегишди.
Мен Сувхан билен барып, ики болуп оны утдук,
шейдибем, Җумадурдының язгыларыны элиме алдым. Ине,
олар шу ашакдакылардан ыбарат...
117
“Үмүр ага билен бары-ёгы дөрт я бәш сапар дуз-емек
болуп, сөхбет-дешлик этдик-дийип, Җумадурдының язгысы
башланяр.
-Онда-да,онуң өмрүниң ахыркы дөвүрлеринде.Йөне ол
бейик ынсанда екеҗе гезек душаңда өзүне чекиҗи адатдан
дашары гүйч бар. Мен оны херан-хачан ятламда шу роваят
калбымың төрүнден дөмйәрде, хакыдама гелйәр. Бир патышаның юрдунда ики саны пир яшаяр экени. Сахабатлы
хөкүмдар оларың херсине мүң тылла пул иберипдир, йөне ол
пуллары пирлериң бири алыпдыр-да, бейлекиси алмандыр.
Патыша пул алан пири чагырып, хеззет-хормат эдипдир-де:
”Пиримаз, сиз-ә иберен пулумызы алайыпсың вели, пылан
пир-ә пешгешими алман ызына гайтарыпдыр. Ол нәхили
пирдир?” дийип соран. ”Патышахы әлем, мен ол пири говы
танаян. Ол бир деря ялыдыр. Биз онуң янында бир овуч сув
ялыдырыс” дийип, пир җогап берйәр. Патыша ол пире халатсерпай эдип уградяр-да, пулы алмадык пири чагыряр: ”Пиримиз, сиз-ә иберен тыллаларымызы етим-есире берәйиң”
дийип ызына гайтарыпсың вели, пылан пир-ә алайыпдыр. Ол
нәхили пирдир?” дийип, патыша сораяр. ”Мен ол пире белет.
Ол ганат-перини кемсиз етирип, учуп йөрен бүргүт ялыдыр.
Мен онуң янында гызылетене гуш чагасы ялыдырын” дийип,
ол җагап берен. Бу җогабы эшиден ша оны хем хеззет-хормат
билен уградярда, везир-векиллерине: ”Ине, шуларың икиси хем
хакыкы пир экени” дийипдир.
Бир гезек Сугтылы Байлы Гурбан диенлери Үмүр
агадан: ”Җумадурды Акының зехин горы нәхилидир?”дийип
соранда: ”Ол бизиң чакымыздан хас ёкарыдыр” диенини маңа
гүррүң берди, ёгса мен Үмүр ага гаранда пилиң янындакы
118
пеше ялы ахырын. Хер затда болса онуң өзүм барада
айданлары калбымы ганатландыряр. Мен кәте өз янымдан
”Биз вагтында аңмасак хем Үмүр ага пирлиге етендир!”
дийип пелсепе отарян.
Несибәмиз дартып 2012-нҗи йылда Әрсары бабаның
арам-гәхине зыярата гитдик. Тарыхда ыз гоюп гиден бу
әгирт шахсиетиң арамгәхи Җебелден үч йүз километр гайрада ерлешйәр экени. Өңки”Яш коммунист”газетиниң редакторы болуп ишлән Сапаргелди Хан Үмүр аганың улы бир
портретини ол ере элтипдир. Ол бизе Үмүр ага хакында
гызыклы гүррүңлер берди: ”Үмүр эсен Әрсары бабаның
арамгә-хине йигрими дөрт гезек зыярата гелди. Шу ерде
бина эдилен җайларың
гурулмагында онуң җуда улы
гошанды бар. Ол дүрли эдаралара, кәрханалара йүз тутуп,
кашаң арамгәхиң ве көмекчи җайларың гурулмагыны газанды. Әрсары бабаның голайын-дан гечйән Газак-ТүркменЕйран демир ёлуның дуралгасына Әрсары бабаның адыны
дакдырмак үчин Үмүр ага кырк докуз адама гол чекдирип
Президенте арза язды, онуң аладасы ерине дүшүп, отлы
дуралгасына Әрсары бабаның ады дакылды. Бу парасатлы
ынсан барада, онуң или үчин битирен хызматлары барада
нәче хош сөзлери айтсаң бәрден гайдяр.Хут шонуң үчин хем
мен Үмүр аганың шу улы суратыны Әрсары бабаның
арамгәхиниң янында ачылан музейде гоймакчы болярын”
дийип, байры җурналист Сапаргелди Хан бу музей үчин Үмүр
аганың өз эли билен элтилен энчеме затларыны бизе
гөркезди.
Маңа, Үмүр ага билен Сакарчәге этрабымыздакы 13нҗи орта мекдепде окувчыларың өңүнде чыкыш этмек хем
119
миессер этди. Соң, тойда, байрамда биле болмак багтына эе
болдум. Ниреде болсаңам онуң адамларың йүрек төрүнде
гайым орун тутандыгыны дуймак үчин абырсыз пәхимпайхасың зерурлыгы ёк. Үмүр ага гонамчылыгың душундан
геченде-де:
-”Эссаламуалейким ,ей,әхли губур, эссаламуалейким эй
Сахабы нур, эссаламуалейким эй Сахабы нам, эй кервени эййәм
кәтиби кемем, Ятың мәхрибанларым, ятың җанаҗанларым!
Биз сизиң үчин, Сиз бизиң үчин Алладан дилег эделиң. Шу
ёлдан ынсабы тәретли адамлар гечип, сизиң аят пайыңызы
берсинлер. Несип этсе, эншалла, бизем яныңыза гелерис”
дийип дога эденде-де, онуң дил уҗундан айдян йөнекейҗе
сөзлери хем өвренҗеге сапак, алҗага эдеп болуп дур-а!
Бейик шахыр Алышир Новайының халыпасы Абдырахман Җамы Җелаледдин Румының турбетине зыярата
баранда ол бейик ынсан барада: ”Ол пыгамбер дәл,йөне
китабы бар...”дийип, онуң месневилерини дөрт пыгамбере
гелен дөрт китабың ыз янында гоюпдыр диен пелсепе
бейними гыҗыклап дур.
Үмүр ага барада-да шунуң ялы бир зат айдасым гелйәр
вели, ханы мен-де Җамыныңкы ялы пәхим-парасат бармы нә?
Хер ничигем болса онуң деңи тайының хәзирликче ёкдугы
долы ыкрар эдилен зат.
-----------------Халк дөредиҗилигиниң аңырсына гөз етмейән мавы
умманының алыслыкларына гуввас болуп ,чүмүп алан дүрдәнелеринден топлан хазынасының мөчбери акыл етирерден
120
җуда габа болансоң нәче җан этсеңем барыны гурсага
сыгдырып хем боланок!-дийип, Җумадурды Акы сөзүни довам
этди-Үмүр аганың иргинсиз зәхмети,ыхласы ве йити зехини
билен ирмән-арман таплан роваятлар,аталар сөзи,накыллар,сырлы сетирлериң юмагыны чөзлейши, уланышдан галан
сөзлере дүшүндириш бхермеги,даң йылдызына гүнүң догҗагыны бушдулайшы ялы,онуң мираса сарпа гоймагының
кервенбашысыдыгыны әшгәр гөркезип дуданы җеделсиздир.
Онуң сөзлериң гөвхеринден дүзен тесбиси дөредиҗилик
дүнйәсиниң җанкөерлерине 3 гоян,хич вагт өвүшгини
песелмеҗек мирасыдыр.Ол элмыдама гөзлегде боланы
үчин,бизиң юрдумызың чәклеринде гечмедик ёлы,бармадык
голы,гош яздырмадык или ёк болса герек. Хер баран еринде
хоша чөплән ялы,тапан задыны гөвүн дүвүнчегине дүвүп,онуң
асал зыбанына тешне йүреклере яз ягмыры ялы ягып
гайдансоң,хатыра,хормат,ягшыкшлыкда ятланмак ялы
дуйгулар гурсаклара гуюляр.Биз о йыл гар ягмырың көп яган
йылы Бадхыз горагханасының дүрли-дүрли реңкдәки атыр
ыслы гүллере басырнан яйлаларына сыяхат этдик,шонда
биз,гиҗәниң бир вагты азашып Акрабат атлы серхетяка чөл
обасына габат гелип,шол ерде отурымлы мугаллым
Оразмәммет Гурбан оглунда мыхман болдук.Ол бизиң нерден
геленимизи сорап,илкинҗи сөзи Үмүр аганың саглыгы
болды,оңа көп догайы салам айтмагымызы
хайыш
этди.Шейле ягдай Көйтендагда Пенҗи Тогтамыш оглуның
өйүнде-де гайталанды.Бу санавы нәче узалтсаң узалтса
болҗак,йөне Үмүр аганы диярмызың бар еринде таналянлыгы ве дийсең хорматланянлыгы үчин онуп зерурлыгы
ёк.Бир гезек юрдумызың гөзел күнҗеклериниң бири болан
Көйтен-дага гезеленҗе гитҗек болуң дуркак,төтәнден Үмүр
121
ага душдум. Саглык-аманлык,хал-ахвал сорашанымыздан
соң,оңа йлагчыдыгымы айданымда:”Угруң Көйтене болса бир
хайыш бар.Чаршаңңыда Орал Темир диен достум бар,кын
гөрмесең шонуң телефон белгисини гетирип бер!”дийди.Үмүр
аганың бу хайышыны битирмәге,хениз Чаршаңңы дийилйән
ериде,Орал аганыда еке гезек гөрмесемде, улы хөвес билен
боюн болдум.Икинди намазының гиҗә галып барянлыгына
гарамаздан,бирнәче ерден сораг-идег эдип,ахыры Оралың
өйүни тапдык.Саглык-аманлыкдан соң,мен оңа гечип барян
өтегчидигимизи,Мургаплы Үмүрден салам әкелендигими,
онуң телефон белгисини әкелип бермегими гайыш эдендигини
айданымда,бу тәсин сахаватлы адам:”Телефоның иши
аңсат,йөне сен бу гүн өтегчи болман мыхманың болмалы
боларсың!”дийди.Мен оңа ёлдашларымың бардыгыны,
меселәни шоларың чөзмелидигини айдып,оны хемраларымың
янына алып бардым.Ол яшулылар билен гадырлы
гөрүшип:”Гүнем гиҗигип баряр.Инди хич яңа гитмәңде бизде
мыхман болуң!”дийип,өзеленип дурансоң,Оралың дөвлетли
оҗагына он киши болуп йүк яздырдык.Шулардан башга ол
хакда еке агыз сөз айтманымда-да,онуң яңкы херекетлери
хем ынсанлык дереҗесиниң җуда белентдигине гүвә гечип
дур.”Йигиди достундан тана”дийип,аталарымыз йөне ере
айдан дәлдир-ә!Орал Темир хем Үмүр ага ялы алымлык
дереҗесини алмак үчин алада эдип йөрен,гуйма гурсак
мирасгәр,Түркменистан худоҗниклер Геңешиниң агзасы, гөвни яз ялы,кичи гөвүн,пес пәл адам экен.Иш отагы дүрли
йылларда чыкан газет-җурналларың музейи ялы, дөвүрлейин
метбугатларда,җурналларда чыкан гызыклы макалалардан
энсиклопедик топлум тайярлапдыр,”Дост достуң айнасы”
дийилши ялы. Диңлейҗилери өз акабасына салып,рухы
122
дүнйәсине аралашмагы башарян уссат
аганың ысы гелип дуран ялы.
сухангөйден Үмүр
Үмүр ага паныдан бакыя гөч эден болсада ол түркмен
халкының йүрегинде эбеди яшар йөре,яшар йөрер....
------------------Инди, Үмүр агамыз барада билим ишгәри,мугаллым
Ахмет Чарыкулы оглуның топлан,дөрт гошгы,ики макаладан
ыбарат маглуматларыны дыкгатыңыза етирмекчи болярын.
Айлул –Кузады гөрдүм.
Энче йыл калбымда нагыш эдип адың,
Түркменимде бейик зуряды гөрдүм.
Толгунып диңледим сөзлеен задын,
Үмүр эсен атлы уссады гөрдүм.
Калбы тәмиз ширин зыбан даханда,
Шейле ынсан көп болсады җаханда.
Назыл олмуш Мару-Шаху-Җаханда,
Эрҗелликде гөйә Перхады гөрдүм.
Хакыкат барада тилде сенасы,
Газанар согабы аздыр гүнәси,
Сөз көшгүниң иң аҗайып бинасы,
Гудратдан гурлан биняды гөрдүм.
Догры сөзләр,соң ызындан өкүнмез,
Шаглавукдан инсе,ёлда сакынмаз,
123
Кемтер задың гөни айдар,чекинмез,
Калбы пәк,ниети абады гөрдүм.
Гоҗа тарых дымяр сырын гизлейип,
Ол тапып йөр, шондан көп зат гөзлейип,
Весет кылар ылму-халдан сөзлейип,
Мен гөйәки Айлул-Кузады гөрдүм.
Ил болуп диләлиң Алланың эмрин,
Ярадан ялкасын,узалтсын өмрүн,
Түркменлер гуванып,сыласын Үмрүн,
Бийиклигне йүз-мүң шаяды гөрдүм.
Аннадурды, диңләп онуң сөхбетин,
Аперин гөрдүм мен чекен зәхметин,
Ылхам берип, Хак эчилмиш рехнетин,
Аклы кәмил, ылмы зыяды гөрдүм.
Аннадурды молла –шахыр, Ашгабат.
ДӨНЕЙИН
Сени васп этмәге сөз етмез доган,
“Уям” диен диллериңе дөнейин.
Тарыхың гатындан субселер боган,
Көкүң гыран гөзлериңе дөнейин.
Эҗизлери йүрек мәхрине чоян,
“Күлли-түркмен җаным-җигерим”диен,
Халкына бимөчбер хазына гоян,
Тирмеси кын сөзлериңе дөнейин.
124
Зехини,таланты эчилен тарых,
Нечүйн саңа рахат ыкбал бермеди,
Дүнйәң әхли йүкүн герденңе уруп,
Пелек саңа йылы гуҗак гермеди.
Хер кимиң Ватана айры гатанҗы,
Илини бейгелтҗек сен дей огуллар!
Ынҗалык беренок, бөврүме санҗы:
Инди Үмүр эсен хачан догулар?
Марал Амашалы Ага эсен гызы, архив ишгәри,
җурналист Мары шәхери.
ҮМҮРИҢ
Агыр букҗасыны дүшүрмән голдан,
Басылмаз зәхметден, ёрулмаз ёлдан,
Диййәр: ”Бар билйәним өврендим илден”,
Буйсанҗы Ватаны, или Үмүриң!
Чыкыш этмек үчин берселер сөзи,
Мәреке көп болса ачылар гөзи,
Ядап дер басса-да, чытылмаз йүзи,
Рухубелент, песдир пәли, Үмүриң!
Сапара гиденде гоңшы эйрана,
Китапханалара галып хайрана,
Гөз етирмек үчин күлли Турана,
Барха узап баряр ёлы, Үмүриң!
Гиҗе-гүниз ишләп дөзйәндир җана,
Идеги яшулы, гөзлеги көне,
125
Тапанын сүннәләп саляндыр сана,
Музейи гең затдан долы, Үмүриң!
Гөрен ёкдур отуранын дынч алып,
Я окар, я язар билмез ынҗалып,
Галкыныш дөврүнден тәзе гүйч алып,
Галлавлыгы җахыл ялы, Үмүриң!
Хачан барсаң, онуң адамлы яны,
Кувваты кемелмән, саг болсун җаны,
Арзувым, гөркезсин яшының саны,
Бирлик билен гоша нолы, Үмүриң!...
Аннамырат
Мургап этрабы.
Хотҗы, метбугат ишгәри, мугаллым.
ҮМҮРНАМА
Тойларым тойлара меңзейән ялы,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Гадым огузлары диңлейән ялы,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Түмлүкде ягтыны сынлаян ялы,
Йүзлери ягтыны пайлаян ялы,
Бир тайсыз багшыны диңлейән ялы,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Көр чешмәм уммана айланып баря,
Гөзлем ак-гараны сайгарып баря,
Сең гелен ерлериң той болуп баря,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
126
Онлап алым, шахыр чыкар Мургапдан,
Йөне Үмүр озан олмаз хер бапдан,
Сөзлериң алтындан, өмрүң зербапдан,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Көне тапындылаң, көне затларың,
Хайсы бирниң мен айдайын атларын,
Көзи сенсиң гөзлердәки отларың,
Үмүр акга, сен эчилсең алнымда!
Сен болсаң бу язлар сувланып баря,
Мургап көпүрҗикләп товланып баря,
Дерди кән дүнйәмем говланып баря,
Үмүр акга,сен отурсаң янымда!
Ачяң көне-көне китаплаң гатын,
Беян бийр сен Бейик шалаң хаятын,
Демиңи гатырак алмагам четин,
Үмүр акга,сен отурсаң янымда!
Саңа сөз герек дәл, сеңки янама,
Бу янама мәхтәч эрмес сазыңа!
Сен сүңкден алыйр сен, дәлсиң йөнеме!
Сен гүрлесең нур чайылар әлеме!
Агыр ургы байна алан-сен киши!
Өзңе аграм гөрмей,аз-маз тешвүши!
Бәш мүң йыллык ёлуң агыр дервүши,
Юрт йүзнүң тувагы, багтың гелмиши,
Сен Али Хезрет шерап-Хакың җамында,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
127
Өз илиниң ады белли озаны,
Сен эмели дәлсиң, сен-сен озалы.
Шахыр-багшыларың улы доганы,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Гушгумы, Пендими, Керкими, Балкан,
Деңиз билен Көйтен арасы галкар,
Яшмасын унудар Даң йылдыз,Үлкер,
Үмүр акга, сен отурсаң янымда!
Кәсәңе чайыңы гуюп берейин,
Шахы-набадыңы дөвүп берейин,
Гурбан мен, шыгрымы дийип берейин,
Етмиш яшда, сен отурсаң янымда!...
Гурбан Алы, пенсионер.
ҮМҮР АГАМЫЗ-ӨМҮР АГАМЫЗ!
Үмүр ага билен кән сөхбетдеш болмак, сапарлара биле
гит-мек маңа миессер этди. Бу адамың ядамазлыгыны,
эрҗеллигини, кичигөвүнлилигини, суханверлигини айдып-диер
ялы дәл. Велаят окув-усулы меркезинде “Билим” мирасханасыны дөреден дөвүрлеримиз гиҗелерине эдарада ятып ишледи, бизи хем ишлетди. Кәте башга велаятлара-да хепделик
сапарлара гиденимизде мекдеплерде ылым-билим, түркменчилик, дәп-дессур барада эдйән кән чыкышларының дашындан ол өрән кән тәзе гүррүңлери, роваятлары, маглуматлары
топлап етишйәр. Ойландырян зат, бизиң аз болмадык
топарымызда иң көп билйән адамам Үмүр ага, иң көп зат
язып беллейән, өвренйәнем Үмүр ага боляр. Ол иш билен
“кеселлән”, өвренмеги өзүне сапланмасыз эндик эдинен адам,
128
Түркменистаның чар күнҗегинде пай-пыяда ёллар сөкүпгөрүп өвренйән, йөрәп ядан еринде көп яшан гоҗалар,
билермен уссатлар билен сөхбет эдип-сорап өвренйән адам.
Өз оҗагында сейрек “мыхман” болуп галан гиҗелерем
багрыны яссыга берип-окап өвренйәр. ”Түркмен Агаң билиме
хөвесек огул-гызы гелип бир зат соранда билмесем ни-чик
бор?! Илден өврененими иле гайтарып бермәге етишмән
бергидар болуп гитсем нәхили габахат бор?! ”Ине, шу
бирахатлык ве рухы җомартлык хем Үмүр акгамызы өзи ялы
мүңлерче кәрдешлеринден ве яшытдашларындан тапавутландырян хәсиетлермикә диййәрин. Дүрли яшдакы диңлейҗилер үчин Үмүр аганы диңлемек гызыклы, якымлы, себәби оны
диңләнлериң аңы диңе говулыга тарап өзгерйәр. Онуң чыкыш
эден пурсатларында диңлейҗилериң толгунышыны сынлап,
хер гезек өз ичимден ”Халк мугаллымы”ады йөне-мөне адама
берилмейән экен-ов”диййәрин.
Үмүр агада мугаллымлыгың, халыпалыгың, халкылыгың аҗайып аламатлары, хәсиетлери бар, өз билйәнлеринден, эден ишлеринден канахатланмазлык бар, окамак, агтармак, өвренмек эндиклери, өз кәриниң сарпасыны, шахсы
абрайыны хүшгәрлик билен горамак гылыклары бар...
Үмүр агамызы
етмиш яш тойы билен гутлаян
халатымда юрдумызда оңа меңзейән, зехинли, ыхласлы хем
ынсаплы, хич хачан “үнс садакасына” мәтәч болман ак
йүрекден зәхмет чекип билйән халал хызматкәрлериң
санының артмагыны арзувлаярын.
Мухамметберди Аннагелдиев, билим ишгәри.
129
БИЗИҢ ҮМҮР АГАМЫЗ
Белли фолкларчы, филология ылымларының кандидаты, озалкы СССР-иш Дөвлет байрагының лауреаты, Түркменистаның халк мугаллымы Үмүр эсенов 2009-нҗи йылың
аягында
еди онлугы
тегелейәр. Өзүни билип халк
хазынасының дүр дәнелерини сораглап гезен халыпаның бу
угурда битирен ишлерини салдарлап гөрен билерменлер онуң
түркмен сәхрасының дагыны-дүзүни, оба-кендини пай-пыяда
сөкүп топлан, сынтгылан материалларының, тарыхың
дүрли дөвүрлеринден сөхбет ачян гымматлы экспонатларының йүзләп ишгәрли ылмы-барлаг эдараларының телим
онйыллыкларының довамында топлан
гымматлыкларындан бирҗикде пес отурмаянлыгыны текрар-лаярлар.
Мунуң хакыката нәдереҗеде голайдыгына гөз етирмек үчин
онуң өз догдук обасында-Мургап этрабының “Гөрелде” дайхан
бирлешигиниң 9-нҗи орта мекдебиниң янында дөреден 40
мүңден говрак экспонатлы музейи билен танышмагам
етерлик. Телим отагдан ыбарат җайда ер етмезчилиги
себәпли үсти-үстүне диен ялы ерлешдирлен, бири-биринден
гымматлы тәсин тапындыларың хер бириниң янында сәхел
сакланып айланып чыкмак үчин онлап гүн герек.Олары
дөвлет музейиндәки ялы айры-айры текҗелерде, витриналарда ерлешдирмек үчин болса телим гатлы әпет ымарат
герек.Чага ялы кичигөвүн алым киши болса гымматлы
тапындылары сакламак үчин зерур шертлериниң хич бири
болмадык шоҗагаз җайың музее адыкдырып берилмегине-де
монча болуп йөр. Гоҗаман диярымызда ады роваята өврүлип
гиден бу алым, данышмент кишиниң аяк басмадык оба-шәхери, голы-дереси ёк.
130
Шонуң үчинем оны хайсы ере барса: ”Бо-хов! Үмүр
акгамыз гелипдир!” дийип, гуҗак ачып гаршылаярлар, дөвлетли оҗакларының төрүнден орун берйәрлер. Себәби онуң
гелйә сесини эшиден адамлар мирасгәри хазыналы хорҗунының сырлы дүнйәсиндәки тәсинликлерден эшитҗек, онуң
билен якымлы сөхбетдешлик гурап, гечмиш тарыхының
пыҗагалы вакаларына сыяхат этҗек.
Чай башының месавы гүррүңинден башланан сөхбетдешлик турувбашдан гызышар гидер. Диңлейҗисиниң душанына кемсиз гөз етиренсоң-а ол гүррүң берйән вакаларының
җүммүшине өзүни оклар-да, бүтин дүнйәсини унудып, шол
ваканың гахрыманларының пикир-хыяллары билен яшар,
олар билен бир ховадан дем алар. Бирденем еринден лаңңа
галар-да, саг өкҗесиниң үстүнде чалаҗа айланып, саг
элиниң сүем бармагынам дикер-де, аз салым сакланар. Бу
онуң вакаларың чүр депесине чыкандыгыны, хәзирки айтҗак
җүмлелерине җуда дыкгат эдип, хер сөзе, хер әхеңе айратын
үнс бермелидигини дуйдурянлыгыдыр. Шол пурсат диңлейҗилер битеви бир гөврә, гөзе, гулага өврүлип, өңе чалаҗа
үмзүк атарлар. Ол инди аз-кем көшешендир. Алынмасы кын
белентлигиң чүр депесине чыкан еңиҗи эсгер мысалы
назарыны алыслара дикер-де,якымлыдан пессай сеси билен
айгытлайҗы җүмләни айдып гойберер. ”Хә-ә ол, ине, шейле
болупды...”дийибем оны ене бир гезек гайталап гойберер.
Диңлейҗини
өзүне майыл эдип билйән бейле
сөхбетдеши бу голайда, бу чакда гөренем, ешиденем ёк болса
герек...Оны шейле белентлиге чыкаран зат ылым йүкүниң
етиклиги, сададан кичигөвүнлилиги, ил-гүнүне сарпасы,
җепакешден гелен зәхметсөерлиги болса герек. Онуң көплере
131
берилмедик айратынлыгы-ол шу гүне эртириң назары билен
гарамагы башаряр. Онуң үчин шу гүнки хакыкат-ертир үчин
тарых. Оны болса гелҗекки несиллере гылыны гымылдатман, бүтин долулыгына, хакыкы дуркунда етирмели. Ине,
онуң баш шыгары, дурмуш йөрелгеси! Онуң үчин иң гымматлы зат вагт! Онуң кейпини гачырян зат-вагтың бисарпа тутулмагы...
Бу ваканы маңа Үмүр аганың эзбер шәгирди, зехинли
җурналист Мухаммет Сапарлы гүррүң берипди. Олар ики
болуп Ашгабатдакы редаксияларың бирине барярлар. Мухаммет Үмүр аганы бошлаграк отагларың биринде отурдяр-да,
иш-аладасы билен чыкып гидйәр. Отагың эесем эсли гүрлешип отурансоңлар Үмүр агаң өңүне чайлы чәйнеги сүйшүрйәр-де, аз-кем эгленҗекдигини айдып шәхере чыкяр. Гапыдакы иңлис гулпы дашындан чала итекленен бадына өз-өзүнден
гулпланып дуруберйәр. эсли салымдан гелен Мухаммет Үмүр
ага билен гапының дашын-дан хабарлашансоң, от-елек
болуп, тутуш редаксияны өрүзйәр. Гапыны ачҗак болуп
эдилен сынанышыклар нетиҗе бермәнсоң, отагың эеси
гелип, өз ачары билен ачаймаса башга чыкалганың ёкдугына
гөз етирен адамлар гапының дашында дуран ерлеринден
Үмүр агадан өтүнч сорап, ишли-иши билен болярлар.
Бирки сагатдан соң гапы ачыланда,Үмүр ага кагыз
барыны яйрадып, башыны галдырман ишләп отуран экен. Ол
асыл дашындан япыланынам аңмандыр, гайта, шу салымың
ичинде эййәм еди кагызлык голязмасыны дынайса нәтҗек.
–Огланлар, бү-йә, гайтам,говы болайды. Вагт болмансоң, башына барыбилмән йөрен язгымы язайдым. Ынха инди
132
редактор акгаң янына гаты аркайын барыбилерис. Себәби оң
саргыды битирилди!
Болан ягдая мүйнүргешип дуран огланларың герденлеринден агыр йүк айрылан ялы болайыпдыр.
Мирасгәриң ядовсыз ишеңңирлиги, иргинсиз эрҗеллиги, тутанерлилиги барада ил арасында яйран гүррүңлерем
аз дәл. Түркменистаның халк багшысы Өденияз Нобатың
адындан айдылан гүррүңем бар. Халыпа багшының: ”Ахов,адамлар! Мургапда Үмүр эсен дийип бири дөрәпдир велин,
тарыха дегишли көне-күшүл задың-а бейледе дурсун, дулуңда
отуран гарры-гурты энеңем болса әкидип, музейинде гойҗак
шол-а” диймеси, мирасгәриң бу улы айдым-саз әгирдиниң
хазыналы горундан мазалы сусуп аландыгына шаятлык
эдйәр.
Бир гезек чарва таншымызың гошунда мыхманчылыкда боланымызда өй эеси эй гөрйәнҗе дүесиниң готурланыны гыйылып гүррүң берди. ”Яңкы янымыз билен гетирен
газеди-мизде Үмүр аганың эм-ёмлары барадакы язгылары
барды.
Шонда хут дүе готурламасының эми барада-да язылан экен” диен ёлдашым, газетдәки шол язгыны тапып, окап
берди. Онда готурлан дүе малына җанлы балыгы майдаҗа
керчгәп, тиртине гарып берәймелидиги айдыляр-ды. Бир ай
чемеси вагтдан оба гелен чарва таншымыз шол дийилйән
эми эдендигини, асыл санлы гүнде губа малының готур
беласындан сапланып гидендигини бегене-бегене гүррүп
берди. Бир душуланда Үмүр ага шол ваканы гүррүң берип,
чарва таншымың оңа иберен миннетдарлыгыны говшура133
нымда ол: ”Хава,ол шейледир. Ол эмден хайыр тапанлар
башга-да кән. Арада язгы депдерлерими гөзден гечирип
отыркам санашдырып гөрдүм вели,дүрли йылларда топлан
эм-ёмларымың санам еди йүзе голайлабе-рипдир. Олар-а
инди җемләп, айратынҗа китапча эдиләйсе-де болҗак”
дийди.
Үмүр аганың хазыналы “хорҗунында” онуң узак
йылларың довамында гызылың гырындысы ялы эдип топлан роваятларының мүңдем говрагы, йигрими бәш мүңден
говрак накыл, хениз ылма-да мәлим болмадык гошгуларың
ики йүз эллиден говрагы йөрите нешир эдилип ил-гүне етирилмегине гарашып ятыр. Олары айры-айрылыкда китап
эдип окыҗылар көпчүлигине етирмек болса неширятчыларымызың иши. Кырк мүңден говрак экспонатлы, улы гелимгидимли музейине серенҗам берип гезиберенде-де, онуң
битирен ишини аз гөрҗек адам ёк. эмма озал битирен ишине
перделенип, гол говшурып отурмак онуң калбына-күйүне
сыгҗак эндик дәл. Дөредиҗиликли гөзлеглер оны бир гүн
Пендиден, бир гүн Ахалдан, бир гүн Балкандыр Дашогуздан
чыкарса, ене бир гүн Көйтендагың сырлы дереле-рине чагыряр.
Эдебиятымызда, сунгатымызда улы ыз галдырып
гиден языҗы-шахырларымызың,медениет, сунгат ишгәрлеримизиң өмүр хем дөредиҗилик ёлларыны өвренип, оларың
мирас гоюп гиден эсерлерини бүтин долулыгы билен халка
етирмегем онун эсасы аладаларының бири хасаплаяр. Улы
хем кичи Гарлының, Нобат багшының, Өденияз Нобатың, Хан
Акының, Гулбабаның, Язгелди Куввадың, Гирман багшыдыр
Пашшагулы Гирманың, Өвезгелди Велмәммедиң, Сухан Хоҗа134
гулының, Анна Бабаҗаның, Италмаз Нурының, Гылыч
Кулының, Акы Баймырадың ве ене-енелериң өз догдук
обаларында гечирилен дабараларына гатнашанлар шол
дабаралары тайярламага, гурамачылыклы гечирмәге Үмүр
аганың ненеңси ыхлас-зехин сиңдирендигини шу гүнлерем
миннетдарлык билен ятлаярлар.
Үмүр ага музей дөретмәге, оны байлашдырып, илгүнүниң гелим-гидимли ерине өвүрмәге гечмиш билен гелҗеги бирлешдирйән алтын көпри гурмак дийип дүшүнйәр. Ол
өмрүни багышлан бу мукаддес ишиниң гериминиң гиңәп, хөврүниң көпелйәнине, бу ише дуркы билен берлен эзбер шәгиртлериниң хатарының артянына бегенип ики болуп
биленок. Бейик Пырагының “Гоч йигидиң канда барса өйи бар”
диен сетирлерини сериңде айланыңда, юрдумызың чар
күнҗүн-де талапкәр халыпаның ядовсыз ярдамы, ыхласаладасы билен дөрэдилен музейлер, мирасханалар, хайсы
оба,шәхере гадам гойса, халыпаларыны улы мәхир-сарпа
билен гуҗак ачып гаршылаян, өзүне мынасып шәгиртлери
гөз өңүңе гелйәр. Сарагтлы җурналист Акмырат Мүрзе, онуң
теҗенли кәрдеши Деря Ашыр, Душаклы мирасгәр,”Мелик
Аждар пелван”барада говрумли китап, Ата мәнели барада
тарыхы очерк язан Нурназар Җуманазар, Какадан, зехинли
языҗы Ахмет Халмырат, Ашгабатдан
Өре Дашгын,
Бахарлыдан Бәшим Алмаз, Ёлөтенден Мерет Деря-булар
халыпаның баран ишини битирип, гиден еринден гетирйән
пугтымал шәгиртлери. Оларың
ишлейшинден, эдимгылымындан мүңде бир разы болса-да, халыпа оны эгер-егер
йүзүне чыкараймаз. Гайтам, хер душанда ятладянының
дашындан махал-махал җаң эдип,хайсыда бир ишиң битенибитмәни билен гызыкланар: ”Нәдәйдиң-айт муны, акгам!”
135
Хайыр иши җәхт тут!” диййәнем-ә өзүң. Бейле гарныгиңлик
этсең, чеңңегиңе илип барянча балыҗагың сыпар гидер-дә!”
дийип, озалданам гыссанҗы өзүне етик кишиниң голтыгына” от гысдырып гойбәр вели, онсаң битмез ишлерем битип
баряндыр.
-Бу ишде “Эртир эдәерин”диениң болмаз. ”Бу гүнки
ишиңи эртә гойма, гар ягар” диен көнелер нәме ол сөзи
йөнелиге айдандырлар өйдйәмиң? Шол сөзе питива этмән,
гөр, нәче “горлы голчалары” элимизден гидерипдирис!-дийип,
Үмүр ага отурса-турса ахмырлы ятлаяр.
1973-нҗи йылда өз музейине кемсиз бадалга берен
мирасгәриң күйи-көчеси онуң “хөврүни” көпелтмек болды. Ол