Үмүр Эсен - 2

умыт ояряр.Мен ол языҗыны хениз бир гезегем гөремок.
Эмма,танамасамам,есерлеринден маны алшыма гөрә, Ахметде гедемлик,өзүне ёкары баха бермек ёкдур.Ол хакыка-тың
тарапыны чалян,гөзеллиге дүшүнйән,оңа гуванмагы башарян
өзпикирли адамдыр”дийип,ол язгыларының биринде белләп
25
гечипдир. Сен шоңа
йүзлендим.
нәхили гараярсың?-дийип,мен Ахмеде
–Менем Атаҗан Таганы танамаярын,йөне хекаяларыны улы хөвес билен окаярын.Олар тәсирли,ятда галыҗы,
чепер-дийип,ол җогап берди.
–Эгер,маслахат билсең, инди яталы. Гиҗе бир чене
барандыр.
Биз өе гирип, хенизем бир затлары язып отуран Үмүр
аганың гапдалындан гечип, еримизде ятдык.
Эртеси нәче ир ояндым дийсемем, Үмүр ага эййәм
хатына дүмтүнип отыр. Даш чыксам, Ахмедиң ховлусындакы аҗайып гүләлеклер ягыш сувуна ювуныпдыр. Бир
салымдан зүлпүн дарап, нурана Гүн хем гөрүнди.Мениң гүн
догянча ятма хәсиеим ёкды вели, билмедим, Ахмедиң
өйүниң рахатлыгымы, агшам рухы леззетден гананлыгым
үчин көңлүм аркайынлашдымы, ятып галыпдырын. Ыз
янымдан Ахмет хем даш чыкды-да, ховлудакы тут агаҗының ягыша ювулан япракларының бирини сынлап:
-Муңа серетсене, япрагың ичинде гүрсүлдәп дуран
йүрек бар. Мунуң ичиниң дамарлары адам йүрегиниң дамарларына меңзеш.
Айтҗак боляным, йөнекейҗе бир япракдыр, йөне, онда
акылсыза гөрүнмейән, акылла гөрүнйән сыр ятыр.
-Иман сыры ялыдыр, шейлеми?
26
-Эдил өзи. Үмүр акгам чиҗе ятдымыка бир? Язып
биләйҗек язгыларымы, эдип биләйҗек ишлерими этмедигиме шу яшулыны-Үмүр акгамы гөрүп өкүнйәрин. Бир яныңдан хоҗалык, несил аладасы, бейлеки яныңдан дөредиҗилик аладасы, икисиниң арасында селпәп ядаярсың. Хал ягдайың өсмеги эгниң билен галдырардан агыр экени. Ене
бир зады айдайын, аз ийсең, аз ятсаң пикирленмек дуйгуң
азыгы көпелер экени.
-“Бендеси сыласа аш берер,Худай сыласа яш берер”
дийлени. Аллаң беренине шүкүр эдип отурдык, дуз-чөрек
ийишдик, мылакатлылык ёлдашымыз болды, көңлүмиз яз
ховасы ялы ачылды. Бир гиҗе-гүндизиң нәхили геченини
билмедик.
Таңрыялкасын, Ахмет! Башга бир ере баряң вели,
зерреҗе пурсадың асыра дөнйәр, туруп гайдаясың гелйәр.
Үмүр ага “Бир шивесиз молла гөзлесең молласыз , кемсиз
тагам гөзлесең ач, кемсиз гөзел гөзлесең саллах галарсыңыз” диййәр, шоңкы ялы, кемчиликсиз адам ёк. Рухы
тагам вели, магнит ялы хеммәни дең дереҗеде өзүне
чекйәр.
-Мыхманым болдуңыз , гиҗе рахат ятдым.
Таңрыялкасыны гайтам мен сизе айтмалы – дийип,
Ахмет эгнимден гуҗакла-ды:-Мениң гүлден юмшак, гүнден
нурана сөзүм, мәхрибан җаным сизиңкидир.
- “Иман сыры” атлы китабың башыны шейле
сетирлер безейәр: “Сен аман бол дүнйәде” Бу бөлүми окап
бир зат ядыма дүшди. Чагалыгымдан китап окаманы говы
27
гөрердим, кә гиҗе элимдәки китабың соңуна чыкҗак
болуп эртире ченли окардым. Шейле гүнлериң биринде
эҗем
яныма гелип ”Оглум, ят инди, дәлирәрсиң” – дийип
чыраны өчүрип гидер-ди, эмма аз салымдан чыраны якып
китабы гутармасам ятып билмейәр-дим. Китап билен
икичәклилик адамың, айратын хем яш неслиң рухыны
тербилейәр, телевизор, газет, кино, радио -буларың хиҗиси
китабың тербиечилик орнуны тутуп билмез.
-Догры пикир! – дийип, Ахмет разылашды. -А-на, Үмүр
ага-да даш чыкды. Говы ятдыңызмы, акга!
-Гаты говы ятдым. Үч сагат укымы алдым. Шол маңа
етерлик. Бе-е, Ахмет җан, Бу нәме? – дийип, Үмүр ага
хаммамың гапысының агзына сөелен, йүзүнде бәш бармагың
ызы галан гадымы бишен керпиҗи ерден галдырды: -Ине,
тарыхда ыз галдыран педерлеримизден бизе гелип етен
мирас. Мунуң яшы мүң йылдан аңырдадыр. Ахмет җан, сен
муны маңа бер. Музейде гояр ялы.
-Үмүр ага, менем оны музейде гойҗакдым. Окувчыларың бири тапыпдырда хол гүн өе гетирип гитди.
-Я, Ахмет җан,сен булар ялы зады ене тапарсың-ла!
Аманмухаммет җан, ханы машының ызкы гапырҗагыны ач,
муны оңа аталы!
-------------Мен бәш бармак ызлы керпиҗи машына атмаздан
озал Ахмеде йүзленип,онуң пикирини билмекчи болдум.Себәби
28
ол гөв-нән ягдайында бу иши эдип билйәрдим. Башга бир
тарапдан болса музее көне затлары йыгнамакда Үмүр
аганың эрҗел-лигиниң бирҗе вакасы гүпбе ядыма дүшди. Шу
ерде мен оны сизе гүррүң берейин... Музейини байлашдырмакда ол талапкәр, ирмезек адамды. Хем гезйәрди хем көне
затлары топлаярды. Мен онуң билен үлкәниң әхли ерине ики
гезек айланып чыкыпдым. Соң бир гезек биз, Дештиң үсти
билен, даг ёл – ёдаларыны ызарлап, Нохура, ондан Гаррыгала
бардык. Гызыларбада геленимизде гиҗе сагат үче голайлапды. Мениң сөвер достум, багшы Газак Гараның иниси
Аннадурдының гапысыны какдык, эмма ол өйде ёк экени.
Ондан башга бир танышымыңка бардык. Онуң ховлусы япык,
каканың билен ачян ёк. Даяв даңылгы итем үрмән зат
этмән бизиң болшумыза гызыкланып середйәр. Мен ахырым
ховлудан ашып гирдим-де, гапыдыр, әпишгелери какып, өй
эелерини оярдым. Хова совук болансоң өй эеси Аннагелди
Учар айлы Биби дайза билен бир кичиҗик ток пеҗини
араларына ерлешдирип, ёрган барыны япынып ятан экенлер.
Бейле ягдайда, йүзүң гаты галың болаймаса мыхманчылыга
бармалы хем дәл велин, бүтин үлкә айланып чыкан Үмүр ага
икимизиң йүзүмиз пердели ялыды, хас-да Үмүр аганың йүзи
галыңды. Ол ислән вагты ислән ерине гыпынчсыз барып
билйән адамды, өзем мениң ховсалама: ”Хей, мунуң пикир
эдйән задыны, бизиң барян еримизиң гойны биз үчин союлып
гойлан-дыр” диййәрди. Хакыкатданам мен шейле ягдайың
җанлы шаяды. Үлкәниң хайсы күнҗегине барсаң бар, өзем ол
төтәнликде болсун, баран еримизде сөвүш сойландыр я-да
союлҗак болуп дурандыр.
Өй эелери бизи гөрүп, ёрганларыны үстлерине япынып
дик отурдылар. Дараҗык җайда аягыңы эпмәге ер ёк диен
29
ялыды. Салам – хеликден соң мен Үмүр аганы өй эелерине
танатдым.
-Биз бу адама гаты белет! Телеяйлымың үсти билен...
Хә, Үмүр, бу гүнлер нәме билен мешгулланярсың? – дийип,
Аннагелди ага сорады.
-Ай, бизиңки нәме, халкдан геп, музейде гояр ялы көнекүшүл зат йыгнамакдыр-да!
-Түркменде “Дөвлетлиниң оглы чөле чыкар чөп йыгнар,
бидөвлетиң оглы болса иле чыкар геп йыгнар” диен айтгы
болмалы...
-Шейлерәк айтгы бардыр, шонда-да нәме айбыңы гизләниң пейдасы ёк.
-Ай, хава-да – дийип, Аннагелди ага даяв гөвресини силкиндирип гүлди – Илчиликде хер хилиси болмалы, ”Чага
гарындан, чешме бурундан чыкар” дийипдирлер.
-Дур-ла, дур-ла! Нәме дийдиң? Яңкыны яңадан гайтала!
- Үмүр ага накылы кагыза гөчүрди: - Гөр, нәхили аҗайып
накыл! Муңа көшекли дүе берсеңем аз!
-Көшекли дүйәң болса гетирибер, мен саңа шейле накылларың мүңүсини айдып берейин! – дийип, гүррүңчилиге
сувсан, кәризчи усса Аннагелди Учар гараҗа термосындан
бир кәсе чай гуюп узатды. -“Гиң җайда дар отурар, дар
җайда гиң отурары” болды меңки. Гөр-ә, бизиңкилериң
тапян затларыны – дийип, Үмүр ага язмасыны довам этди.
30
-Гыш гүнүниң хоҗасы гурсун – дийипдирлер. Үмүр, сен
хоҗа дәлсиң-ә?
-Ёк, мен гарахмет.
Мени багышла, гарыбың гышы узын, язы гысга болар
экени. Кемине айдыпдыр-а” Гарыплык, гаррылык, өлүм үчүси,
Билмен хайсы улы, хайсы кичиси” дийип. Гышда иңңәң гөзи
ялы дешикден дүе ялы совук гирйәр. Одунмыз гутарды,
шейдип оңңут эдйәрис.
-Дүшүнйән яшулы, йөне биз ялы гапы гезениң мүңде бир
гапысы боляр-да. Нәдейин, шейдип, гарыплыкда айланып,
мирасымызы йыгнаяс. Мунам бири этмели.
-Гарыплыкда дийсене...Бай болан болсаң оны эдип хем
билмерсиң...Эҗем пахыр, Гызыларбатлы Голак ахуның аял
доганы, айдарды: ”Какамың түкениксиз байлыгы барды.
Иймән-ичмән йыгнады, соңам өлүп гитди. Өлмезиниң өң яны
”Әхли байлыгымы үйшүрип маңа көшк галдырың” дийип
весет этди. Оңа бир овадан көшк салдырмакчы болдук, эмма
агам Голак ахун:
”Адамлар,оны этмәлиң! Вагтың гечмеги билен
парасатлы адамдыр өйдүп өңа сеҗде этмеклери мүмкин.
Онуң болса байлыкдан башга билен зады ёк. Макул билсеңиз,
ол серишдә метҗид салып, садака берелиң” дийипдир. Айтҗак боляным шейле адамларам бар Үмүр!Нан иймесеңем
сачагы бир гайтар!
Той нанының
билйәнсиң-ә?
ики, яс нанының бир дөвүлйәнини
31
-Билйән, йөне ятладып дураның говы – дийип, ол дуз дадып,
сачагы гайтарды -“Аз иен мелек, кән иен хеләк”, ”агыры
ашдан, дава башдан” дийипдирлер. Онсоңам, түркмен хич
махал сачагың башында айбогдашыны гурап отурян дәлдир.
Нә вагт, не замана. Ол екедыз отурмалыдыр.
-Екедыз отурмалы диййәңде, өзүң язылып – яйрап
ятырсың-ла?
-Бә, шун-а догры белледиң айт! Узак ёла ядапдырынмы, нәмеми,бирхили сүйнесим гелип дур! -Үмүр ага
дикелип, еке дыз отурмалы болды.
- Еке дыз отуран болсаң яз, галамың уҗы күтелйәнчә –
дийип, Аннагелди ага хениз хич кимиң эшитмедик накылларыны бир яндан санап башлады велин, шол пурсатда мен
иркилипдирин. Шу ерде бир зады белләсим гелйәр. эгер мен
Үмүр ага билен гезен ерлеримде онуң иле гүррүң берйән, илден
язып алян затларының болманда бир бөлегини язып алан
болсам, өз дөредиҗилигим үчин гаты пейдалы
сапак
алҗакдыгыма инди дүшүнйәрдим. Ёгсам, хер баран еримизде
ол ”Сенем булары белләп ал, яныңда мыдам Үмүр тапдырасы
ёк” диййәрди. Мен инди ол затлара гаты өкүнйәрин, йөне инди
гич. Хәзирки, сизе гүррүң берйән затларым хем ядымда
сакланан гүррүңлердир вакалардан ыбарат...Хава, шол гиҗе
Үмүр аганың хачан ятып тураныны билемок, йөне эртеси
ир билен гөзүми ачсам, ол хенизем бир затлары язып
отырды. Аннагелди ага болса чай сүзйәрди.
-Учар, мыхманларың -а , аягы дүшмеди! – дийип,
алңасап гапыдан гирен Биби эҗе сесленди.
32
-Ол шейле болмалам. Булар йөне – мөне адамлар дәл
ахырын.
-Нәхили адамлардыгыны билмедим вели, товук ятагың-а бошап галыпдыр. Йигрими докуз саныды..
-О нәхили бошапдыр? – дийип, Аннагелди өңки аркайынлыгы билен аялына серетди.
-Кетегиң келле ялы гулпуны дөвүп,товукларың барыны гөтерипдирлер...
-Бә, кейваны, шейле болайыпмы? Ол-а болмандыр, йөне
шонда-да, мен буларың аягы дүшдүги хасап этҗек. Нәме
үчин диениңде, дүе союп гетирип болмаян адамлар мыхманымыз болды. Мен шоңа бегенйәрин.
-Сен бегенсең беген, мен-ә шу яшыма ченли габат
гелмедик товук огурлыгы барада гүррүң гозгаланда “Үмүриң
мыхман болан гиҗеси ”дийәйҗек!
-Болар, кейваны, түркменде “Токай отла ат газан” хем
дийипдирлер....Үмүриң бизе бир ”ат“ гоюп гитдиги болар-да...
Шейле дәлми? – дийип, Аннагелди ага сесленди.
-Хәй-й, гөр, бизиңкилериң тапян затларыны, түркмендә биз! – дийип, хич зат болмадык ялы Үмүр йылгыряр.
Дашары чыкып серетсек, хакыкатданам, ичи отуза
якын товуклы кетек таңкырап ятыр, эл ялы гулп болса
бейледе дөвүк..
-Биби дайза, бү-йә болмандыр! Товукларың бахасыны
төлеҗек! – дийип, мен кисәме элими урдум.
33
-Ёк, ёк, гоявери, гуда аралыкда бейле зат болмаз –
дийип, Биби дайза элини галгатды- Узаклы гиҗе Учар бир
затлары гүррүң берди, Үмүр язды. Менем оларың гүррүңлерине гулак асып, ымызганыпдырын. Ёгсам, дийсең сакдырын хем вели...Улы илиң товугы алнанда, меңки дурярды. Би,
көкукесилен ит хем үйрмән-дир. Диймек, огрылар дашдан
гелен дәлдир...Вах, гынанян ерим, бирки санысыны союп, сизи
нахарлайҗакдым-да...
-Саг бол, дайза, биз гыссаглы гитмели – дийип, мен
машының ягыны, сувуны барлашдырдым. Уграмакчы боланымызда, товук кетегиң гапдалында, агзының дөрт тарапы
гоша гулплы, ичи сырчалы горкүйзә Үмүр аганың гөзи илди.
Ол бир токга гызыл тапан ялы, бегенип, еңиллик билен
машындан дүшди-де, барып күйзәни галдырды, эйлесинебейлесине середип, дашыны эляглыгы билен сүпүрди.
-Гаты көне зат экени...Муны харламалы дәл ахырын...
Музейде гояр ялы маңа берәйиң! “Биби еңңәниң, онуң янёлдашы Аннагелди Учарың өйлеринде уланылан гадымы күйзе”
диен язгы язып, гөрнүкли ерде ерлешдирерин. Шонда, сизиң
адыңызы бүтин үлкәмиз, дашары юртлылар хем окарлар –
дийди-де, Үмүр ага машының затдан долы гапырҗагының
бир ерине күйзәни ерлеш-дирди.
-Ол-а болмаз! Бу эҗем пахырдан маңа галан еке
ядыгәрлик – мирас. Җанымы берейин, оны дилеме! – дийип,
Биби эҗе гелип күйзә япышды.
-Сиз муны дөверсиңиз! Чал тутяңыз дийсемем, не
дүйәңиз бар, не гечиңиз. Муны алып гидейин.Юрды сөкүп,
шейле күйзәни тапып билмән йөрдүм..
34
-Ёк,берип билҗек дәл! – дийип, Биби дайза күйзә япышярды, Үмүр ага онданам берк япышярды..
Биби дайза ялбарды, ялбарды, болмаҗагыны билип,
ахырым аглады. Үмүр аганың бейдип, зорлап диен ялы
бириниң задыны алҗак болшуна гахарым гелди-де, мен күйзәни машындан дүшүр-дим. эмма Үмүр ага оны ене машына
атды. Бизиң болуп дуршумызы гөрүп дуран Аннагелди Учар
мылакатлылык билен ара гошулды:
-Элиңе бир зат иленде шоны сакламак үчин акыл герек.
Шейтана голтугыңдан ыссы ер берсең ишиң бейлеки атыза
гечдиги биләй!... Шу күйзе гаты гадымы болмалы. Бибиниң эне
тарапының үчүнҗи неслинден галан мирас, гөзүң гөреҗи
ялы сакланмалы зат. Йөне, биз инди гаррадык, онсоңам
ызымызда булара эе чыкҗак несиллерем ёк..
-Өлинчәмә өзүм эе чыкарын, соңам нәме болса шол
болсун! – дийип, Биби дайза гөзүниң яшыны сылды.
-Өленимизден соң бир нәкесиң элине дүшүп дөвүленден,
хәзир эе чыкҗак адам-а берениң говы дәлмидир? Онсоңам, хов,
мен-ә, Үмүриң тутанерлилигини гөрйәнде горкыберйән...
Бирден музее герек дийип сени әкидиберсе нәдейин?! Яшымың
соңунда кейванасыз галманмы? Говусы, бер, гой, алсын! Отуз
товук билен гадымы күйзәмизи берип сыпсак, гайтам,
гиденсоңлар той берели!...
Аннагелди аганың бу сөзи Биби дайзаны бирнеме
говшатды. Гөни “берҗек дәл” диймесе-де ол гараз, сессиз
разылашды. Үмүр аганы өзүнден рүстем гөрди өйүдйәрин....
35
Ине, шейдип, күйзе алнып гайдылды. Ол хәзир Үмүр аганың
музейини безейән болмалы...
--------------Булары аңымда айланымдан соң мен Ахметден зат
сораҗак хем болман керпиҗи машына атдым. Барыбир ол
машына атылмалыды. Ахмедиң янындан гайдып Душага
барянчак,-ол ере совлуп гечилҗегини мен айнада гөрен ялы
билйәрдим- мен сизе Гызыларбатдан гайдышымыз баран
ерлеримиз барада гүррүң берейин. Үмүр ёл бойы Арчманда,
Бәхерденде, Мүрчеде сакланып, көп санлы танышларының
халындан хабар алды, көмек герегине көмек этди, башармадыгыны ерли Геңешлиге барып хайыш этди. Арчманда
меселем, матыр тиресинден Мәммет Векилиң, Бабахан
Векилиң, шова тиресинден Шыхмырат ве Дурдымырат
батырларың,сейдили тиресинден Атаныяз ханың сув дегирменлери барада маглумат топлады, оларың ерлешен ерлерине барып гөрди,Арчман сувуның Алагөз дүзлүгине 1902нҗи йылда Пүрли Сарының ёлбашчылыгында элтиленлигини белледи. Дешт обасының мекдебинде”Гөкрепе сөвеши
ве марылылар, я-да Гаҗар Топаз ханы ятлап” диен
гүррүңчилик гечирди.Оңа гаты көп чага, мугаллымлар ве
оба адамлары йыгнандылар.Мен Үмүр ага “Гөкдепеде бейле
чыкыш этмеклиге чекинмейәрмиң?” дийип соранымда ол: ”Ай,
халыпа, бу бир тарых, тарыхда болса бир хакыкат болмалы.
Тарыхы маглуматлары ёймак бизе гелишйән дәлдир” дийип,
чыкышына башлады.
Адамлар, 1879-нҗи йылда генерал Лазерев 10610
эсгерден ыбарат гошун билен юрда гирди. Шейле пурсатда
36
Ахалдыр Марының ылалашыклы херекетлери, бирек-биреге
көмеги хова ялы герекди. Шонда Нурберди хан Мара гелип,
зерур гораныш чәрелерини гечирип башлаяр. Генерал 6 мүң
эсгер, 16 топлы
1879-нҗи йылда Ахала гелип етипдир. Гөкдепе галасы,
ондан алты йыл өң Марыда гурлан Говшутхан галасы ялы
үч хепде-де гурулыпдыр. Галаның гурлушыгына марылылар
хрм гатнашыпдыр. Биринҗи Гөкдепе сөвеши 1879-нҗи
йылың 28-нҗи августында болды. Шонда галаны горайҗылар 2000 адам, орслар 453 адам йитирдилер. Өленлериң
арасында Нырберди ханың улы оглы Бердимырат хан, онуң
марылы дайысы Гурбан хан дагы барды. Биринҗи сөвешде
Нурберди ханың Марыдан 6 мүң атлыны Ахала тарап
уграданлыгы барадакы хабары эшидип,генералың гаты
ховсала дүшенлигиниң язгысы бар. Шол бир вагтда Нурберди
хан Мара чапарлар ёллап, яраглы топарлары тайярлап,
Гөрдепә ибермеклерини сораяр. Бу хайыш ерине етирилип.
4000 атлы ёла дүшйәр, эмма 1880-нҗи йылың 26-нҗы
августында Нурберди ханың орс ичалылыры тарапындан
өлдүрилмеги нетиҗесинде, Әневе якын гелен Хансыз
топарың бир бөлеги эйрана аламанчылыга гидипдир, көп
бөлегиниң
болса Гөк-депә баранлыгы барада маглумат
бар...Орслар Бамыны эеләп, Гөкдепә барлаг йөришини гечиренлеринде, 6-7-8-нҗи июл 1880-нҗи йылда болан газаплы
сөвешлере Мары атлы топары гатнашды, онуң серкердеси
Беркели хан гахрыманларча сөвешип, гурбан болды. 1880нҗи
йылың октябр-ноябр айларында Мара Гурбанмырат ишан
гелди. Кырк яшларында, дин ылмына учурсыз гүйчли ишан
марыдан иберилмели көмеги тизлеш-дирмек максады билен
гелипди. Марыда 200 мүңден говрак илатың боландыгыны,
37
зерур халатда 30 мүң атлы-пыяда эсгери йыгнап болҗакдыгыны ол билйәрди. Ол гыссаглы 6 мүң эсгери йыгнап,
топарың ёлбашчысы эдип, орс ичалысы Аварский тарапындан ийиҗи берлип өлдүрилен Говшут ханың ерине Мара хан
сайланан Гаҗар Топаз ханы беллейәр. Топар билен Марының
атлы ишаны Молла Төре хем гайдяр. Орс яраглы гүйчлериниң баш штабының башлыгы Гродековың дөрт томдан
ыбарат хасабатында белленилши ялы, топар ики бөлек
болуп, биринҗиси, 4 мүң атлы 1880-нҗи йылың 11-нҗи
декабрында икинҗиси 2 мүң атлы 21-нҗи декабра гечилйән
гиҗе Гөкдепе галасына гелипдир. Муңа гахары гелен,
Ломакине дерек серкерде белленен генерал Скобелев Ахал
билен Мары гат-нашыгыны долы үзмек максады билен,
Гөкдепәниң демиргазык-гүндогарында гала дөредипдир, оңа
“Генерал Скобелевиң беркитмеси” дийлипдир. Икинҗи
Гөкдепе уршы 1880-нҗи йылың 20-нҗи декабрындан, үнс
бериң-Марылы топар гала гиренинден соң-1881-нҗи йылың
12-нҗи январына ченли ,23 гиҗе-гүндүз довам эдипдир.
Орсларың җеми 100 топуның 71-и Гөкдепә гетирилипдир. Бу
топларың илкинҗи гүнде 3 гезек атан окундан 2 мүңе якын
гала горайҗылар өлдүрилди, майып-мүҗрүп болуп хатардан
чыкды. эмма рухыбелент гала горайҗы-лары улудан-кичә
эхлиси эне топрак,ата ватан, ар-намыс угрун-дакы мукаддес
урша ширин җанларыны орта гойдулар. Оларың арасында
Гаҗар Топаз ханың топары, Гурбанмырат ишандыр Молла
Төре ялы түркмен илине мешхур дин векиллериниң патасыны алып сөвешйәрдилер. Галаны горамакда уланылан 2830-нҗы декабр ве 4-нҗи январ гиҗелеринде гурналан
сөвешлере 4 мүң адам гатнашыпдыр.
38
Дыкма сердар чозулҗак ере өңүнден Гаҗар Топаз
ханың топарыны иберйәр экени.Олар биринҗи зарба уруҗы
хатарда сөвешип, бир топы, бир байдагы олҗа алып, кән
йитги чекмән гала доланыпдырлар. Дыкма сердар икинҗи
гезек хем Гаҗар Топаз ханы зарба урмак үчин душманың
үстүне иберйәр, онда душманың 53-си өлдүрилип,98-си яраланяр,бир топ болса олҗа алыняр.1881-нҗи йылың 4-нҗи
январындакы гиҗеки чозуша 12 мүң адам гатнашяр. Марылылар озалкысы ялы, өңдәки хатарда болупдырлар. Йөне бу
гиҗе алдава дүшен гоч йигитлериң 1,5 мүңи өлдүрилипдир.
Диңе Гаҗар Топаз ханың топарындан 200 адам өлдүрилипдир. Бу шовсуз гиҗеки чозушың эртеси, гала элхенч топ
окуна тутуляр, түпең окы долы яган ялы ягяр. Өленлериң,яралы боланларың саны-санҗагы болмандыр. Шол гүн
агшам, ягны 5-нҗи январда, өңки яралананлар билен
бирликде шол гүнки яралылары хем өлмәнкә өйлерине говшурмак ниет билен, Марыдан, Ашгабатдан, Гәвүрсден
баранларың бир топары яралылары алып галадан чыкып
гайдыпдырлар. Бу ваканы Мары топарының Гөрдепе сөвешинде ойнан орнуны инкәр этмек үчин уланмак сынанышыклары шу гүнлере ченли довам эдйәр. Мен бейле
пикирлериң япа дегмейән чыпдырмадыгыны үч саны ерликли
делиллер билен субут этҗек.
Биринҗиден, академик Тихомировың “Мервың Руссия
бирлешдирилмеги” диен китабында шол гүн Гөкдепеден 300
төвереги еңил ве агыр яраланан эсгериң чыкып гайдандыгы
ныгталяр. эгер шол яралы эсгерлериң 200-си Марыдан
боланлыгында галан йүзүси
Ашгабат белен Гәвүрсли
болмалы, я-да терсине... Икинҗиден, Марыдан баран топар
тә 12-нҗи январа ченли галаны горамага ишеңңир гат39
нашды. Галада вепат болан 20 мүңден говрак түркменлериң
ичинде Гаҗар Топаз ханың 6 мүң атлысы болмалы.
-Онда “Ягыңыз өзүңизе несип этсин” дийлен сөз ниреден
дөреди? – дийип, отуранларың арасындан кимдир бири
сесленди.
-Хайсыдыр бир дили авулының айдан бу сөзүни тутуш
Мары топарының бойнуна дакмак пайхаслылык дәлдир.
”Йүз говы иши бир ярамаз иш бозар” дийлене уйсак, онда өз
халкыңы
өзүң кемситдигиң боларды. Үчүнҗиден,Гаҗар
Топаз ханың еке өзүниң галып, бейлекилериң оны ташлап
гайтмагы болҗак зат дәлдир. 50-яшларындакы ,басан
еринден от сычраян Гаҗар ханы Говшут ханда, Молла Төре
ахунда, Гурбанмырат ишанда сылаяр экени. Сөвешиң иң
айгытлайҗы,агыр пурсатын-да Гөкдепе илатыны, ганыбир
гарындашларыны довзах ичинде ташлап гачып гайтмак
мары-лы
текелериң ынанҗына,ахлагына, рухуна терс
гелйәр. Онсоңам, дүнйәде иң халал зат – эне сүйди кимин
халал, арасса, пәк ахлаклы Төремырат ахуның, Гурбанмырат
ишаның топарда болмагы муңа гүвә гечйән болмалы.
Гаҗар Топаз хан Марыны орслара бермеҗек болуп бәш
йыллап гөрешди. Оны тутмак үчин уммасыз пул гойдулар.
1885-нҗи йылда оны тутуп, Калуга губерниясына сүргүн
этдилер. Ол шол ерде хем өлди. Онуң Калугадакы мазары
барада алада эдилсе, гөр, нәхили ерине дүшерди..
Үмүр ага сесине дынгы берди-де, отуранлара гөзүни
айлап чыкды. Хич ким хич зат сорамады. Хачан-да уграмак
үчин даш чыканымызда яшы сегсене голайлан бир яшулы
Үмүр аганың элини гысды-да:
40
-Үмүр, тапрыялкасын! Хакыкаты сенден эшитдим. Биз
муны билйәрис, йөне айдып билемзок! – дийди-де, биринден
чекинйән ялы гаранҗаклап хошлашды.
Үмүр аганың шол гүнки Гөкдепеден Кака ченли баран
ерлерини, душан адамларыны санап отурмайын-да бу гүнки
гүррүңе гечейин...
--------------Ахмет бизи хормат билен угратды. Душакда биз
Нурмырат-ларың патасына гөрүндик, Теҗенде, Сарагтдан
гөчүп гелен Чолук аганың халындан хабар алдык, Гуланлыда
языҗы, эдеп мугаллымы Атаҗан Мухамметгурбанларда
ятдык. Ол маңа Үмүр ага багышлап язан гошгусыны окап
берди.
Үмүр эсен дийленде,
Мирас дүшер ядыңа.
Үйшүп дуран хазына,
Рысгал гөвүн шадыңа.
Эден иши нусгалык,
Сөзләр дызына галып.
Эчилер Хатам болуп,
Назарлап зурядыңа.
Хангеченден хабар бийр,
Аясында асыр дур.
Ламеканда ким нә дийр,
Ыш тапар мырадыңа.
41
Пайхасдыр айдан сөзи,
Аршдадыр гөвүн гөзи.
Мырада етен или,
Гуванар сең адыңа.
Эртеси, Атаҗан билен хошлашып, Мургаба бардык,
демир ёлдан гечип, илерлигне уградыгам велин, Үмүр ага
машыны саклатды-да, дүшүп, дуралгада дуран бир майып
яшулының элинден тутуп, машына мүндүрди. Яшулы билен
икиси бир – бирини йитирип тапан ялы гүрлешйәрдилер.
Обаның голайына геленимизде:
-Аманмухаммрт җан, уруш ветераны, яшулыны өйүне
элтели. Ол индики обада яшаяр! – дийип, Үмүр ага маңа
йүзленди.
Майып яшулыны өйүнде дүшүрип ызымыза гайданымызда, обадакы дуралгада дуран, яны чагалы бир гарры аялы
мүндүрдик. Ол Мургаба баряр экени. Үмүр аганың өйүниң
гапдалындан гечип, гаррыны этрап меркезине ташладык.
Ызымыза гайдып гелйәркәк, онуң ене бир танышы дуралгада
дуран экени, олам соңкы обадан. Оны хем өйүне ташлап,
ядовлыкдан халыс болуп, ызымыза гайтсак, обаның шол
дуралгасында ене бир яш чагалы аял дур. Оны хем алдык. Бу
гезек мен Үмүр аганың обасының деңине гелдим-де, машыны
саклап:
-Ине, букҗаң, ине, гошларың, өйүңе барыбер. Мен бу
гелни дүшүрип гелерин – дийип, ёгуна бейлекисине гараман
оны машындан дүшүрдим. Ол “Мени дүшүрдиң!” дийип, гахарланҗак боляр. Мен оңа:
42
-Биз узак ёлдан ядап гелдик. Ёлумыз угурдаш боланлыгында адам алмагың зыяны ёк, йөне, аладам өзүме етик
вагты ики яна адам гатнадып йөрмәге элим дегенок! – дийип,
җогап бердим.
-Я, халыпа, сен бейле ушак адамлардан дәл ахырын. Сен
ил оглы. Иле хызмат эдибер, утулмарсың!
Мен сесими чыкармадым. Себәби оңа “Мен адамлары
ики яна гатнадып йөрер ялы такси дәл, галыберсе-де, ишим
башымдан агдык” диеним билен дүшүнҗек гуманың ёклугыны билйәрдим. Ол гүн машындакы йүклерини дүшүрип өйүме
гайтдым. Ол, гиҗе җаң эдип, языҗы Аманназар Ашырың
дүнйәден гайдандыгының хабарыны берди. эртеси ир сагат
секизлерде янына барсам, ол асма чыраның янында багрыны
ере берип, бир затлары язып ятыр. Бу онуң гүнделик эндиги.
Ол язгыдан келлесини галдырды-да, гадырлы саламлашып,
үсти басырылгы чәйнекден бир кәсе чайы узатды.
-Ал, ич! Шу гүн эййән көп ишлери эдип етишдим. Сагат
4-де туруп, совук сува дүшдүм, намаз окадым, соң йыгнан
мирасымың язгыларыны тертиплешдирдим. Газет – җурналлара ибермели макалалары гара кагызың көмеги билен
үч нусга тайярлаян, биринҗи нусгасыны метбугатда,
икинҗи нусгасы өзүмде, үчүнҗи нусгасы шахсы архивимде
галяр. Сагат едиде гидип, обамызда башланян той аладасына гөрүнип гайтдым, яс аладасына болса хәзир гидип
баряркак сениң билен гөрүнерис. Яп-яңы Чары
Гурбангылыҗың оглы эркине җаң этдим. Онлук Гелдимырат җаның, Онбегиниң иши барды, ”Шони битирип бер”
дийдим. Олам “Бор” дийди. Индем, Аманназарың патасына
43
гидели! -Үмүр ага кагызларыны йыгнашдырып, гейинмәге
дурды.
-Тамара, Аманмухаммет җан гелди, индем уграҗак
болярыс!-дийип, ол сесленди.
Бейлеки отагда хоҗалык ишлерине гүйменип йөрен
аялы гелип саламлашды-да: -Эййәм турҗак боляңызмы? Иеричер ялы затлары тайярламагың угруна чыкыпдым – дийди.
-Гелнеҗе, таңрыялкасын! Гыссаглы гитмели. Соң эли
бошлукда нахарам иерис – дийип, мен хошамайлык этдим.
-Хей, нәбилейин, эли бош гүнүңиз тапылайса дий! Үмүр,
җайың керпиҗи етенок, хәкимлиге барсаң соравери!... –
дийип, аялы өйден чыкып баряркак ызымыздан сесленди.
Биз илки обадакы яса гөрүнип, онданам, Аманназар
Ашыры соңкы ёлуна угратмага бардык. Гүнорта якын этрап
хәкимлигине гелдик.
-Маңа азаҗык гараш! Обамызда бир мысапыр кәрендечиниң ерини элинден алҗак болярлар, шоны чөзүп гелейин –
дийип, Үмүр ага машындан дүшди, бир хаюкдан соңам ”Иш
битди” дийип, йылгырып гелди. Мениң
“гелнэҗемиң
хайышыны нәтдиң?” диен сорагыма “Ай, оны сорап болмаз”
дийип җогап берди. Соң биз Мара гайтдык. Мургап этрабының чәгинде ерлешен Ёл гөзегчилиги нокадындан гечен
бадымыза, ол машындан дүшүп, ёл билен зейкешиң арасындакы көне төңңәниң янына барды. Төңңе бир төңңе-дә!
Дүйбүнден ёкардан бир метре якын ери кесилен, ёгынлыгы
бир тирсек, көп санлы көклерини ашагына яйрадан төңңе!
44
Үмүр ага мени чагырды-да, дога окап йүзүне сылды хем-де
төңңәни сыпалап:
-Аманмухаммет җан, серет! Нәхили гөзел зат! Муны
музейде гойҗак, йөне тей элим дегенок, элим дегсе әкитмәге
улаг тапамок – дийди.
-Мунуң музее нәме дахылы бар? Догры, көклери гаты
гиң яйрапдыр. Өң бейле зады гөрмәндим.
-Аманмухаммет җан, дүшүн! Бу бир йөне төңңе дәл. Бу
агзыбирлигиң символы! Серет, ашагындакы йүзлерче көклер
бир сүтүни галдырыпдыр. Муны музейде гоюп, агзыбирлигиң
нәмедигини мекдеп окувчыларына дүшүндирмек үчин
гөркезме тагта хөкмүнде уланса болҗак!
”Агзымызы бирикдирип, бир дөвледе гуллук эделиң!”
дийип, мүң гезек айдандан, бир гезек шу төңңәни гөркезип,
дүшүндир-сең, чагаларың аңында говы галҗак. Догры дәлми?
-Догры-ла, вели...
-Догры болса, көмек эт! Машынам, төңңәни йүкләр
ялы гөтериҗи хем элиңден гелйәр.
-Көмек этҗек болайын,йөне сөз берип билҗек дәл –
дийип, мен буйтар-суйтар этдим.
-Я-а-а-к, халыпа, булар ялы затлар сениң чеп элиңден
гелйәр ахырын.”Көмек этҗек болайын” дийдиң, инди иш
битер – дийип, Үмүр ага төңңәни ене бир гезек сыпалады-да,
машына тарап гайтды.
45
---------------Соң ол Мара гелип ”Мару-Шаху-Җаханда” бирнеме
эгленди. Ондан чыкандан мен хич зат сораман Сакарчәгә
уградым, өзем Шатлыга барян ёл билен. Үмүр ага йүзүме бир
серетди-де сесини чыкармады. Оңа дерек мен оңа сораг
бердим.
-Мәне баба Марыда кимден тәлим алыпдыр?
-Башлангыч билими өз обасында, ымам Абу Мухаммет
Анха-зыдан аляр, соң Хорасаның мешхур карысы Аттарыдан, хакың ёлунда ыбадатыны эгисмедик таква пир Абдылкасым Ясындан, Марыда болса Абдылла Хыдырыдан бәш
йыллап билим аляр. Марыда җеми еди йыл яшап, Сарахса
баряр. Муны нәме үчин сорадың?
-Ай, йөне сорайдым.
-Сен йөне зат сорамалы дәл... Ёгса-да нәме үчин бу
ёлдан йөредиң?
-Ниреден баранымда нәме. Сени Өвезгелдиниң янына
элте-йиндә...
-Сагҗа бол, халыпа, барҗак ерлерими өзүң өңүнден
билйәрсиң. Ондан гара өй сорапдым. Алтмышынҗы йыллар
обаларда бирнеме гара өйлер барды, йөне дурмушың
говуланмагынданмы, нәмеми, олар азалып уграды. Мен оңа
“Өвезгелди, обаларда гара өйлер азалып баряр. Шоларың
сагдынрагының бирини нәмә дурянам болса алып, мекдеп
музейиниң янында дикҗек! Ене он-он бәш йылдан олар ёк
46
болуп гитҗек. Обаңда сатарман, сагдынырак өйли барыны
билеңокмы?” дийдим. Ол маңа Гурбан
Өвезмыратларың өйүни салгы берди. Мен оны алып
гайтдым-да музейде гойдум. Алып ялңышмандырын, себәби
онуң өзи бир музей. Окувчылара, гелен мыхманлара гара өйүң
хер бир сынасыны айдып бермек хем гөркезмегиң өзи бир
багт. Хәзир-ә, керпич җайлар көпелип, гара өйлер ёк болуп
гитди...Алан шол өйүмиң пулуны бермәге барян.
-Өвезгелдини өңем танаярмыдың?
-Танаярдым, йөне
Ашгабатдакы
университетиң
түркмен дили ве эдебияты бөлүмини биле окап гутаранымыздан соң-а, хасам говы гатнашдык. Ол менден бир йыл өң
гирҗек болупдыр, 4-лик-5-лик бахалар билен экзаменлери
табшырыпдыр, йөне, ахырында кабул эдиленлериң арасына