Үмүр Эсен - 3

оны гошмандырлар. Ол окув ишле-ри боюнча проректорың
янына барып, ягдайыны айдяр, шонда ол: ”Документлериңде
бир кемчилик бар, оны дүзетде тәзе йыл окува геләй” диййәр.
Шол йыл окан болса ол Өденыяз Нобат билен окамалыды,
соң ол мениң билен окады. Өзем гаты говы окаярды. Йөне,
мыдама докузың дүзүв болуп дуранок. Окувың ярпысыны
тамамладык вели, Өвезгелдиниң илки какасы, соң агасы
ёгалды, икисиниң арасы секиз ай. Шейдип ол окува долы гатнап билмеди. Оңа: ”Сени окува гойберип боланок “ диенсоңлар
ол яныма гелип: ”Үмүр акга, мен-ә окувы ташлаҗак, бар
эденими гөмүп барярлар” дийди. Мен оңа: ”Өвезгелди, биз эсли
йылдан бәри таныш, индем биле окаярыс, йөне сениң
окайшың ялы, сениң хатың ялы хат окаянларың биринде хем
ёк. Сен ол пикириңи гой, пикирленели” дийдим-де, бармалы,
47
гөрмели адамларың янына барып, иши дүзетдик. Шейлеликде,
бар зат говулыга чөзүлди, окувы биле тамамладык, мениң
диплом ишими хем Өвезгелди язып берипди – дийип, Үмүр ага
йылгырды.
-Үмүр ага, Өвезгелди нәхили адамдыр?-Өвезгелди мугаллым дийлен адам, хамырлы нан
ялыдыр. Машгала саның коп болса,онда-да гызлырак болсаң
көп пикир этдирйәр экени. Өвезгелдиниң
чагаларының
илкилери гыз болды, Худая шүкүр, соң ики оглы хем болды.
Булары өсдүрип кемала гетирйәнчәң, биртопар мушакгатлыклар башдан гечирйәрсиң. Мен оны өзүмден билйәрин.
Чагаларың хер хайсының өз этмели ишлери болмалы, хер
хайсы олары айтдырман этмели. Хепде ахырында я-да он
гүнден эдилен ишлериң нетиҗесини, эҗелерини хем гошуп
серетмели. Оңат ерине етирилен ишлере оңат баха берип,
кем-чиликлисини язгармалы. Җемленен гүнүң эртеси өңки
эдйән ишлериниң ерини чалшырмалы. Бу бир тарапдан
эҗелерине уллакан көмек, икинҗи тарапдан шол иши
сорамаздан өзлери этмәге эндик эдйәрлер. Бу ишлериң дашындан хем өзлериниң тикин-чатымларыны этмелидирлер.
Өвезгелди бир гүн чагаларна: ”Сизе халы докар ялы гурал
алып берсем оңарарсыңызмы?” дийипдир, оларам бары
хөвесек: ”Кака, гетирсене, докарыс” диййәлер. Ол гуралы
тапып гетирйәр, чагалары болса улы болмадык халыны
ювурдип, докап башлаярлар. Бир гүн онуң чагаларының бары
нәсаглапдыр, хатда эҗелери хем. Ол
адамсына: ”Хәли
чагаларың докап билйәни халың үстүнде-кә, халанмаян бири
гелип гитди. Шол гиденсоң өйүне барандыр я баранам дәлдир,
чагалар иңңилдешип башлады. Башы шол болды,ынха индем
48
ятырлар” дийди. Өвезгелди “Ханы, халың галанҗа ерини
дының, соң мен шуны Үмүр акгамың музейине берҗек” дийипдир. Бир гүн мен оңа габат геленимде: ”Үмүр акга, өйде
бир халы докаян гурал бар, шоны музейиңе берйәрин” дийип,
оны маңа берип гойберди.Гөрйәрмиң,менем-ә музей барада
аладаны аз эдемок велин, Өвезгелдиниң гошантлары хем
кичи-гирим дәлдир!? – дийип, ол сөзүне дынгы берди.
-Ай,
хава-да,
музейи шейдип, халкдан
йыгнамалы-да!
Оңа башга ёл ёк.
-Хут
шейле,
халк бир
умман.
Саңа-да
уллакан
таңрыялкасын.
Музейиң ишиниң илерлемеги хемде тапынды затларымы дашамак максады билен бир говы
“Газ-66 “ машыны пешгеш бердиң. Онуң өзи мениң музейим
үчин берлен иң гыммат ве ёкары дереҗели совгатдыр. Оны
сенден башга хич ким эдип билмез. “Иним болсаңам, ага
орнуны тутуп, доганлык дуйгусы билен хак хоссарлык
этдиң!” -Ол хут шейле язгылар язылан “Мираснама”атлы
китабыны 13.07.2006-нҗи йылда маңа совгат берипди.
-Үмүр акга, мен оны сениң халк үчин эдйән
ишлериң хас-да илерлемеги үчин бердим.
-Саг бол, Аманмухаммет җан, саг бол!
49
говы
Сакарчәге этрап “Акяп” обасының “Гызыл йүплүк”
бөлегинде яшаян Өвезгелди мугаллым, ховлусының гапысында бизе гарашып дуран экени. Салам-хеликден соң ол бизи
өйүне чагырды хем-де :
-Үмүр акга, өйүңе үч гезек барып тапып билмән гайтдым! -дийди.
-Ай, халыпа, бизиңки эңхә-еңдир. Шонда-да етишибилемзок.
-Роваятларда айдылшына гөр-ә, Кемине шахыра
”Сениң аялың гезегенрәк диййәрмишлер!?” дийип, йүзленипдирлер, онда ол: ”Дийилйәнлер яландыр, гезеген болса бизиң
өймүзе-де гелерди” диенмишин. Шоңкы ялы,өйүңде тапып
боланок .
-Тапып билмесең өзүмҗик геләендирин. Шоҗагаз гара
өйүң пулуны гетирдим...Өе гирмәнкәм илки биле аяк ёлуна
барып гелейин!
-Болар. Аман сен элиңи юв-да өе гир. Үмүре нәдип
душайдың? Мекдеплерде болян душушыклара, гайры чәрелере
чагырярлар, онуң дашынданам, диярымызың хайсы күнҗегинделигине гарамаздан тәсинрәк сөз, сөз дүзүми, аталар
сөзүни эшитсе гидиберйәндир,баран еринде эшиден сөзүниң
манысыны ким тарапындан дүзүленлигине ченли язып
аляндыр – дийип, Өвезгелди мени өе салып, отурма-лы ерими
гөркезди: -Үмүр акга, бизиң оба, йөрүте отурмак үчин мениң
яныма кән гелйәр, гелҗек вагтынам такык хабар эдйәр.
Онуңам өзүне етик себәплери бар. Биринҗиден, мениң
якыным, Үмүриң какасының доганының аялы. Биз оңа эне
50
эҗе диййәрдик. Ол пахырың адамсы урша гидип гелмедик.
Онсоң, эне эҗе пахыры доганлары обамыза гетирдилер, эп если яшандан соң ёгалды. Икинҗиден, Үмүр акгаң какасының
аял доганы, бизиң гоңшы обамыз болан “12-нҗи декабр”
бөлүминден. Үмүр ол пахыра Камар эҗе диййәрди, обасында
йөргүнли ады Гүлкамар. Мен мекдеп-интернатда
биле ишледим, ол чагалара нахар биширерди, мен чага окадардым. Ол яныма гелен вагты: ”Гүррүңдешлиге маңызлырак
адамлары чагыргын” диерди. Гүррүңлер кәте узага чекерди.
Хер ким билйән гең-таңлыкларыны айдарды. Бир тәсинрәк
гүррүң эшитсе Үмүр: ”Бе, бизиң Гарах- ан язарды. Шонда бири:
”Гарахметлериң үйшмек ерлери ниредир?” дийип сорады.
”Гарахметлер эсасан Мары велаятының Сакарчәге этрабының “Гүлүстан” обасының ики бөлегинде, Мары этрап
“Зарпчы” обасының “Медениет” бөлегинде, оңа “Яйлагарахмет” хем дийилйәр хем-де Мургап этрап “Бирлешик”
обасындадыр. Марыдан башга велаятларда хем бирдирикидир болмалы. Ене бир беллемели зат, шу “акга” сөзи,
өзүңден улының адыны тиркәп айтмак эндиги, эсасан,
гарахмет тиресинде йөргүнлидир, бейлеки тирелерде эдил
бейле дәлдир” дийип, Үмүр акга җогап берди. Ай, гараз, онуң
билен болсаң вагтың нәдип геченини билмән галярсың-дийип,
Өвезгелди сөзүне дынгы берди.
Шол вагт Үмүр ага элини ювуп җая гирди. Өзем, эййәм
гыссанмач. Бир кәсе чай ичмән турҗак боляр: ”Алланазары,
Камар эҗеми гөрмели” дийип. Аслында-да, дамага гезек геленде ол бипервай. Гүнүзын агзына зат алмаса-да, гезер
йөрер, асыл” аҗыгян” диен вагтына душ гелмерсиң. Өзем
нахар дан-намаз. Аңырсына бирки агыз өтүрерде, гыра
51
чекилер отуры-берер. Иң говы гөрйән зады нойбалы унаш,
мәш, буламак, ичи гокли сомса.
-Биз туралы! – дийип, Үмүр ага өңде гойлан баггоюның
бөртмесинден бирки агыз датды-да, маңа серетди.
-Турсаңыз ругсатдыр – дийип, онуң хәсиетине белет
Өвезгелди мүрәхет эдип хем дурмады-да бизи угратды...
Шу ерде мен өңе гидип, Өвезгелди билен Үмүр аганың
арасында болуп гечен соңкы душушыгы ятласым гелйәр.
Муны маңа Өвезгелдиниң өзи айдып берипди.
-Соңкы дөвүрлер юрдумызда тойдыр, байрамлар көпелди-дийип, ол гүррүңе башлады: -Маңа, 2012-нҗи йылың
сентябр айында Мары велаят ат чапышык айловуна гитмек миессер этди. Түвелеме, ат чапышык айлавы тәзе
гурлан, гөрмәге гөз герек. Велаятың әхли этрапларындан
яшулы неслиң векиллери, яшлар хем бар. Бизиң топарымыз
өңдәки хатарда болансоң бир топар таныш-билишлер билен
дидарлашярсың, саглык-аманлык сорашярсың. Янымда, ”Геңеш” обасындан Гандым Сәхет, ”Агзыбир” обасындан Аман
Ораз ве енелер бар. Шол вагт янымда отуранларың бири: Өвезгелди, хана, ызкы хатарларың биринде
танышлар
гелипдир, мен оларың янына гечҗек – дийип, туруп гитди.
Гапдалымда бир ер гәдерип дурансоң мен: ”Хәк, шу вагт Үмүр
акга геләйме-лә!” дийип, пикирими җемлемәнкәм, ол гөрүнәйди. Деррев чагырып яныма, Гандым билен аралыкда
отуртдым. Муңа менем-ә бегендим велин, Гандымың бегенҗиниң чәги ёкды, муны онуң йүзи айдып дур
52
-ды. Шонда ол: ”Өвезгелди, Үмүр акга бизиң ислегмиз
боюнча Алла тарапын иберилипдир, бейле пурсат мыдама
гайталанып дурулмаз, мен суратчыны гөрүп, сурат алдырҗак” дийди, менем: ”Гөзел гөвнүң, Гандым җан” дийдим.
Сурат алдырыландан соң Гандым: ”Үмүр ага, сиз улы илиң
хызматыны эдип йөрен чын адам. Ол хызматларың мөчберини мен билйәрин. Сиз ялы адамлары башарсам, элимде
гөтерип гездирҗек, аягың ашагына улаг берип: ”Йыгна
мирасымызы” дийҗек, йөне оңа мениң мүмкинчилигим ёк.
Шол дөврүң гелҗегине вели ынанярын” диенде, Үмүр ага
элини күкрегиниң үстүнде гоюп: ”Саг бол, иним, саг бол!”
дийип, башыны эгип, үч ёла гайталады.
Шондан дөрт ай геченинден соң Гандым достум өе
гелип, шол алдыран суратымызы гетирди. Йөне, суратларың
бирини чай ичилйән ак форфор күрүшгәниң дашына елмәп
гетирди ве “шол душушыкдан ядыгәрлик” дийип, бирини маңа
берди. Үмүр акга 2013-нҗи йылың 15-нҗи февралында
ёгалды. Шонда мен: ”Гандым җан, бу яды-гәрлик суратлары
Үмүр акга етирип билдиңми?” дийип соранымда ол: ”Ёк,
етирип билмедим, йөне өйлерине говшурарын” дийди. Шондан бәри, ине, шу суратлы күрүшге нирә гитсем янымда. Мен
өзүми Үмүр акга билен гезип йөрен ялы дуйярын” дийип, ол
маңа шол күрүшгәни гөркезди...
-------------Инди мен сизе, Гызыларбатдан гайдып гелйәркәк, Ашгабатда болан бир душушык барада айдып берейин. Бу өң
ядыма дүшмәндир, ядыма дүшенсоңам беллемезлик мүмкин
дәл.
53
Онсоңам, Үмүр аганың Метбугат өйүне гирип чыкман,
Мара гайтмаҗагыны менден говы билйәнсиңиз-ле...
-“Ватан” газединде, хакыкы хемдемлерим, Аннагелди
Нургелдини, Өвезмырат Ербендини гөрели! – дийип, Үмүр ага
мени янына алып редаксия барды. Ол ерде башы тәсин
телпекли, ак сакгалы торбалап гиден , эли хасалы гоҗа
габат гелдик. Сиңе-сиңе серетсек, ол гөрмеги – гөрүшмеги
гөвүн күйсегине өврүп йөрен сатирик языҗымыз Ашырберди
Күрт болса нәтҗек! Ол ресмилиги арзыланып, языҗылыгың
агзалыгына алынмадыгам болса, кәбир халк языҗылыга
етенлери еке сөзде көкенине көкермеги башарян халыпады.
Онда-да зехинине тай тапылмаз халыпады. Ол асыл, ахлагы арасса алым, диндар Хоҗа Ахмет ахуның янына гитҗек
болуп дуран экени. Бизем оңа тиркешип, ахуның даг этегиндәки күлбесине гитдик, ёл-ёданың ярамазлыгына гараман. Үмүр ага онуң билен болан гүнлери ятлап, ”Ватан” газединиң
24-нҗи январ 1995-нҗи йылдакы санында “Ашырберди
Күрте тиркелип...” атлы макала язды ..Ине, онсоң ёл-ёдасыз
ерден машының ашагыны харсаң дашлардан гораглап
баряркак, гөрениң Үмүр ага, сораг бермән отурып биленок,
Күртем нәме, гарашдырман, җайдар җогап гайтармагың
уссады. Гысга вагтда мен Ашырбердиниң салдамлыдан сиңңин җогапларының тәсирине майыл болуп, онуң диңе бир
сеси сагдын сатирик языҗы дәл, эйсем, түркмен топрагының
фаунадыр-флоросына учурсыз етик тәсин тебипдигине гөз
етирдим.
-Ашырберди акга, алвандыр гечигамак, сөзендир читчити догрусында сөз ачдык, инди дарыдыр арпа, шалыдыр
54
җөвен ялы дәнели экинлери гушдан гораглаян гушбаны хем
ятлалы!? – дийип, Үмүр ага сорады.
-Үмүр ини, гушбан, даң чызылып-чызылманка диңе
чыкышыңа, азалың сеси ялы эйменч хайкылыгына тутуп
уграр, элинде-де уҗы чөпүр чырпылы өрме сапан. Оны башындан айлайшына, бир голак атып башлар велин, хошуң
гелсин.
-Едрек акгамың какас-а, җөвен горанда “Мая-а-а!”
дийип гыгыршына, йөрүте ясалан ич-ә дешик, өзем эйменч
сыкылыклы чаклаңҗа голаклары уланыпдыр. Нохурлы ашнам Рахым Өвезгеленем огланка шейлерәк терздәки голаклары уланшына, экинине сакманлык эден экени.
-Гөрйәмиң оны! Йөне, Үмүр ини, көнелеммизде “гушгонсын”диенем бир соз барды.Ол текизирек ерде,дыз ойы белентликде үйшүрилен дашдыр. Оңа гуш гонанда тезегине гаран
авчыларам, өз этрапларында нәгеңси гушлаң бардыгыны
кесгитләп, ерли ягдая гөрә болупдырлар...
-Ашырберди ага, Хоҗа Ахмет ахун кәте газетлерде
чыкыш эдйәрди, йөне соңкы бир йылдан говрак вагт бәри
ады-соры чыканок. Нәме болды-ка? – дийип, мен сорадым.
-Хава,ол шейледир-дийип, Ашырберди мениң йүзүме
гайта-гайта серетди: -Бә, сен шол Аманмухамметми? Икимиз мениң гарыпҗа күлбәмде чайлашыпдык. Ай, ондан бәри
көп йыл гечендир. Мен сениң бир затлар чыршаяныңы билйән,
”Яшлык” җурналында йылың иң говы эсери адына эе болан
“Өлә-де хоссар герек” хекаяңы окадым. Гөрйәрмиң, сенде өсүш
бар. Ядыңа дүшйәрми, диңе иргинсиз зәхмет билен говы эсер
55
язып боляр дийипдим!? Инди, яңкы сорагың барада. Хава, ахун
агамыз гаты бир улы ве җогапкәрли ише баш гошды, ягны ол
Гурханы арап дилинден түркмен дилине терҗеме этмек
ишине башлады. Бир йылдан говрак өйүне: ”Гаты бир болмасыз иш болмаса азар бермәң” дийип, шәхерде бир таншының ерзе-мининде баса отурып ишледи, дүйнем терҗимәни
гутарып өйүне гелди. Ине, иргинсиз зәхмедиң нетиҗеси! Биз
онуң бу бейик иши гутаранлыгыны гутламага барянларың
илкинҗиси.
-Ай,инди китап окаҗак болянам ёк.
-Догры, арамыза яйрап барян шейле ”кесел” бар, өзем
ол аңлы дүшүнҗели адамлара махсус болан дуймак-сызмак, хасрат чекмек, беян этмек ялы укыпларың йитирилмегине алып барҗак песе гачышлыга баряр. Ол болса өз
гезегинде ыраң атян дини ынанчларың яйрамагына гетирйәр. Дурмушы ылахы нукдай назардан гөрмек етмезчилиги
барада велин, сейрек гүррүң эдилйәр. Хәзирки заманың кесели,
Алла ве Адам барадакы ол я-да бейлеки бир ынанҗы кабул
этмеги башармаянлыгымызда дәл-де, эйсем Алла ве адама
болан мәхремлик дуйгусыны башдан гечирмек укыбымызың
кем-кемден песе гачянлыгында җемлен-йәр. Адам окамаса
дуйгусы песелйәр, дуйгы песелсе дургунлык гелйәр. Гынансамам, кәбир адамлар адамың багтыярлыгыны хут шунда
гөрйәр.
-Ашырберди акга, башыңыздакы би тәсин телпек хич
кимиңкә меңзәнок-ла!
-Билйәмиң нәме – дийип, ол йүзүме серетди: -Бигөрк,
хапысарак аялым барды, ир өлди, чагалам окува гирип
56
билмән, иш тапман каңкашып йөрлер, гайыным дуршы билен
иңирди, язан эсериңи чыкартҗак болсаң үч көвшүңи тоздурмалы. Шу дүнйә-де еке-тәк шатлык берйән зат – олам итиң
дерсинден тикилен телпегими чыкармагым-да. ”Келләңе
итиң дерсини гейдирерин” дийил-йәндир...
-“Депедиш кесели” диен бир зат бар...
-Чагаларда диш чыкма билен баглылыкда йүзе чыкян
ичгечме кесели...Гөр, бу даглары!” Даг-дага душмаз, адам
адама душар” дийлени, би душушыгымыз гөр, нәхили говы!
Биз шейле гүрлешип, дагың этегиндәки кичиҗик
чешмәниң боюнда ерлешен, даг дашларындан өрүлен пессеҗик җая бар-дык. Җайың төвереги машындан долы. Менем,
“гөзүм ёк” эдип, оларың гапдалындан гечдим-де, җайың
гапысына сүсдүрилип бардым.
-Айыр машыныңы! – дийип, Хоҗа Ахмет җайың кичиҗик гапысындан чыкды-да, сесленди: -Бираз гарашың, янымдакы кеселлини уградайын!
Мен машыны ыза сүрүп, хол бейлерәкде сакладым. эпесли отурдык.
-Бир йыл өйүнде болмансоң кеселини беҗетрҗеклериң
бары үйшүпдир, аклындан азашанлары беҗерйәр. Өзем, дийсең таква адам – дийип, Ашырберди сесленди.
-Онуң илден үзңе, даг этегинде, чырасыз, газсыз еке
отурма-сына дүшүнмедим? дийип, мен сорадым.
57
-Айтдым-а, таква дийип. Ол “ахунлыгы берҗай этҗек
болсаң илден үзңерәк, өз халал зәхмедиң билен газанч эдип
яшамалы “диен дүшүнҗә эерйәр. Шуҗагаз чешмеден гелйән
сува дәне экйәр, оряр, дөвйәр, совуряр хем өз эл дегирменинде
үвейәр. Нахары одун билен биширйәр, чырасы-секизлик яг
чыра. Шу дагың этеклеринде өз угруна отлашып йөрен бир
ойнам довары оны этли-яглы, йүңи болса кечели, халылы,
кетенили эдйәр. Ол көнеҗе “Волга” машынына бензини
хөкүвметден гуяймаса , башга зады дукан-дан аланок, хатда
отлы чөпи хем. Ол оҗагының одуны сөндүрмән саклаянлардан... ”Байы мал басар, гарыбы машгала” дийлиши ялы
чүл чагасы билен шу ерде... Дин ылмы етик, Бухара дин
мекдебини, арап үлкесинде бәш йыллап дин ылмыны алып
гелен адам...
Шол вагт ахун ага бизи янына чагырды-да:
-Багышлаң,мениң сиз үчин йигрими минут вагтым бар!
– дийип, бизи өйүне салды.
Даг дашларындан галдырылан, гамыш билен үсти
басырылан пессеҗик җайың ёкарсындан гамышлар салланышып дурды, тертипсиз өрүлен дашларың йити учлары
чыкышып дуранлыгы үчин,адам отуранда аркасына чүммесин дийип, дивара юка тагта тутуланды, гапың агзында
яг чырасы, онуң янында Кәбәниң сураты барды, ортада
язылан ак кечедәки сачагың үстүнде, яңы тамдырдан чыкан
чөрек билен, бир окара дүе чал, бир окара болса дүе гатык
барды. Үмүр ага бир овунтык чөреги агзына салды-да:
-Түркмен ага “Сакасы саглык” дийсе-де, аслыетинде
мәхир-мухаббетли ылалашыгың ёк еринде, җан саглыгыңда
58
салымыны бермән сув-самана дөнүп, кейгиң шахына чыкяндыгыны билйәрис. Ахун ага-да биз билен ылалашды. Ынсан
баласы бир-бирини эдил нан овнугы ялы хатыралап, гөзүң
гөреҗи ялы горамалы, онсуз онуң газананы безененине етмез,
гөрҗеги гөрги, этҗеги берги бор. Көнелеримизиң айтмагына
гөрә, терслигиң мүтдети ювлан хүлле яглык чөпе серилип,
гурынча довам этмели. Кеймир көр йигитлерини эердип
баршына, агзыбир-лигини йитирен көп тамдырлы обалара
мыхманчылыга-да совулмандыр... – дийди.
-Оны этҗек болсаң, хич ерик совулман, барҗак ериңе
барып, гөни ызыңа гайдыбермели, инди хер өйде бир тамдыр
бар – дийип, мен сеслендим.
-Ол-а догрула вели...Мен “Бармагы башга дийсеңем билеги бир” диймекчи болдум.
-Үмүриң айдяны догры – дийип, Ахун ага ара гошулды:Икимизиңем аладамыз ил-юрт аладасы. Бейлекилере ягшылык этмек билен сен илкинҗи нобатда өзүңе көмек эдйәрсиң
ахырын. Биз шоңа дүшүнмели. Булар барада Куранда хем
айдылып гечилйәр. Мен ине,бир йылдан говрак өйүмде
болман, Кураны терҗиме этдим.Кеселине эм тапанлар болса шондан бәри гелериме гарашып-дырлар. Пейда тапмаәян
болсалар бейдип үйшүп гелмездилер.
-Ахун ага, Кураны терҗиме эдипсиңиз, ол говы зат –
дийип, мен дүе чалдан бир овурт овуртладым-да, сөзе
башладым: -Бу барада менде кәбир пикирлер дөреди .Арап
дилине дүшүнмейән адам үчин, Курандан окалан хер бир аят,
сүре онуң аңына өрән гүйчли тәсир эдйәр, хатда җадылайҗы пейдасы бар дийсеңем болҗак. Йөне шол аятлар түрк59
менчә гечирленде
онуң адамың аңына эдйән тәсири
песелмейәрми? Җадылайҗы арап дилинде окалан аят түркмен дилинде адаты бир өвүт-үндев болуп гөрүн-мейәрми?
-Догры, бу барада өңем бир сорапдың. Ядыңа дүшйәрми,
“Несил” газетинде душупдык? Инди, сорагларыңа
җогап берейин. Кураны терҗиме этмегимиң бир нәче себәплери бар. Оларың биринҗиси, хәзир Куран арап дилинден,
ысламдан дашдакы адамлар тарапындан терҗиме эдилди,
йөне Куран чепер эсер дәл, ол диниң сүтүни. Оны терҗиме
этҗек болсаң арап дилини сувара билмели, дин ылмындан
чорба совадан болмалы. Ол болмаса галама япышмалы дәл.
Кураның бир йүз он дөрт сүреси дүнйә мусулманлары үчин
сан тайындан ве хатда көп халатларда маны тайындан хем
дең дәлдир. Чүнки, мусулманлар дөрт мезхебе-йөрелгә эерйәрлер. Шол дөрдүң Агзамы мезхеби бизиң дини йөрелгәмиздир.
Шол догры ве арасса мезхеби сайлап алып билени үчин,оны
дүзен Ныгман Сабыт оглуна “Ымам агзам” дийип лакам
гоюпдырлар. Кураның аятларында овал болуп гечен, хәзир
болуп дуран ве гелеҗекдәки болмалы ишлер бардыр, йөне оны
билмек үчин, дүйпли ылма эе болмалы. Кураның аятларында
“Пылан зат ёк”диймели дәл-де,” Билемок” диймели. Сүрелериң
ылмы тайдан дүзүлишини, ягны эе, хабар, ишликлер, кемишликлер, ишлигиң нәмәлим гөрнүшлери, соваллар, йүзленмелер,
эмрлер, ишлигиң гайтарым гөрнүшлери, адамыны бир яман
затдан гайтармагың гөрнүшлери, үмлүклер, ышаратлар,
атлар, ат чалышмалары, сыпатлар, сыпат-ланян затлары
ве башгалары өрән ербе-ер, кемсиз гетирилен-лигини билмесең, Кураны терҗиме эдип болмаз. Аятларың битирйән
60
ишлерине оларың манысындан башга-да бирнәче затлар
гирйәр. Биринҗиден, адам нәмелер эденде өзүне пейдалыдыгыны, нәмелер эденде зыянлыдыгыны аңына сиңдирйәр, аят
окаланда эшдилйән овазың битирйән ишлери хем җуда
әхмиетлидир ве согабы улудыр. Адам сүрәни нәме ниет
билен окаяр,ана Аллатагала шоңа гараяр,согап шоңа гөрә
берилйәр. Онсоңам,бир гең зат бар, бир сүрәниң, меселем, Күл
Хүвелланың бир өзи он, он бәш зада ярап дур. Себәби
Аллатагала Курандакы сүрелере ве онуң ичиндәки аятлара
хорматдан башга гүйч хем берипдир. Онуң икинҗи гүйҗи
шол аятың хер бир йигрими докуз харпының җогапкәр
перишдесиниң болмагыдыр. Аят окаланда шол җогапкәр
перишде гелип битирмели ишини битирйәр. Йөне, аятларда
гаты горкулы затлар хем бардыр, хемме зады айтмаклыгың
гадаган эдилен ерлерем бардыр .Меселем, ”Аятүл-Күрси”
гаты гүйчли дийип, оны ченден аша көп окан адамларың
багланяныны, аялларың лал, яш болса чага догурмадан галяныны билмелидирис. Мениң бу сөзлери айтмакдан максадым,
адамлар хич тарапдан зыян гөрмесинлер, ахмал болмасынлар дийип, дуйдурмакдыр. Бакара сүресиниң 84-нҗи аятында улы бир әтияч этмели зат бар, олам Аллатагаланың шу
аятда өз шерапатлы адыны гетирип, онуң эдил ызындан
энеңизе ве атаңыза середиң дийип, өзи билен ата-енәни бир
ерде гетирмегидир. Мундан чыкян маны-ата-ене адамзадың
икинҗи Худайыдыр. Себәби, бир адам Алланы-т-,Мухаммеди
ве шеригадың бәш ишини тассык этсе ве битирсе, эмма атаенесини нәразы эден болса, ол адама ики сарайда-да ер ёкдур.
Куранда ене бир эсасы гөз өңүнде тутулан затлардан иң
пейдалысы дийип хасап эдилйән меселәниң бири-де, догангарындашлыгы, ёкарда белленилши ялы, ылалашыгы, милле61
тара гатнашыгыны пугта сакламаклыкдыр. Ол хакыкы
иманлылыгың нышаныдыр. Бу барада “Бакара” сүресиниң
28-нҗи аятында айдыляндыр. Мениң булары диле гетирмекдәки максадым, Кураны терҗиме этмекдәки йүзе чыкян
сорагларының кәбирлерини мысал гетирип, габат гелен кишиниң ол иши амала ашырып билмеҗеклигини ныгтамакдыр. Кураның түркмен дилинде окаланда эдйән тәсири
барада айдыланда болса, шейле. Оны дин ылмына етик адам
терҗиме этсе тәсири бирҗикде песелмез, гайта хас-да
гүйчленер, онсоңам, ол терҗимечиниң йүреклере барян якын
ве якымлы сөзлери сайлап алшына баглыдыр.
-Ахун акга, ”Пырагы” фирмасының кетхудасы, достум
Аннагелди Өвезгелди мешхур Магтымгулы атамызың хатырасына садака берйәр, шоңа сизи чагырярын! – дийип, мен оңа
йүзлендим.
-Боляр, эртир ир билен барып, аят окарын,йөне өңүмде
сачакдан башга задың болмазлык шерти билен – дийип, Ахун
ага разылашды.
-------------Биз, ахун агалардан гайдышын херрикгалалыларың
мешхур алым Мәти Көсә багышлап гечирйән дабарасына
гатнашдык. Ол ерден “Пырагы” фирмасының кетхудасы
Аннагелди Өвезгелди оглы бизи өйүне чая чагырды. Ол 1987нҗи йылларда “Пырагы” атлы айдым-саз
топарыны
дөредип, республикада ат алып башлапды. Ол республикада
ат газанан артистлер Җума Язмырадов билен Гурбанназар
Атакгаевиң гатнашмагында чыкышларың хас шов-хунлы
гечмегини үпҗүн эдйәрди, өзи хем ширин сеси билен халк
62
айдымларыны айдярды. Мен онуң айдымларыны башы асман
билен бәслешип дуран гадымы ве гөзел Нохур обасында,
белент чынарың саясында хем диңләпдим. Ол бейик Пырагы
барада айдым айдярды. Өз көкүни асырларың җүммүшинден
алып гайдян бу чынарың саясында,хут бизиң хәзир отуран
еримизде, бейик шахырың Хыва барярка отурып гечен еринде
отуранлыгымыз себәпли ол айдымыны хас җошгунлы
айдярды. Чынардан бираз бейлерәкде болса, республикада
илкинҗи магарифчыларың бири Мухамметгулы Атабаевиң
өз гүйҗи билен салдыран ак мекдеби хенизем гуҗак ачып
дур,ондан аңырракда болса гадымы дөвүрде эйран шасы
Апбасың өз раятлары билен пайтунлы гечен ёдасы гаралып
гөрүнйәр.Бу ерден ёкарда Гаравул обасы ерлешйәр. Ол обада
инди көп йыллардан бәри бейик шахыра садака берип гелйән
Ымамгулы Аннамырадов яшаяр. Аннагелди Өвезгелди оглы,
диңе бир өкде айдымчы болман, телекечилик ишлерини хем
эзбер алып баряр. Мен онуң бу иш тәри барада “Яшлык”
җурналында “Телекечи баямак үчин ишлейәрми?” ады билен улы бир публисистик макала хем языпдым...
Мен булары ятлап баршыма ёлда сакланып, гүнделик
газет-җурналларың бир нәчесини сатын алдым-да машында
отуранлара пайладым. ”Несил”газедини алан Үмүр ага онуң
үчүнҗи сахыпасыны ачды-да, Аннагелди Өвезгелдиниң суратыны гөркезди. Ёкарсы “Алкышнама” ады билен башланян,
йүзи суратлы, ашагында “Ашгабатдакы “Пырагы” атлы
сазчылык – чеперчилик, тәҗирчилик фирмасының президенти, айдымчы Аннагелди Өвезгелдә багышланяр” диен язгыдан соң шахыр Шыхмырат Батыевиң секиз бент гошгусы
гелйәрди.
63
Ине, шол бентлер.
Аслың сениң даг илиниң неслидир,
Гөвүн җошса яда салар силлери.
Сени багш эден бахар паслыдыр,
Хош сайрар хемише сайрак диллери
Диңе бир оваз дәл, йүрек байлыгың,
Чәксиздир, җомартдыр начар адама.
Герек болса олар үчин алтын дәл,
Өзүңем гоярсың нәсаг халыңа.
Шейлерәкдир, асла сениң ярайшың,
Билмерсиң киселең бошап галанны.
Илиң үчин дөкүп орта бар задың,
Өвезине сөййәң алкыш алманы.
Галан задам еке шая алмарсың,
Кәте ятлап, аҗайып дүйш гөршүңи.
Шонда душуп Магтымгула-ол дана,
Пыгамбер дек кишә элиң бершиңи.
Ол болса үч ёла сыпап аркаңдан,
Саңа ак патаны берипдир шонда.
Соңра чох бегенип бу ахвалата,
Фирмаңа оң адын дакыпдың сен-де.
Ине, шейдип ёла дүшди ишлериң,
Ёл ясадың Чынма-Чына, Рума.
Нешир эдип Пырагының китабын,
Совгат дийип пайладың сен хер киме.
64
Багыш этдиң, әхли гүйҗүң, гуҗурың,
Ил-гүнүң аҗайып багта етмегне.
Чексең-де сен янамалаң эҗирин,
Гошант гошдуң, тәзе даңың атарна.
Барха өңе баряң адын гөтерип,
Дана атамызың мирасы билен.
Голуң узак мензиллере етирип,
Өс сен ене гүллең арасы билен...
Шу айдыланлара мениң бир гошҗак задым бар.Якын
достум Аннагелди Өвезгелди оглуның түрклер үлкесинде
гыммат бахалы, сувда хем дуркуны үйтгедмейән, пулуң кагызына чыкардан, Пырагының әхли гошгулары ерлешдирилен
шол китабының маңа хем совгат бериленлигини айтмалыдырын. Ол тәсин китабы гөрҗеклер шу сетирлериң авторының шахсы китапханасына барыбермели.
Хава, Аннагелди, ”Мир-3” –де ерлешйән җайларың
бириниң 4-нҗи гатында яшаянлыгына гарамаздан, бизе
гадыр эдип җанлы сойды, хеззет-хормат этди. Онуң билен
энчеме йыллап тиркешенлигим, дузуны даданлыгым үчин,
мен шу пурсатдан пейдаланып, оңа өз миннетдарлыгымы
билдирйәрин. Ол хем эдил Үмүр ага ялы айратын ятланылмага мынасып адам дийип хасап эдйәрин.
Шол гүнүң эртеси йигрими ики гоюн, ики өкүз союлып,
дана Пырага берилйән садака бардык. Хоҗа Ахмет ахун сөз
берши ялы ир билен гелди, аят-төвүр этди, ишиниң көплүги
зерарлы гыссаглы гитди. Биз онуң билен шондан ики ай соң
душушдык. Бир гүн ол Ашгабатдан мениң Сакарчәгәниң
65
“Геңеш”обасында ерлешйән өйүме гелди-де, Кураны нешир
этмекде дөрән пәсгелчиликлер барада гүррүң берди ве көмек
сорады. Мен оны алып, “Гүлүстан” обасында яшаян Чары
Ремезаның өйүне бардым. Чары аганың адындан язып,
”Гарашсызлыгың мивеси” атлы китабы чыкаранлыгым үчин
ол мени ниреде отуртҗагыны билмеди. Хоҗа Ахмет ахун
оңа өз арзыны айтды ве көмек сорады. Чары ага гич агшам,
шол вагтлар Мары ве-лаят хәкими болан Гурбан Оразың
янына бизи алып барды. Шейлеликде, хәкимиң бир җаңындан
соң Кураны чыкармакдакы пәсгелчилик арадан айрылды.
Басым, ики китапдан ыбарат он мүң саны Куран чапдан
чыкды. Ол хениз халка яйрап етишмәнкә, Хоҗа Ахмет ахун
“Президент Сапармырат Түркменбашының
гөвнүне
дегенмишин” диен гүррүң яйрады, ягны тәзе йылың өң
янында гурлуп гутарылан Рухыет көшгүниң ичинде тәзе
йыл ёлкасыны гурнамак “мусулман дәбине габат геленок”
диенмишин. Ине, шу сөз үчин хем-белки онуң башга себәплери
хем болса бардыр, мен өз эшденлерими гүррүң берйәрин- Хоҗа
Ахмет ахун гараланды, ол барада метбугатда масгарачылыклы тосламалар чап эдилди, онуң терҗиме эден Кураны
якылмалы эдилди. Бейле айылганч ваканың
Мары
топрагында, ыслам дининиң горагчысы хасап эдилйән
түркменлериң арасында болуп геченине ынанасың хем
геленок, йөне ол бол-ды. Атамырат ахун, Чары ахун, Молла
Төре ахун ялы ене энчеме ахунлар барада гиңишлейин
макалалар топлумыны, ”Ымам Агзам”, ”Куран” атлы дини
ылмы дерңевлери язан зехинли җурналист, алым, пелсепечи
Хоҗа Ахмет ахун өмрүниң ахырына ченли гарыплыкда яшап
66
гечди. Онуң үстүн-ден гүлдүлер, яманлап айдым хем
дөретдилер. эмма ол “айдымчылар” инди нәтди? Өңде бир
роваятда айдылшы ялы олар инди тоба гелдилер, молла
болан болуп адамларың өңүне дүшүп йөренлерем бар...
Бир гүн сахаба Абдылла ибн Месгут бир ерден өтүп
баряр экени. Бир багшы җемагат билен отурып, хош оваз
эдип, хапа ишлери хем кылярды, җемагат хем ныгматлар
ийип, саз диңләп,хошхал болуп, меҗлис гураярды. Сахаба
багша йүзленип: ”Эй, хош овазлы йигит, эгер шу овазлы сесиң
билен Куран окамагы билседиң, шонда көп халайыкларың
көңлүни авлап билердиң! ”диййәр. Бу сөз багша тәсир эдйәр.
Ол бирденкә худайың догры ёлуна гирип, көңлүне иман долуп,
отуран еринден бөкүп туряр-да, саз гуралыны ере уруп
дөвйәр хем-де гелип, ол белент кишиниң аягына башыны
гойяр: ”Я, Абдылла, айт, маңа нәме диймек герек!?” Сахаба
оңа иман гетирдип, онуң башыны аягындан гөтерип, йүзүни
сыпады: ”Хак Тагаланы сөен кишини биз ничик сөймеҗек!? Сен
тобаны чының билен кылдың, инди көп мукдардакы пейданы
ахырет хасылында гөрерсиң!”диенинден соң ол киши тоба
гелип, сахабаның шәгирди болды.
----------------Инди мен сизе Үмүр ага билен Алтымырадың гүррүңини берейин ..Иш алада билен гумра болян вагтың гүнүң
догуп яшышынам аңмаз экениң. Ничик бир ериң сызлайса
шонда бөврүңе үнҗи аралашып, гөзүңи тегеледйәр. Адам
ыкбалында кәте болайян шейле пурсатларда саңа дуйгудашйүрекдеш, сөхбетдеш хем голдав герекди. Мениң үчин ол