Latin

Үмүр Эсен - 1

Total number of words is 3784
Total number of unique words is 2309
2.3 of words are in the 2000 most common words
6.0 of words are in the 5000 most common words
9.7 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аманмухаммет Непес.
ҮМҮР ЭСЕН
2016
1
2
Үмүр ага халыпасы Эдрек Атаҗан билен.
Белли мирасгәр,филология ылымларының кандидаты,
Түркменистаның халк мугаллымы,озалкы СССР-иң Дөвлет
байрагының, ”Хормат нышаны”,”Октябр Революсясы” орденлериң эеси Үмүр эсениң битирен ишлериниң,халка гоян мирасының долы болмадык санавы ашакдакылардан ыба-рат.
3
Макалалар топлумы җеми-18000,шол санда;
-гушлар хакында-350,
-мөҗеклер хакында-400,
-итлер хакында-450,
-түркмен тагамлары хакында-465,
-ятдан чыкып барян сөзлер хакында-500,
-түркмен тебипчилиги-548,
-поваятлар -900,
-адам атларының гелип чыкышы ве лакамлар
хакында-8000,
-Гарагум чөлүнде гуйы атларының дөрейиш тарыхы
барада-6212 саны макалалары бар.
Йыгнан накыллардыр-маталларының саны-25 мүңе
етйәр.
Музейинде
етйәр.
бар болан экспонатларың саны-40 мүңе
Дөреден музейлери шу ашакдакылардан ыбарат:
-Мары велаят билим мирасхана-музейи,
-Магтымгулы адындакы Түркмен дөвлет
университетиниң тарых факултетиниң музейи,
-Чеперчилик Академиясының музейи,
4
-Медениет институдының музейи,
-Марының кичи харбы ишгәрлери тайярлаян
мекдебинде ачылан музейи,
-Молла Төре ахуның музейи,
-илкинҗи түркмен дипломаты,языҗы Гылыч
Кулының музейи,
-шахыр Италмаз Нурының музейи,
-языҗы Ашыр Назарың музейи,
-Әрсары бабаның музейи,
-шахыр Пыхы Таганың музейи.
Үмүр аганың дүрли ерлерде эден чыкышларының саны1872.Хер чыкышы ортача 30-40 минут,иң узак чыкышы 6
сагат 30 минут.Ол улы ве кичи Гарлының,Нобат багшының,
Өденяз Нобатың, Хан Акының ве онуң оглы Гулбабаның,
Язгелди Куввадың, Гирман багшының,Пашагулы Гирманың,
Өвезгелди Велмәммедиң, Сувхан Хоҗагулының,Анна Бабаҗаның, Италмаз Нурының,Гылыч Кулының,Акы Баймырадың,
Ата Көпекмергениң,Помма Нурбердиниң,Гурбандурды Гурбансәхедиң ве ене енелериң догдук обаларындакы дабараларыны гечирмеклиги гурнады.
Халыпасы эдрек Атаҗана 9 саны ятлама китабы,
Гелди Векиле чөл гуйылары барада ики китабы,
5
Иниси Алламырат эсене “Профессор Мәти Көсәев”
атлы китабы,
Алым аграном Тиркиш Мүлкә “Түркмен йигитлери
Кубада” атлы китабы яздырды.
Овганыстанда,Эйранда,Азербейҗанда,Беларусда,Украи
нада,Грузияда, Өзбегистанда,Россия юртларында болуп,
түркмен дурмушы,менениети,Эдебият ве сунгаты,бай мирасымыз барада чыкышлар топлумыны этди.
Ол озалкы СССР-иң Дөвлет байрагыны аланда, байрагың:
-он мүң манадыны етим чагалар өйүне,
-он мүң манадыны чагалар өйүне,
-он мүң манадыны гаррылар өйүне,
-он мүң манадыны Мары област Магтымгулы
җемгиетине,
-отуз мүң манадыны раёнларда
медениети ве
сунгаты өсдүрмеклиге пайлады.Байрагың мөчбери шол дөврүң хасабы билен өрән көп пул,оңа 10 –дан говрак еңил
машын алса болҗаклыгы чак эдилйәрди..
Хатам Тая меңзеш бейле сахылыгы диңе Үмүр ага эдип
билҗекди...
Бу китапчада Үмүр агамыз барада дүрли адамларың
ятламалары гысгалдылан гөрнүшде гетирилди.Ол бир
дүйпсиз умман,нәче гүррүң этсең эдип отурмалы адам.
6
”Хамыр уҗундан петир” хөкмүнде гетирилен бу язгылары
Сизе етирмек билен, бу бейик ынсан хакдакы говы ятламалар
язып иберҗек адамлара гарашяндыгымызы ныгтамакчы
болярыс.
ИЛ ОГЛЫ
Сегсенинҗи йылларың башларыды өйүдйән, ялңышмаян болсам шейле. Мәнебаба пириң арамгәхине
бардык
велин, “Сиз шу ерден чалт гидиң!” дийип, бизи гара машына салып алып гайтдылар. Ёлда, мирасгәр Үмүр эсен
ёлагчының эркеги ялы, гидип барярка нәмедир бир зат
чейнейәрди. Ол машының гапдал айнасындан серетди-де:
-Дурналар баряр! – дийип, чейнемесини гойды: -Ата
Көпекмерген бир гүн маңа: “Дурнаң дашлыгыны дилдим
велин,
ичинден хер түйсли өвүшгин берип дуран даш
чыкды. Оны бир җөхит гөрүп “О-хов, Көпегиң оглы, муны
ниреден алдың? Бу даш үчин 12 эркек берейин” дийип
ялбарды. Мен дашы башымдан айлап зыңдым-да “Сизе
герек даш түркмене герек дәлми? дийдим“ дийип гүррүң
берди. Ол даш янардаг-вулкан атыланда алмаза өврүлип,
дүрли өвүшгине эе боляр экени, онам гуртлар, дурналар
чөплейәрлер. Ери геленде беллемели зат, дурналаң иң
өңүндәкиси укламаяр, галанлары укуда учярмышлар. Дийҗек боляным гөвхер дашы ялы ядыгәрлиги башымыздан
айладык, негәде бир зыярата барайсаңам яңкы ыздакы
дурналар ялы укудакы адамлар бизиң ызымыза ит салып
ковярлар-дийип, ол сесини кесди. Ахмет Халмырат дегишмә салан болуп:
7
-Үмүр ага, мен-ә сачымы сырдырып отыркамам уклап галайян – дийип йылгырды.
-Сен бир ылым уран адам, вагтында укламалы, йөне,
учуп барян дурналаң шүввүлдысы ялы хор чекмели дәл –
дийип, Үмүр ага Ахмедиң ятышыны ятладян ялы җогап
берди.
-Үмүр ага, байгушың, чайкелиң бейнисини иен адам
кемли боляр, дәлирейәр диййәрлер, шоң җаны бармыдыр? –
дийип, Ахмет оңа чиңерилди.
-Айдылян болса җаны бардыр. Мумия ийсе дөвүкенҗиги беҗерип болянлыгыны гушларам билйәр ахырын.
Биз халкымызың тарыхыны, гечмишини өвренмәге ымыклы япышмалы, ериң астыны-үстүни билйән, тебигатың
дилине дүшунйән алым огланлар бизе дервайыс герек.
Дагда магдан, чөлде-чөллүк мекдеплерини ачмалы. Кә ерде
гүррүң берип,гүррүң берип нәче җаныгярсың вели, саңа
сораг берйәни ёк, себәби, ылымлы адамлар азаляр. Вагты
өлдүрмек үчин карт ойнамалы дәл ахыр. Бендесенде Пахыр
шых диен бири болупдыр. Хачан гөрсең хасасыны сүйрәп,
самрап йөрендир велин, йөне, сүйшүп йөрен ёл-ёдасыз
чәгеликде дуран еринден: - “Шундан гитсең Хыва барып
боляр” – дийип, такык ёлы гөркезип дурандыр. Хиндистандан Сарахса мерги кесели геленде Моллагылыч ахун
адамларың йүзүндәки гам – гуссаны гөрүп ”Җан, Алла, илиме дерек мени ал, гой, олар абат галсын?” – дийип, дилег
эден еринде өлүп галыпдыр, шондан соң кесел өкҗәни гөтерипдир. ”Акыллы мени алмаз, акмага-да алдырман” дийлени, илиң ичинде зор адамлар бар. Шонуң үчин мыда-ма
8
дөредиҗилик гөзлегинде болмалы. ”Өйүң чарыгы чашыпдыр
вели, инди иш өңе гитмез” дийип ятмалы дәл, ишлемели,
ядасаң йүзүңи совук сува ювуп ишлемели. Җуда болмаса
совук сува дүшмели. Мен йигрими йыл бәри эртирине совук
сува дүшүп гелйәрин. Маңа зат боланок ахырын.
-Үмүр ага, Аманмухаммет гүл ялы оглан вели, гошгы-пошгам язайяр-да! Беҗерилмедик араба ялы гошгулары
бар онуң? – дийип, Ахмет маңа гөзи билен Үмүри гөркезди.
-Вах, Ахмет җан, кәмиллиге бир гүнде етилмейәр
ахыр
– дийип, Үмүр чалаҗа йылгырды .Ери геленде беллемели зат
– Аманмухаммедиң
“Огуз ханың ызыны ызарлап”
атлы макалалар топлумындан -“Ил ханың несиллери”,
”Амозонкалылар кимлер?” , “Геракл эпосы-Гылгамыш атлы
түркмен эпосының гөчүрмеси” атлы бирнәче язгыларыны
окап, амеркан индейлериниң аслы гелип чыкышларының
Орта Азиялы түрки дилли миллетденлигини билдим. Оңа
ынанҗагымы, ынанмаҗагымы билмән йөркәм, “Заман”
газетинде, 2008-нжи йылың феврал айындакы 5-740санында чыкан “Индейлериң аслы Азиялы” -атлы макалада, түрки халклар билен индейлериң арасында умумы
багланышыгың бардыгы, ики топарың ДНК-ларының
меңзешлиги барада агзаляр, Җорҗ Вашингтон университетиниң профессоры Түкер Өздоган “Орта Азыяда ве
Сибирде яшаян түрки халклар билен индейлериң ДНКларының нусгаларының дең гелйәнлигини” ылмы маслахатда беллейәр. Айтҗак боляным, Аманмухаммедиң алт9
мышынҗы йылларда язан язгыларының хакыкатдыгыны
хәзирки алымларың барлагларындан соң билип галдым.
Белки, онуң беҗерилмедик араба меңзеш сетирлерине-де
соң дүшүнерис...
-Үмүр ага, гадаганлык
нәме айдарсыңыз?
гиризилйән сөзлер
барада
-Хава, Ахмет җан, түркменде гадаган дүшүнҗелерем
бар.” Сөз дашы оврадар, даш болмаса башы” диен пәхиме
гөрә, ховп дөредйән сөзлериң адатдан дашары гүйҗүне
ынанмалы. Халкың арасында ол сөзлере гадаганлык гиризилйәр. Себәби аңырсында бетбагтлык горкусы ятыр.
Ахмет җан, дүйнки сең дүйш ёргуды барадакы айданларың
гаты догры. Өз өйүңе, өзүңе “ербетлиги, эрбет ёргуды”
ырым этмек болмаяр. Оны говулыга ёрмалы. Себәби “Дүйши
нәм-ә ёрсаң шолам болармыш” диен дүшүнҗе бар. Дүйши
ёрян адам хошгылов, ак йүрек, гиң дүшүнҗели болса говы.
Йөне, сөзүң адатдан дашары гүйҗи дили-көңли яманың
элине, дилине дүшмесин. Дүшәйсе велин, бейле ягдайда
”гүнәни ит гөтерсин” дийип, дилег этмесең башга ёл
галмаяр. Ягшы адама болса “Түвеле-ме” дийип голтгы берерсиң, вессалам...
-Языҗы “языҗы” адыны эне дилини сув ичен ялы
билйәнлиги үчин гөтерйәр, шейле дәлми, Үмүр ага?
-Хава, хут шейле, Аманмухаммет җан! Шонуң үчинем
“окувчыларың окув китапларыны редактирлемек меселесин-де языҗылары ише чекмели” дийип, мен кән кәкеледим. Мекдеп-де биз диңе бир окыҗылары етишдирмән,
эйсем, гелеҗекки языҗылары хем етишдирйәнлигимизи
10
ятдан чыкармалы дәлдирис. Языҗылык ёлы мекдеп партасындан башланяндыр.
----------Үмүр ага хер бир сорагы гиң дүшүндирмәге яданок.
Онда аралык диен дүшүнҗе ёк. Дурмушы рухы тәмизлиги
билен өлчейәр. Ил бәхбидине гезек геленде болса төвекгел,
бар затдан гечйәр, достлукда вепалы, ишде галҗаң-хөвесли.
Таңрының керемлидигине җаны-тени билен ынаняр. ”Ынсаның хер бир эдйән ишиниң гөзбашында пәхим-пайхас
болмалы, хыялыңы, максадыңы пикир элегинден гечирип,
ише гиришмели, өмрүң гысга болса-да, гечмели мензилиң,
этмели ишиң улудыр. Берлен өмрүңде эдил от ялы ловлап
янмалы, хас догрусы, өмрүң манысы яшалан йылларда дәлде, эдилен, битирилен ишлер билен өлченилйәр” дийип
дүшүнйәрди. Халкы, или үчин җаныны гайгырмаян, мыдама
өйүне мыхман адам үчин эсасы байлык дөредеҗилик,
достлук гатнашыкларыды. Ол, медениет-сунгат ишгәрлери
билен йүрекдеш-лиги, хемише дидарлашып дурмагы халаян, олар барадакы гүррүңе бир башласа гутармаян, медениетиң, сунгатың “елуҗы” я-да “дил уҗы” бир зат дәлдигини, оңа икилик эдениң, оны өз бәхбидине уланмакчы
боляның байнамаҗакдыгыны эдил йүзүне айдып билйән
адамды. ”Миллетиң аңыны, дәп-дессурыны, гечмишдәки
шан-шөхрадыны, милли дуйгусыны, мертебесини
ёкары
чеперчилик усулы билен гөркезмәни башармалы, рухы байлыгы өзүмизе тарап өвүрмели, хер бир дөрэдилйән эсер
адамың гурсагындакы дүвүнлери гуры сөзлер билен дәлде, ”йүрек йылысы, достлук мәхри, еңил окалян чепер сөзлер
билен чөзмели “диййән адамды. Онуң тебигаты сөйүшини
11
айдып гутарар ялы дәлди. Бир гезек машын басып ёлда
галан йыланы гөрүп мени саклады-да, машындан дүшүп,
йыланы эляглыгына долап сазагың дүйбүне гөмди, ызынданам дога окап йүзүне сылды. ”Инди йыланлары хем
адамлар гырып уградылар” дийип, ол башыны яйкады. Шу
ерде мениң ядыма бир вака дүшди.
2006-нҗи йылда “Ёмут гырлан” дийлен ере “ Дузлы
оя “ 12-нҗи гезек зыярата бардык, садака бердик. Бизи гынандыран зат йылың ыгалсыз гелмеги зерарлы яз отлары гөгерип билмән гурап галыпдыр.Башга хич ерде от
битмесе-де, бу ерде, “Дузоюң” япыларында иң бол задың
бири чомуч болса-да, шолам япрагыны яйрадышына гурап
галыпдыр. Бу ере, кейиклериң овлаклаян меканына гуракчылык өз ярамаз тәсирини етирипдир. Кейиклер иймит
гөзлегинде, овлакларыны ташлап, узаклара гитмәге меҗбур болупдырлар.От болмаса о җанаверлерде сүйт хем
болмаз экени. эне сүйдүнден ганмадык овлаҗыклар чалаҗан ягдайда ятырдылар, янына барсаң еринден галмагада меҗаллары ёкды. Ёгсам, догандан дөрт сагатдан соң,
олары тутып билҗек гуманың ёкды ахырын. Чалаҗан
овлаҗыклары гөрениңде йүрегиң гыйылып, гөзүң яшдан
доляр экени. Шонда Үмүр ага ”Гөр-ә,булары!” – дийип, гөзүниң
яшыны сылды – Онсузам вагшы
адамлар тарапындан чөлүң безеги хасапланян кейиклер гырылып гутарып баряр ахырын-дийип, чыны билен
аглапды.
Догруданам, яңы-якында-да, бу ерлерде кейиклер
сүри-сүри гезердилер. Гарашсызлыгы аланымыздан соң адам12
лар “өңүмизден чыкҗак ёк” эдип, чөлүң ябаны хайванат
дүнйәсине дийсең газаплы дарадылар. Инди сүри дәл , еке
гезип йөрен кейиге хем душмак кын, хатда товшанларам
гырлып гутарылды. Оларың ёк болуп гитме ховпы дөреди.
Мунуң өзи адамларың тебигатың өңүндәки улы җенаяты
ахырын...
-----------Үмүр ага, мен обамызың эпей адамларына ве оларың голай-голтумларына гаты небсим агыряр-дийип,
Ахмет, мени пикиримден ачды: -Олаң бири әпет җай салды
дийсең, бейлекиси ондан кем галмаҗак болуп ики гат, ене
бири үч гат җай салып башладылар. Онсаң мең җайым
гыйылан гыркылык, айырлан атагзы ялы ортада галыберди. Я-да менем, шәхер этеклериндәки тигирли, ыкманда
дуканлар ялы бир җая гөчүп, буларың арасындан согрулып
гидиберсемми-кәм?
-Ахмет җан,”бөлүнен бийз“ болмазлар. Белки, би, ачялаңач сычанларың ыкбалы биленем гызыкланҗак тапылаяды-да, ёгсам, дили гысга болунян еримиз гыт дәлдир,
хас догрусы хумай гушумыз учуп гидип баряндыр.
-Хумай диймек нәме? Бир гоңшым гызына шу ады
дакып-дыр? – дийип, мен сорадым.
-Хумай, Омай, Май, Мая-чагаң гөбеги кесиленде энәниң
ятгысы-чаганың ёлдашы айрыляр, шоңа “ хумай гушы
учды” дийилйәр. Неслиң дүнйә инмегиниң башлангыҗы
хумайдыр ягны багт гушудыр.
13
-Гаррылык басмарлаярмы, билмедим, соңкы дөвүрлер элиме галам аласым геленок! -дийип, Ахмет зейренди: “Нәдип эсер язмалыдыгы” барадакы китабы нәдип язып
болар-ка,Үмүр ага?
-Гаррадым диййәңми? Гаррылыгың дерманы диңе
ишлемек. Бири гелҗек дийип вагтында гелмесе, мен-ә оңа
гарашып отурамок-да, ишлейән, язян. Онсаңам, Софоклың
100 яшында “Эдип” трагедиясыны язаныны, Репиниңи,
Айвазовскиниң 85 яшында иң оңат суратлары чекенини,
Вердиниң 80 яшын-да опера дөреденини, Толстойың, Волтериң, Гиётәниң, Бернард Шоуның 80-90 яшларында аҗайып эсерлери дөредендиклерини
билйәрсиң
ахырын.
Диймек, геп гаррылыкда дәл-де, ялталыкда. Тумшыгыңы
асмана тутып хам – хыяла батмалы дәл-де, иргинсиз
ишлемели, шейтсең, оңат затлар өз-өзүнден дөрәберйәр.
Аҗал Аллаң иши, йөне ол якаңдан япышаянда-да, онуң
билен яка тутуш, иң соңкы демиңе ченли гөреш, ишле..
Шол вагт мүнүп барян гара машынымыз сакланды,
йөне, вагты билен бизден хабар тутан болмады. Үмүр ага,
шол бир галҗаңлыгыны эдип, машының гапысыны ачмакчы
болды, эмма ол ачылмады.
-Бу машының гапысы ичинден дәл, диңе дашындан
ачыляр
– дийип, Ахмет сесленди.
-Нәме үчин, Ахмет җан? – дийип, Үмүр ага билесигелиҗилик билен оңа серетди.
14
-Нәме үчин-дә! – дийип, мен Ахмеде дерек җогап бердим:
-Илки билен-ә, бу машына мейлетинлик билен мүнүлмейәр,
бир мүнеңсеңем өз эркиңе дүшүлмейәр.
-Аманмухаммет
болар?
җан, нәме
үчин?
Онда
нәтмели
-Отурарсың, гапыны ачып “Чык” диййәнчәлер, гөзүңи
гаралдып...
-Эркинлигимизи элимизден алсалар болмаз-а...
Шол аралыкда машының гапысы дашындан ачылдыда: -Дүшүң чалтрак! – дийип, эпей пыяда сесленди – Сүрүҗи
сиз барада ятлатмадык боланда Ашгабатдан ызыңыза
гайтмалы болардыңыз.
Биз, гөзенекли гара машындан дүшдик. Дүшен еримиз,
Кака этрабының меркезинден үч-дөрт километр дашлыкдады. Үмүр ага ызымыза пыядалап гайтмагы теклип этдиде, бизиң разылыгымызы алман ёлсуз-ёдасыз ерден гөнүләп
гайтды. Ол нәмедир бир затлары гөзлеен ялы аягының
ашагына середип барярды, бизем онуң ызында.
-Яшулы өз гөвнүне осяр-да-дийип, Ахмет маңлай
дерини сүпүрип, бир түммеҗигиң үстүне чөкди: -Ол йөремәни,
гезмәни говы гөрйәр, мениң болса дуран ерим.
-Гөзлесең, гөр, нәмелере габат гелйәрсиң! – дийип,Үмүр
ага гулп тарапындан дөвлен бир күйзе дөвүгини гөркезди.
15
-Кака этрабының мейданы шейле затлардан долы,
онуң хайсы бирини йыгнаҗак! Вах, ызымыза машынлыҗа
гайтмалыдык.
-Ахмет җан, нәме, ядадыңмы?
-Ядадым, Үмүр ага.
-Ядама. Мен-ә гайта ”Шу ерден гөни достумызыңка
мыхманчылыга гидели “ дийҗек болуп дурдум.
-Оңа барҗак болсаң еди километр йөремели ахырын.
-Пәхей, Ахмет җаның гайгы эдйән задыны! эркек үчин
бейле ёллар нәмеҗик!
-Илки билен өе өзүмизи аталы, гитмели болса машынлы гидәерис.
Биз ёлумызы довам этдик.
Үмүр аганың болшы гаты геңди. Ёл угрунда гөзүне
илен зат болса, җык-җык, томазак, сакыртга, кебелек дийҗекми, йыланың гоңагы, пышдылың чанагы дийҗекми
алярда, херсиниң сакланян гапырҗагына я-да дүвүнчегине
атяр. Олары соң нәме эдйәр билемок, йөне мен өз гөрен задым
барада айдып билҗек. Гөзүңи йителдйәр – дийип, ол йыланың
гонагыны кәте бир агзына атяр. Бир гезек ёлда машын басан
йыланың абат ерлерини алып, гарныны дилип дузлады, дузы
говы алышандан соң , эти оврадып ясы галайы гапырҗага
салды-да, ондан кәте бир чүммүк алып агзына атяр. Гуры
агырының эми дийип. Отларың нәмә дерманлыгыны, хачан
ве нәдип йыгнамалыдыгыны, нәхили уланмалыдыгыны хөвес
16
билен дүшүндирйәр. Онуң бу ягдайыны билйәним үчин,
өңүмден бир үйтгешигрәк от чыкса я-да башга зат чыкса
оңа гөркезйәрин ве дүшүндириш алярын. Шейле ягдайларда
көпленч мен онуң йыгнаян затларыны гөтермәге көмеклешйәрдим. Ине, хәзирем шейле.
Биз, хашал отлы, яндак – йылгынлы шор ерден эп –
эсли геченимизден соң өңүмизи, гуран яндакдыр – гамышларың арасындан тәзе чыкып гелйән гамыш токайлыгана
бүренен улы зейкеш кесди. Мундан нәдип гечип болар-ка
дийип яйданаып дуркак Үмүр ага:
-Бай, би-йә говы болайды. Ыссылап гелйәрдим – дийдиде, эшиклерини чыкарып элине алды. Райышы нире, сув акары
нире билер ялы болмадык зейкешиң бир яндан аягы, эли
билен яндакдыр гамышлары йыкышдырып ичине гирди.
Аңры кенарда эшиклерини гоюп, ортадакы гамышлары
агдарды-да, бир эли билен бурнуны тутуп, ики үч гезек сува
чүмди: -Бай, мунуң хезилдигини! Сизем гелиң, сува дүшүң! –
дийип, сесленди-де ол гулакларындан, бойнундан аслышан
кереплери ховлукман айырды.
-Мен сувдан горкян! – дийип, Ахмет гаршы чыкды: -Бир
гезек кичиҗик яба сува дүшенимде бирхили гидип барян, сувдакы гамышың көки элиме иләйди, шейдибем гарк болман
сувдан чыкдым. Шодур-да шодур, сува гирмели болса дуран
еримдир.
-Ахмет җан, гөр, ине, чуң дәл. Сув зордан билиме
етйәр, горкма! – дийип, Үмүр ага гыгырды.
17
-Үмүр ага, горкмаз ялы дәл ахырын! Зейкеш йыландыр
ябаны пишиклериң меканы...
-Җуда горксаң Аманмухаммет җаның элинден тутай! Ол батыр ве йүзмәге өкдедир.
Менде батырлыкдан нам – нышан ёкды. Бейле хапа –
хашал токайлыкда йылана чакдырып алмытымы алыпдым,
шонда-да нәме, батыр дийип дурсалар оны өдемек герекди
ахырын. Гөзүми юмуп, дишими гысып, Ахмедиң өңүне дүшүп
зейкеше гирмекден башга чәре галманды. Онсоңам, зейкешден
гечсек индики йөремели ёлумыз гысгалярды.
-----------Үмүр ага ёлбойы шахыр Чары Гурбангылыҗың, Помма
Нурбердиниң, Ата Салыхың, Ата Көпекмергениң юбилей
тойларыны гечирмек барада габат гелйән кынчылыкларыны ядаман гүррүң берди, Ахмеде “Мәне баба медени
ядыгәрлигиң янында тәзе тапындыларың музейини” ачмагы, маңа болса “Гурлушык гураллары ве чиг маллары”
барадакы шахсы музейи ачмагы табшырды. Догрусы, ”Бор”
дийсемем, мен-ә бейле затларың элимден гелмеҗегини анык
билйәрдим. Олар ялы көп хысырдылы ишден башым чыкмаярды. Үмүр ага ялы гүнүң хер сагады такык белленип, гич
агшам эден ве эдип билмедик ишлериң хасабатыны дүзүп
билҗек дәлдим. Догрусы, Үмүриң бир гүнки битирйән ишлери
маңа бир йылда башартҗак дәлди. Онуң билен көп йыллар
дуз – эмек боланым үчин мен оны билйәрдим.
Биз Ахметлерде гүрлешип көп отурдык, гиҗе бир чене
барянча ятмадык.
18
-Бай, шу гүн көп иш этдик-ов! – дийип, Үмүр ага ине,
инди икинҗи гезек гайталады. эмма бир порсы зейкешден
гирип гечдик дийәймесек башга бир битирен ишимизиң
ёклугы аянды ахырын! Ондан башга нәме иш этдик-кәк!?
-Үмүр ага, сени сораг берип ядатдык өйүдйән?
Вагтам бир чене барды, ятайсак болмазмыка? – дийип, Ахмет дилленди.
-Мен-ә огланлар ядамок, сиз ятың, мен ене бирнеме
ишле-җек...
Биз гиҗе сагат бирлерде еримизе гышардык . Үмүр
ага болса япырлып язгысына башлады, хачан ятып хачан
тураны-ны билен ёк, йөне кәте бир шилп – шилп эдип сува
дүшйәни эшидилйәрди. Ол ятмаса бизем ятып билмейәрдик.
-Үмүр ага гаты тәсин адам! – дийип, дашары чыканымызда Ахмет дилленди: -Дөврүң үйтгемеги оңа хич хили
тәсирини етирмейәр. Яшлыкда биз эдебиятың ышкына
дүшүп, җүбимиз көр – көпүксиз, өйден – илден бизар, ыгар
йөрердик, гараз, хер гүн бир эдебият мушдагың өйүнде
җеделлешердик, гиҗе ятман даңы атарардык, эртеси
ишлейән еримизде, кысса, шыгыр барада гүррүңимизи довам
эдердик. Инди өңки давасыны эдйән затларымыз билен
ишимиз ёк, асла оңа элимизем дегенок. Өңки аркайын-чылыкдан нам – нышан галмады дийсеңем болҗак.
Өңлер экленч үчин харс уряның үстүнден гүлердик, инди
Үмүр ага ялы харс урмаяна геңиргенме билен середйәрис.
Үмүр ага шол бизиң яшлыкдакы болшумыз ялы, диңе эде19
бият, сунгат, мирас барада пикирленйәр. Кәте “Әл-айт,
мунуң өйи – өвзары бир бармыка? Машгаласы, экленҗи ядына
дүшмейәрми-кә?” дийилйән гүррүңлери эшидйәрсиң.
-Догры, ол шейле адам. Хоҗалык аладасыны гелнэҗем
оңа етиренок! Шейдип, гелнэҗем Үмүр аганың хич зады
пикир эдмән аркайын ишлемеги үчин шерт дөредйәр.
Ол бейик мертебели зенан экени! – дийип, Ахмет
сесленди:- Мениң үчин-ә, эҗем–ердәки Худайым болупды. Ол
сөзүң гүйҗүне, гудратына говы дүшүнйән аялды. Онуң гепи –
гүррүңи, мәхир – мылакаты, ыссы сөзлери нур сачар дурарды.
Ол лаглы – гөвхер сусуп алян ялы, шейле якымлы сөзлери
тапярды-да, сахылык билен маңа эчилйәрди. Онуң янына
гелен суссупес, гарып гөвүн адамларың гөвни нурланып, йүзи
ягтылып гидерди. Мен онуң сөзүне чоюнып яшар йөрердим.
Хәзир оңа дерек Үмүр аганың өвүт – үндевлери, маслахатлары калбыма теселли берйәр. Ондан дурмушдакы әхли
сорагларың җогапларыны алып билйәрин. Гөвнучөкгүн халда
отурансың вели, Үмүр ага гелип, әхли зады ядыңдан
чыкардяр... Какамың Анна күллек атлы егре досты боларды.
Хәли-хәзирем тойда – томгуда обамызың адамлары мени
гөренде “Бир гезек Халлов Угурлы билен Анна күллек...” дийип,
тәсин дегишмели ваканы ятлап, гүлшүп хезил эдердилер.
Үмүр ага өе гелсе-де шейле. Дүнйә аладалары ядыңдан чыкяр.
-Хавва, ол галҗаң, аладачыл адам, чөкен көңүллере
теселли берйән сөзлери тапып билйәр.
-Шуны догры белледиң – дийип, Ахмет аркама какды –
Ол дийсең пәк йүрекли, тайсыз яткеш, үйтгешик зехинли .
Онуң маңа өвреден затларам, эден ягшылыкларам санардан
20
көп.Яңы айдышым ялы гамлы гүнүм, тукат чагым хемише
оны ятлаян. Ятлан чагымам сизиң шу гүнки гелшиңиз ялы
ол пейда болайяр. Онуң билен гечен ёлларымы, җадылы
сөзлерини ятланымда рухум тәзелениберйәр. Оглум дүнйәден гайданында хер хили тымсаллар, накыллар билен
гайгыдан үнсүңи совуп билшини гөрендирин. Өзем,өйүнде
гезип йөрендир вели, Какада бир телекечә, ер эесине көмек
этмегими сорап җаң эдер. Мен ким? Хәкимлигиң я Арчынлыгың ишгәрими?! Ол иши битирип билмеҗегими билип
дурандырам вели, хайыш эдйәр.
-Ёк,хайыш дәл, асыл, теклип эдйәр – дийип, мен Ахмедиң гүррүңине гошулдым: -Шейле ягдайлара менем көп гезек
габат гелдим. Онуң шейле ишлери битирип бермек барадакы
эден җаңларының саныны йитирдим, йөне, кимде болса
бирине көмек этмели боланда йүз тутуп язан хатларының
вели, саны – саҗагы ёк. Оларың кәбирлери менде сакланяр.
Ядыма дүшер, ол бир хатында шейле язяр: ”Салам Аман җан!
Гургунмың? Сагалып гитдиңми? Менем мүлкде, оглуң
Мухемметмырат билен яныма баран ериңде, январың биринден бәри...Ине, гиҗе Мерет җан батгада пыядалап ызымдан
барды. Сен эдил Гаратаевиң янына гиришимиз ялы–шол
вагткы велаят полисия бөлүминиң башлыгы – йүзигайза
төвекгелчилик билен Гурбан Тушың –велаят прокуроры –
янына гир, Мерет җаны ызыңа тирке-де. Бу чын хайыш,
саңа теклип. Асыл дост башына иш дүшенде эдиләймели
эркеклик. Сен: ”Ёк, Мередиң оглы үчин Гурбаның янына диңе
мен гирмели” диеңсоң хем, мен Гурбан билен җаңлашдым.
”Хош” дийди. Йөне, сен эртириң өзүнде, әхли дерди –
дүвүнлеңңи бир гапдала гой-да, Мерет җан биле херекете
гир. Шонда бизиң дост билен чейнешилен чөрегиң дузуны
21
хакла-дыгымыз бор. Гардашлык саламы билен Үмүр эсен
09.01.1996 й.” Ине, ол шейле адам, ёгсам яңкы Мерет дийлен
адам билен бары ёгы ики гезек душушып – гөрүшипдик
ахырын. Гөрениң Үмүр ага-да, ким болса тапавуды ёк, көмек
дийип бараның юмшуны битирҗек болуп гаты азара галяр.
Онда мүшгил зат ёк. Өзи етишмесе яңкы ялы маңа я саңа
буйруп гойберйәр. Оны битирип билҗекми, билмеҗекми,
аңына хем гетиренок. Гайтам: ”Сен битирерсиң!” дийип,
ынам билен айдяр вели, шонуң угруна ылгасаң
ишиң
битәййәрем. Ол сени диңләп, өзүни диңлэдип билйән адам...
-Эҗемем шейле адамды – дийип, Ахмет сөзүми бөлди –
Ол 59 яшында арадан чыкды. Өйде иг эгрип отуршына
”Оглум, гүррүң берсене!” дийип, мени диңләрди, гүнәли –
гүнәсиз барада гүррүң гозгаланда ”Бендесиниң өңүнде гүнәси
болмадыгың Худайың өңүнде языгы ёкдүр” диерди. Олам
Үмүр ага ялы “аягының ашагында гарынҗа-да ынҗамаз”
дийилйәнлерденди. Өзи чага ялы арассады,”Чага Гурхан
ялыдыр” диерди. Бир сапар бизиң ховлымыза гапы-гапы
сырып йөрен бир дивана-гедай гелди. Ол эҗемиң сөзлерини
диңләп аглады. Шол душушык эсасында мен “Ыман сыры”
атлы хекаямы яздым.
-Шейле ат билен бир китабың хем чыкды. Мен оны
окадым. Онда ”Хер кимсәниң көңүл өйүнде хич хачан хич киме
айтмаҗак, айдайын диенде-де дүшүндирип билмеҗек бир
гизлин сыры бардыр. Ынсан баласыны бу паны дүнйәде
яшадып йөренем шол сыр болмалы” дийилйәр, шол иман
сырымы?
22
-Хавва! Хер бир адамда шейле бир гизлин сыр бар, оны
диңе өзүң бирем Алла билйәр, шоңа “Иман сыры “дийилйәр.
Маңа шол сыры аңламага кәбәм – энем медеткәр болды.
-Ахмет, Үмүр ага билен хачан танышып йөрсүң? Ол
саңа “Түркмен халкының тас ятдан чыкараңкырлан халк
дөреди-җилигиниң, фолкларының маңлайындан дөрән языҗы” дийип баха кесйәр.
-Ол мени өтерәк махабатландыряр. Догры, яшлыгымдан дилевар адамларың сөзлейшине хайран галардым. энематамың
диллери тәсинден йитиди. Достум, шахыр Гулдурды
Сәхетдурды, языҗы Көмек Кулы билен халкың җанлы
геплешигини, фолкларыны топламак меселесинде ишләп
учранымда, Гулдурды маңа Үмүр аганың үйтгешик затлары
язяндыгыны гүррүң берди. Мен онуң топлан язгыларыны
хөвес билен окап башладым. Шондан
бирнәче вагт
геченинден соң, ол 1980-нҗи йыллар болса герек, Үмүр аганың
өзи өе геләйди. Көне достлар ялы, шол гүнден бәри гатнашып башладык. Икимиз “Мирас йитигиниң гөзлегин-де” атлы
өзбашдак сапар гурап, обалара айланмага ,яшулы несиллер
билен душушып, гүррүң, роваят, хекаят, тымсал, накыл
язып йыгнамага башладык. Бу иши мен мөвсүмлейин бир
затдыр өйтдүм, эмма ялңышан экеним. Үмүр акгам айтмышлайын, мирасы өвренмек өмүрлик иш экени. Ол “Халк
дөредиҗилигини өвренен адамың дилине гызыл чайыляр”
диййәр вели, оңа ялан дийип билҗек тапылмаз. Икимизиң
биле гечен ёлларымызың көпүси мени өз язан сөйгүли хекаяларымың үстүнден элтди. Ики элиңи говшурып, нәме язҗа23
гыңы билмән отурансың вели, Үмүр акга душуп бир игесини
сүртер, онсоң деррев галама япышарсың. Үмүр халыпаны
Түркменистана танатмакда Гулдурдының орны ёкарыдыр.
Ол “Едиген” атлы тәзе геплешиги дөредип, оңа болса
илкинҗи гезек, батыргайлык билен Үмүр халыпамызы иле
чыкарды ве улы согап иш эдип, түркмен халкының аң –
дүшүнҗесиниң артмагына көмек этди. Халк өзүниң шейле
зехинли, данышмент, сахаватлы оглуның бардыгына диңе
шондан соң гөз етирди.
-Ахмет, бир йөнтемрәк сораг бермекчи вели, багышларсыңда. Бир ерде мен сениң адың хениз дүнйә инмәнкәң
берилипдир диен гүррүңи эшитдим...
-Хавва, ол шейлерәк болмалы. Мен бир машгаланың он
ики перзендиниң бири. Сырлы гүррүңлери, халк дөредиҗилиги
өвренип йөремсоң, мен хемише өз говы гөрйән дең-душларымың янында нәхилидир бир тәсин зады гүррүң берип,
хайран галдырмагы, бегендирмеги говы гөрйән. Шол санда
өзүм хакдакы тәсин гүррүңи хем гурсагымда гөтерип йөрүн.
Соранҗаң боламсоң, мен бир гүн эҗемден ”Нәме үчин маңа
Ахмет дийип ат гойдуңыз? Инимиң ады Юсуп. Аслында вели,
мең адым Юсуп болуп, инимиң ады Ахмет болмалы...
”Юсуп-Ахмет” дессаны онуң шаяды” дийип сорадым. эҗем
шонда : ”Сен дүнйә инмезиң өң янында гоңшымыз Ханым биби
гелди-де ”Агшам бир үйтгешик дүйш гөрдүм. Бир аксакгал
баба яныма гелди-де: ”Сүлгүниң оглы болар. эртир тур-да
барып айт, адына Ахмет гойсун” дийди-де, гөзүмден гайып
болды өтәгитди. Мен саңа шол бабаның саргыдыны айтмага
гелдим” дийди. Үч – дөрт гүнден соңам сен болдуң, адыңа-да
24
Ахмет гойдук. Адың дүйшде берилди, оглум” дийип җогап
берди. Шондан бәрем мен адыма эе болмага чалышяндырын.
-Ене бир сораг берҗек,онсоң яталы. Саңа эзет берйән
затлар бармы?
-Бар. Язҗак болуп язып билмейән затларым маңа эзет
берйәр. Бир зады келләңде, рухы дүнйәңде долы ишләп гечен
ялысың вели, оны кагыза гечирип билмән көсенерсиң. Бир
гүнем ил ятып ит укландан соң чола отагда оны язып
гутарарсың. Шонда дүнйәң гиңәп гидер, ичиңден шатланарсың, бегенҗиңе хиңле-нерсиңем. Оңа болса сенден башга
дүшүнҗек ёкдур.
-Сагҗа бол. Менем кәте шейле хала дүшйәрин, шонда
хепделәп элиме галам аламок. Соң ол гечип гидйәр.
Белли языҗы Атаҗан Таган шейле беллейәр:”Мен
Ахмет Халмырадың “Иман сыры” диен йыгындысыны бир
демде окап чыкдым.Бизиң дереҗәмизде,говы языҗы.Көмек
Кулының эсерлеринден леззет алшым ялы леззет алдым.
Онуң хекеялары,хас бетерем,”Эдебият ве Сунгат”газетинде
соңкы махалларда чап болян “дилсиз-агызсыз”,йөнтем хекаялары оканыңдан соң калбыңа ынҗалык берйәр.Сөзлери,
сөзлемлери гөвнеҗай,вакалары инчелик билен беян этмеги
башарян Ахмет,менде хәзиркисинденем гүйчли эсер язар диен
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Үмүр Эсен - 2
  • Parts
  • Үмүр Эсен - 1
    Total number of words is 3784
    Total number of unique words is 2309
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 2
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 2255
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 3
    Total number of words is 3858
    Total number of unique words is 2273
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    6.3 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 4
    Total number of words is 3725
    Total number of unique words is 2162
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 5
    Total number of words is 3807
    Total number of unique words is 2231
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    10.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 6
    Total number of words is 3739
    Total number of unique words is 2375
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 7
    Total number of words is 3855
    Total number of unique words is 2365
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Үмүр Эсен - 8
    Total number of words is 3391
    Total number of unique words is 2009
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    11.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.