Үмүр Эсен - 8

ялан аглар”.Ол шулар ялы дурмуш билен багланышыклы
накыллары җай еринде айдяр велин,ядыңдан чыкар ялы
дәл.Ол онсоңам яшлара йүзленип мерхумлары,өвүлйәлери
хорматламак барада җайдар гүррүң айтды: ”Өвүлйәниң,
гонамчылыгың дашындан гечениңизде пыяда болсаңыз
гырасында көвшүңизи чыкарып,чөкүңизе дүшүп,билйән аятыңызы окаң!Машынлы гечип барян болсаңыз,тизлиги хаялладың, дүшүп окасаңыз хас говы,болмаса-да аят окап элиңизи
галдырың! Өвүлйәде ятан бенделер гелйәнлери гөрүп рухлары
ёла чыкып дурар,аят оканлара шейле ягшы дилеглер эдерлер:
-Ягшы адам гечди,сахы адамлар гечди,кичи гөвүнли адамлар
гечди,рысгал-дөвлетли адамлар гечди,олар чагаларына
гувансын, абрайлары хас-да беленде галсын,гөрҗек гүнлери
говы болсун! эгер-де аят-төвүр этмән,айдым-саз айтдырып
гечене рухлар:-Бир нәкес гечди,бир надан гечди,бир бахыл,
гөрүп гечди,бир сырных гечди,бир бетпәл,гомпы гечди-дийип
156
надыл боларлар.Яшлар,хер хачан өвүлйәниң дашындан
гечениңизде хормат гоюп,сылап,сарпалап аят окап гечмеги
унутмаң!”дийип,говы үндев-несихатлар берйәрди. Аял-гызларың утанч-хаялы болмаклары,ылым-билим өвренмеклери
барада говы несихатлары,дегерли маслахатлары берип, мәрекәң гөвнүнден турарды.
Гараз,Үмүр аганың хер бир сөзи бал даман ялы маңзыңа
батып дур:”Өзүң ягшы болсаң ягшылар сени тапар”.Өрән
җайдар айдылан сөз.Онуң хер сөзи акыл,накыл,якым,ол
дөврүң җанлы энсиклопедиясы,йитмеҗек халк аңының гөвхер шамчырагы,ылым, көңүл әлеминиң парлак йылдызы.Оны
ил-гүнүң калбында,аңында мирасгәр алым,халк мугаллымы
хөкмүнде ыкрар эден зат,сөзүң мерҗен дәнелерини йыгнап
алып,ене сахылык билен ил-гүнүне пайлаян,өз дөврүниң сөз
сунгатының Хатам Тайы болмагыды.
Байлы Гурбан хеңңамы,Мургап этрабы.
---.---.---.
Сөз соңы
Инди мен гүррүңими довам эдейин.
2013-нҗи йылың феврал айының башларында, бир
алада-да габат геленде Үмүр ага: ”Аманмухаммет жан,
ашнам Сейитли Сөйүниң янына барманыма эп-если вагт
болупдыр. Ене бир хепдеден саңа ”Мару-Шаху-Җахан” газетинде гарашарын, онуң янына гидели!” дийипди. Шол гүн мен
редаксияда оңа гарашдым. Ол гелер ерде гелмеди. Гарашагараша ахырым оңа җаң этдим, эмма телефон җогап
157
бермеди. ”Белки, өйүнден гайдышына гөни Сейитли агалара
барандыр?” дийип, барсам, Сейитли ага ишинде экени. Үмүр
агада олара бармандыр.
Гайдышын ене редаксиядан хабар алдым, гөрдүмбилдим ёк. ”Бә, Үмүр ага-да бейле алдама хәсиет ёкдыла, бу гезек оңа не дөв чалды-ка!?” дийип, өе гелсем,
доганоглан агамың тарпа-тайын арадан чыканыны эшитдим. Өйледен соң гайданлыгы үчин мерхумы бир гиҗе
мыхман алмалы болдук. Агшам ара мерхумың Назар атлы
оглы маңа башга бир якымсыз хабары айтды: ”Үмүр эсен
дүнйәден гайдыпдыр!” Мен бу хабара ынанҗагымы-ынанмаҗагымы билмедим. Себәп онуң билен шу гүн душушмалыдым, йөне душуп билмән гайдыпдым. Назардан “Нәме
дийдиң?” дийип, гайталап сорадым. Ол өңки җогабыны
берди.
-О-хов, иним, ол ялан болаймасын? – дийип, мен
гайталап сорадым.
-Онуң бир оглы билен мен институтда биле окадым.
Ол шу вагт җаң этди!
-Бәх, нәтдиң-айт!?
Ынсаның дүнйәден гайтмагы дийсең аҗы хакыкатды,
йөне дурмушда шол аҗылыгың дереҗеси дүрли-дүрли болар
экени. Өлмек хеммелер үчин дең хакыкат, йөне өлйән
адамының мертебеси, халка гереклиги, ил-гүн үчин битирйән
оңайлы ишлериниң дереҗеси башга бир хакыкатды. Өзүм
агамың патасында отырын, эмма “Бәх, болмандыр бәх!”
158
дийип, башымы яйкаян, келләмдәки пикирлер болса Үмүр ага
хакда. ”Ол диңе бир гарындашлары, дост-ярлары үчин дәл-де,
тутуш халк көпчүлигиниң сөйгүсине мынасып болан, ил
аңында пәли песлиги, агырана-ынҗана хоссарлыгы, мертлиги, диңе ынсабына гуллук эдйән ынсана махсус затларың
хеммесини өзүнде җемлейән ынсанды ахырын. Бейле ынсан
өлмели дәл. Ол яландыр” диен пикирлер келледе пелесаң уряр.
Индем, бу аҗы хабары эшиденимде, Гурбанназар эзизиң
языҗы, танкытчы Абдылла Мырада багышлап язан гошгусы биалач ядыма дүшди. Мен оны болшы ялы сизе етирйәрин.
Шейлерәкди Абдылланың гылыгы,
Зехинли,гелеңсиз, йүреги пәкди.
“Эрте душалы’дийп,сөз барын берер,
Эмма эрте тапҗак гуманың ёкды.
“Тәзе йылда герин”дийип гитсең-де,
Өзүң гелмән, гелди хасратлы мукам.
Дийдик:”Гылыгыңа белет Абдылла!
Булам нобатдакы алдавыңмыкан?”
“Алдавыңа” алданайын, Абдылла,
Ёлуң гарап гуванайын Абдылла!
Шу гезегем алдап билсең, не ягшы,
“Алдавыңдан”айланайын, Абдылла!
Өзүң акла гиҗә галаның үчин,
Йөне басым шум укыңдан оян сен!
“Хов, ынаның, ятып галан экеним!”
дийәге-де,тирсегиңе даян сен!
159
...Тирсегиңе даянаңок, Абдылла!
Я-да бу чыныңмы,
Чыныңмы?
Чының?
Өң-ә “алдавыңа” ынанып гездик,
Индем ынанамзок чыныңа сениң
Хава, шахырың беллейши ялы мен хем Үмүр аганың
өлүмине хич ынанып билемокдым. Сен мениң,диңе мениң дәл,
әхли галамдаш достларымың хемаятчысыдың, оларың
аладаларындан четде дурмаярдың, тоя-яса гатнашярдың.
Сени чын дост, доганданам якын сайярдык. Сен учурсыз ягшы
адамдың. Ягшы адам болса мыдама ягшылыкда ятланыляндыр. Сениң еке өзүң улы бир ылмы институдының эдип
билмеҗек ишини этдиң. Халка гоян уммасыз мирасың долы
өвренилер, язан ылмы, эдеби макалаларың, селҗерме-сынларың тутушлыгына нешир эдилер диен ынам билен гелеҗеге
гараярын.
Агамың патасында отырын ве гелип гидйәнлере
середип: ”Шу вагт Үмүр ага болан болса гелерди” диййәрин,”
Геленде оны сылап, дик дуруп саламлашарлар ве сылап
молланың чеп гапдалында отурдарлар. Ол болса кичигөвүнлилигини эдип, хер бир тәзе гелен адама молланың чепинде
отурмага ер хөдүрләр, шейде-шейде ахырым өзи көвүш
базарына дүшенини билмез.
Гелени хорматлап ер берип, ер берип дурсаң шол ере
дүшҗегиң икиучлы дәл ахырын. Ол шейле үйтгешик тәсин
160
адамды. Кичиҗик чага болсун, оны өзүнден ёкары сайып,
говы гөрер. эгерде бириниң көвшүниң багҗыгы чөзүлен болса
даңып берер, көйнегиниң илиги гачан болса чатып берер, бир
ери йыртылан болса аңрыуҗы мүмкүнчилиги болса ямап
берер. Себәби ол чаганы өзүнден ёкары сайяр. Оңа “Нәме
бейдип, гелене ер берип, өзүң көвүш ерде отурыберйәрсиң?”
дийсең ол “Ай, халыпа,” яс ерде көвүш базар төре дөнер”
дийипдирлер. Бу дүнеде дурҗак зат ёк! Пикир эт-де, хемме
кишини өзүңден говы гөр! Өзүң аяк астындакы кече бол. Кече
болсаң адамлар сени басгылап гечерлер, сенем шондан
леззет алманы башар, Билгин, этсем-гойсамы көп хем болса
адамда өмүр ёкдур!” диер.
Хава, Үмүр аганың этсем-петсемлери илиңкиң чакы
дәлди. Ол хатда өлүм пурсатында ятан вагтында хем
лукманлара: ”Мени өе гойбериң, этмели ишлерим өрән кән.
Билиң, ”Өкде лукманың сөзи дертли җана догадыр, Надан
тебибиң эми сагат җана беладыр” дийипдирлер – дийди.
Онда лукманлар:
-Үмүр ага, сениң ягдайың
гимизде болмалы – дийдилер.
агыр, сен бизиң гөзегчили-
-Ай, халыпалар, хениз эзраил җан алмага геленок,
геләйсе-де мен оңа: ”Эй, эзраил, җаны сен береңок, маңа оны
Хак Тагала берди. Мен нәме үчин җаны саңа бермели?Хер бир
иш Ресул Алланың шеригатына лайык болмалы, ягны бир
киши бирине аманат гойса, ол аманады өзге кишә бермек
рова дәл “диерин. Говсы,сиз мени өйүме гойбериң! Хайыш
эдйәрин.
161
Үмүр аганың бейле эзеленмесинден соң лукманлар оны
өйүне гойберйәрлер. Өйүне гелен гиҗеси ол оглы Мухаммеде:
”Ене бәш сагатдан өе моллалар гелерлер, тайын болуп
отур!” дийип, өлҗек вагтына ченли өңүнден айдан. Онуң ыз
яны болса: ”Оглум, маңа җан берен Первердигәримден хабар
гелди. Җан мениң тенимде аманатдыр. Мен өлүме боюн дәл,
йөне аманады табшырмак герек!” дийип, җан берйәр. Шу
затлар Үмүр аганың халатлылыгындан бир нышан дәлми?
Мен-ә оны шейле хасап эдйәрин, йөне,бу гүнки гөрениң эрте ёк
дийлени. Шу ерде шейле ат билен “ эдебият ве Сунгат“
газетинде, 1991-нҗи йылың 2-нҗи августында
чыкан
макала ядыма дүшди. Җурналист Җомарт
Байлының бу макаласында шейле дийилйәр: ”Сүргүнлик дөврүнде-де, дургунлык дөврүнде-де, я-да айдалы,
өзүмизден өңки эдилен ягшы-яман ишлери үйтгедип гурмагың йөргүнли дөврүнде-де, бизе бир зат етенок. О-да адамының сылагы ве өз гечмишимизи етерлик өвренҗек бомазлыгымыздыр. Хәзирки неслиң өңүнде дурян эсасы меселе ил
ичиндәки шол генҗи-хазынамызы гызыл тапан ялы еке-еке
чөпләп, олары бир ере җемләп, нешир эдип, ене-де халка
гайтарып бермекден ыбаратдыр. элбетде, гүррүңчил
гоҗалары документал кинолара дүшүрип, сеслерини язып
алып болса-ха, оңа етеси зат ёк. Йөне иң болманда оларың
билйән затларыны бир акыллы башлы эдип, ак кагыза
гечирип, суратларыны алып галып билсек, шо-да бир улы иш
этдигимиз боларды... Чүнки, халк арасында “Бу гүн гөрениң
эрте ёк” диен ёвуз бир накыл бар.
Элбетде, республикамызда бу угрдан иш алнып
барылмаяр дийсек ялңыш болар. Азда-кәнде иш алнып
162
барыляр, йөне җемгиетчилик башлангычлары эсасында. Хас
гөнүләп айтсак хак-хешдексиз. “Кирейсиз килим какылмаян”
бу дөвүрде-де, гымылдан ериңе пул герек. Онсоң эсасы кәри
мугаллымчылык я-да җурналист болан адамың ёлуна пул
дүшәп, ил гезип йөрмәге, догрусы хемише гурбы чатып хем
дуранок,галыберсе-де, оларың уллакан бир бош вагтам ёк.
Шейле-де болса бу ил бәхбитли ише йүреги билен япышян
Мургаплы мугаллым Үмүр эсене, какалы газет ишгәри Ахмет
Халмырада, Бәхерденли мугаллым Бәшим Алма, Сарагтлы
Акмырат Мүрзә, Красноводскили Бегмәммет Бабаҗана,
Көнеүргенчли Шөхрат Абда, Ашгабатлы Ахмет Бекмырат,
Аразбай Өрә ве бейлекилере чын йүрекден саглык диләп,
шейле адамлара хемме тараплайын голдав бермели дийҗек
болян!”
Шулары
диле гетирмек билен автор, медениет
министрлигиниң бу угрда ишлейән екаркы адамлара аздакәнде еңилликлер бермегини, олара айлык хак төлемегини,
җуда болмаса голтгы бермегини яңзыдяр. Себәби: ”Хич дөвүрде-де биз халк хазыналарының үстүни етирип, оны долы
өвренип билмедик. Шонуң үчинем, гелиң индиден бейләк бир
әхли гүнәни дөврүң үстүне атып, аркайын отурман, гечени
гечди билип, йитирилен затларымызың боланҗасыны бир
сорап-идәп тапып, олара эелик этҗек болалың! Чүнки, вагт
тапып ил гезип йөрсең, гадымы сенетчиликлердир халк
тебипчилигинден говы баш чыкарян ек-түк адамлара-да,
дуршуна мана югрулан хекаятлара-да, хениз хиз вагт эшидилмедик парасатлы накыллара-да, роваятлара-да, гадымы
шахсларың суратларына-да, тарыхы вакалар
хакында
гүррүң берйән гадымы голязмалара-да, хатда бирнәче вакалары гөзи билен гөрүп, оңа гатнашан дири шаятлара-да душ
163
гелмек боляр. Гараз, дөвлет тарапындан сәхел голдав берилсе, бу угрдан ишлеҗек адама азда кәнде ыш бар...”
Җурналист Җомарт Байлының бу макаласының языланына 23 йылдан говрак вагт гечипдир, эмма шу гүне ченли
мирасымызы топлаянлара голтгы берилмеди. Үмүр эсениң
эсасы ишиниң дашындан топлан мирасы онларча алымың ,
гиден бир ылмы топарың этҗек ишинден көп болмаса аз дәл.
Алым Ахмет Бекмырада герек болшы ялы, Үмүриң диңе өзүне
йөрүте бир директор, бир орунбасар, бирем алым-секретар
хем-де беркидилен йөрүте машын герекди ахырын. Ол көнеҗе
букҗасыны гөтерип, көвүш барыны тоздурып, әхли күнҗеклерден йыгнан эсбаплары, гураллары, накылдыр-роваятлары, көне сөзлере дүшүндиришлери улы бир ылмы институдының эдип билҗек ишинден агдыкды ахырын. Онуң эден
ишлери ики-үч саны докторлык дереҗә хем етҗекди, эмма
кандидатлык дереҗесини горанындан соңам оңа онуң гаты
кагызыны бермек ислемэдилер, шол сүйренҗеңлиге салдылар
йөрдүлер. эмма Үмүр кынчылыгың өңүнде дызыны эпен адам
дәл. Ол ачлыгы, хорлугы, агыр зәхмеди гөрди, обада агыр
тракторлары сүрди, керпич гуюп, ёл газанҗыны газанып, өз
йити зехини билен окува гирен адам. Кәте бир гүррүңчиликде,
башдан гечен вакалар агзаланда, ол өзүниң гечмиши барада
дил ярмазды, хич зады гүррүң бермезди. Онуң билен көп
йыллар тиркешенлигим себәпли мен бир гүн оңа: ”Үмүр акга,
башыңдан гечирен вакаларыңы гүррүп бер, ол мениң үчин
гызыклы!” дийсем ол: ”Ай, халыпа, мен бир эсен дәлиниң
оглы, гүррүң берере дереҗәм ёкдур!” диерди. Халыс гоймасамам ол: ”Мениң гечмишими язып вагтыңы йитирениңден өз чепер эсерлериңи яз, ол саңа хас пейдалы ахырын!”
диерди. Гараз, ол өзи барада гүррүң беренден еди ядың
164
гүррүңини беренини говы гөрерди...Бир нәче йыл мундан өң ол
ылымда докторлык дереҗә-ни алмак үчин ылмы ишини язып
гутаранлыгыны яңзыдыпды. Йөне мениң пикиримче, мирасымызы йыгнамакда битирен әгирт ишлери үчин оңа диңе бир
докторлык дәл, профессорлык дереҗесини берсеңем аз
диесим гелйәр. Догры, инди онуң ылмы иши селҗерилер
өйдемок,оны адам дири вагты кынлык билен эдйәрлер. Өлсең
әхли зат гутаряр. Хер затда болса менде улы умыт бар.
Белки бир ак йүрек адам тапылып, онун дурмушдакы хакыкы
дереҗесине етирмеги мүмкүн. Белки, шейле адам тапылсын-да! Үмүр дийлен адам кине-китүв дийлен зады билен
адам дәл, ол ил оглы, ил оглы болмагына хем галар. Ол
хеммелере дең середен адам. Бир айбы, ким болса болсун,
кемчилигини йүзүне айдып билйән гөнүмеллиги, йөне ол
гөнүмеллик йүрекденди. Онда икилик ёкды.
Үмүр
аганың өлүми барада газет-җурналларың,
радио-телеяйлымларың бири хем ятламады, хат-да онуң
патасына, якын сайян достларының көпүси Ашгабатдан
гелип билмэдилер.Үмүр ага дүнйә дереҗесинде таналмага
дегишли болса-да,медени дереҗәмизиң ябыгорлугы себәпли,
”Ай,боля-ла”диен түркмен оваррамчылы-гана уюп,соңкы
йылларда оны теле-радио геплешиклеринден четлеш-дирдик.Ныязов дөврүнден галан бу четлешдирме онуң өмрүниң
ахырына ченли довам этди.Ол бу барада хич ерде дил ярмады,
мениң сорагыма:”Ай,халыпа,мени
ил танаяр ахырын”
диййәрди. Догры,мен оны ләхеңлериниң арасына гошмак
ниетим ёк,йөне, или үчин әгирт улы ишлери битирен бейик
адамының патасына гелип билмеселер,нәме дийҗегими хем
билемок.Оны танаян-у-танамаян халк велин,эдил сувсан
сүрүниң сува чозушы ялы,думлы-душдан гелдилер.Оларың сан165
саҗагы ёк.Халкы агзыбирлиге, җебислиге,кын пурсатларда
чыдамлылыга,пайхаслылыга чагырмакда Үмүр аганың эден
херекетлерини улы гахрыманчылыга деңейәрин.Мары велаятында нан чырчылыгы дөврүнде элли тонна дәнәни Теҗенден, Сарагтдан гетирип,халкы ачлыкдан чыкарышыны,
гуллук борҗы боюнча ерине етирмели хайсы дөвлет ишгәри
эдипдир?Бейле дөвлет ишгәрини тапмарсыңыз.Үмүр агамыз
велин,халк билен дөвлет арасында эмеле гелйән бошлугы
долдурып,ики тарапың хем дартгынлылыгыны говшадып
гелйәнлериң бириди.Йөне оны билйән ёкды.
Мен онуң билен Түркменистаның әхли күнҗегине икиүч гезек айланып чыканлыгым себәпли,ол барада түкениксиз
гүррүңлери берип билҗек.Баран еримизде Үмүр ага сораг-идег
эдип,депдерине язгы эдйәр,маңа хем:”Үмүсүм отурма-да,шу
айдылянлардан өзүңе герегиңи язып ал,языҗылык ишиңде
уланарсың”диййәр.Кәте гулак асып,депдериме кәбир белликлери эдйәрдим,эмма көпленч гүнделик гечилйән ёлуң узаклыгы себәпли дөрейән ядовлык,хасам бетер ярамаз ёлларда
машыны ховпсуз сүрмекдәки дартгынлылык мени басмырлаярды. Догры,ёлда ол мени хер хили гүррүңлер билен
гүймейәр,иркилҗек болайсам,машыны сакладып,йүзүми совук
сува ювдуряр.Ол мени гораглаян ялыды.Диңе мени дәл өзүни
хем гораглаярды.Менем ол йөре дийсе йөрейәрдим,дур дийсе
дуряр-дым. Дуруп,гөзүмиң авусыны алмак үчин азаҗык
иркилемде хем ол гараңкылыкда нәмедир бир затлары
беллейәрди.Онуң хүшгәрлиги, өңденгөрүҗилиги,халатлылыгы
билен мен ики гезек улы ховпдан гутулыпдым.Биринҗи
гезек,Гаррыгаладан Нохура тарап,даг ичиниң чешме сувы
акян ховплы ёл-ёдасы билен гайтмалы боланымызда ол:”Ёл
эрбетдир.Уграманкак машыңы уссалар серетсин, гыссанма166
лы” дийди.Мен болса хакыкатданам гыссаняр-дым. Асыл,
гөрүп отурсак,машының ролуның бир ери ачылыпдырда,хачан сыпса сыпаймалы экени.Үмүр ага оны өңүнден
аңыпдыр.Бир гезегем,гиҗе хем болса ёл йөрәп,Ашгабатдан
Мара гайтмакчы боланымда Үмүр ага:”Агшамың непинден
эртириң шери ягшы”дийип гөвнемеди.Шейле ягдайда,
өздиенлилигим,азда кәнде бар болан мен-менлигим себәпли
гахарланярдым,хат-да “Сени ташлап гидерин”хем диййәрдим.
Эмма ол хер хили айловлы гүррүңлер билен рахатландырярды.Шол гезек хем гайтмадыгым говы болупдыр,гайдан
болсам Кака билен Артыгың арасындан инен сил сувуна
габат гелҗек экеним.
Шулары аңымда айланымда,Үмүр аганың хакыкатданам халатлы,хатда пирлиге етендигине ынанярын.Бу ерде
мен агзыма геленини сарнамаярын.Оңа гөз етирмек үчин
Үмүр билен иң болманда ики-үч сапар түркменистана
айланып чыкмалы.Ене бир зат!Арамызда көп җеделлериң
хат-да терслешиклериң боланлыгына гарамаздан,мениң
Үмүр ага болан хорматым,сылагым хич кимиңкиден пес
дәлдир.Оны хорматлаянлары,едйән бимөчбер ишине догры
баха берйәнлери хорматлаярын,йөне ол барада якымсыз сөзи
дилине гетирйәнлери велин сылап дурамок.Муңа бир мысал
гетирейин!. Хер йылың апрел айының икинҗи аннасында
Бадхизде ерлешйән “Дуз ой”дийлен ерде нәхак ганы дөкүлен
шехитлериң хатырасына,инди 24 йылдан бәри Үмүр ага
билен садака берйәрдик. Оңа гатнашмага ислег билдирйәнлери өз машыным билен Марыдан алып гайдярдым,садака
әкидип,ийдирип-ичирип ызына хем гетирйәрдим. Үмүр га хем
мыдам янымда боларды.Бир гидишликде шахыр Амандурды
Аннадурды билен җурналист Сөйүн Гарры икиси маңа
167
гошулды.Садакадан гайдып,Сарагтда дүшлейән еримиз болан
Какаҗан моллалара геленимизде,Аннадурды менден өзи
билен Душага гитмеги,бир гиҗе ятып гайтмагы хайыш
этди.Ёлумызың чатак,Сөйүн Гаррының ишли болмагына
гарамаздан мен онуң хайышынуы канахатландырмакчы
болдум.
–Үмүр ага бу гезек арамызда ёк велин,иши дагы
чыкыпмы?-дийип,гайдып гелйәркәк,Сөйүн Гарры
менден
сорады.
–Ол
Әрсары баба зыярата гитмели болупдырдийип,мен җогап бердим.
–Үмүриң болмадыгы говы!-дийип,машының өңүнде,
мениң гапдалымда отуран Асмандурды сесленди.
–Хә,нәме үчин?-дийип,мен сорадым.
–Үмүр “КГБ-ниң”ичалысыу.Бизиң хер бир эден гүррүңимизи олара элтип берер!
-О нәме дийдигиң болды?Муны дигишип айдярмың я
чының билен?
-Мең яланым болмаз.Чынымы айдярын.Үмүри менден
говы танаян дәлсиңиз.Мен онуң халыпасы,халка танаданам
мен!Шонда-да ол ичалылык эдип,гөрен еринде мени яманлап
йөрмүшин!Мен ким?
-Бә,чынымы айдярын дийсене!-дийдим-де,мен бокурдага гелен гахарымы сакласамам,ёлы ондаң аңры довам эдип
билмедим.Машыны саклап,Амандурдының гошларыны ёлуң
168
гырасына ташладым-да,онуң отуран гапдалының гапысыны
ачып:
-Дүш,машындан!-дийдим.
–Бу нәме этдигиң боля!?Биз яңы Теҗене гелдик
ахырын?
-Теҗене гелениң говы!Душага бармагың аңсат
болар!Хон-ха,гошларың,хон-ха Душага гидйән улаглар.Мен
сени гайдып машынымда гөресим геленок!Чалы дүш!-дийип,
гахарлы сеслендим. Сөйүн Гарры мени бирнеме көшешдирҗек
болды,эмма мен өз диеними тутдум.Амандурды кынлык
билен машындан дүшүп:
-Мениң,гүнәм,нәме?-дийди.
–Индикиле агзыңа берк боларсың!-дийип,мен оны
Теҗенде ташлап гайтдым.Озал сылаянам болсам,шондан
соң мең оны гөресим гелмеди.Сөйүн Гарры кәре “Достуң җаң
эдйәрми?” дийип сораяр,менем “Ёк”дийип җогап берйәрин,
вессалам!...
Инди мен сизе Үмүр аганың өлүмине себәп болан
ваканы гүррүң берейин.Онуң догры-яланлыгына гүвә гечип
билҗек дәл,йөне бу танышларымың бириниң берен гүррүңи.
Үмүр аганың бир серхош гоңшусы январ айының
аязлыҗа гиҗелериниң биринде,ичи сувлы үзүм җоясына
гачып,чыкып билмәнем өлүп галыпдыр.Түркменчиликде бейле
ягдайда өлениң патасы хем ил дереҗесинде болмаяр,адам аз
баряр.Үмүр ага болса:”Алла тагала кимиң херекедини ялкаҗагыны говы билйәр”дийип,еке донлы боланлыгына гара169
маздан геленлере аят-төвүр эдип берйәр.Хич ким онуң
ашагына дүшек,егнине поссун атмаяр,ёгсам,адамлар, галыберсе-де огуллары бу ягдайы гөрүп дурлар.Белки мунда хем
огуллары:”Илиң аладасыны эден адамың ашагына дүшек,
эгнине поссуны ил атар”диендирлер.Ким билйәр.Махласы шол
гүн Үмүр ага
өйкенини,бөврегини,багрыны совукладып,
кеселхана дүшйәр.
Ёгсам, хер гүн ики-үч сапар совук сува дүшйән адамының бедени бейле-бейле совуҗаклара чыдамалы велин,шол
гүн агдыграк совук боландыр-да!Шейдип кеселхана дүшйәр.Ол
ере болса өлесиң гелйән,болса,бараймалы.
Үмүр аганың иле эден ягшылы, хич махал ятдан
чыкарылмазам велин,иле яманлык эдйәнлериң дереҗеси хем
шол дереҗеден песде дәл ялы болуп гөрүнйәр.Йөне,адамының
аграмының өленинден соң билинйәнлиги велин, догры экени...
Шу ерде шахыр Гурбанназар эзизиң ики сетирини
гетиресим гелйәр.
Адам яшап йөренде, ялан ялы өлҗеги,
Йөне вели өленсоң билинйәр оң өлчеги !
Шахыр Бердиназар Худайназарың бир гошгусы бар:
Адамың бир мәтәч зады хош сөздүр,
Хош сөз айдың, депесине тәч болар.
Дириликде айдың, дирикә сылаң,
Ким билип дур, бир йылдан соң гич болар...
170
Хава, Үмүр акга, сениң өлчегиң, сениң әгиртлигиң өңем
билинйәрди, индә-хә хасам говы билинйәр. Мен шол
гараш-дыран иң соңкы гүнүң барада көп пикирлендим хемде шол дөвүрде дөрән дуйгумы гошга гечирмеги макул
билдим.
Ине, шол гошгы:
Шол гүн гарашдырдың, гелмедиң, нәме,
“Музейиңе делҗе бир зат тапдыңмы?”
Кәте шейле дийәймәңем барды, сең,
Я-да бир гыссаглы ере “гопдуңмы?”
Ил оглы сен, зерур ишиң чыкандыр,
Билйән, алдамаклык ёкдур сериңде.
“Шейле, шейле болды, багышла, ини!”
Дийип, сесленәймәң барды сениң-де.
Йөне йүрек гүрс-гүрс эдип эленйәр,
Бирахатлык тапды якындан бәри.
“Говулык бир болаверсин, Аллаҗан!”
Дийип бакян, зол-зол сагада сары.
Ене бираз гарашайын. Я-да ол,
Алакҗап йөрмүкә, тенмикә халы?
Гайтдым өе, төверегме ялтаклап,
Өңкүси дек бирден чыкайҗак ялы.
Я-да отурансың, бикәр, ялтанып,
Бирденем гапыңда кешби гөрүнер.
171
Шо бада чекинип галам аларсың,
Ол диер: ”Гыссаглы иш бар, йөр, инер!”
Бир гезек алдандым, йөне ол башга,
“Алданмак” экени! Акгам багышла!
Өмүр алдап гезәй, гөрүнсең боляр,
Ёк, гөрүнме, гел-де төрүмде дүшле!
---.---.--Шу ерде мен Үмүр аганың өз эли билен язан терҗимехалынын-дан бөлеклери гетирмекчи.
Мен Үмүр-Бегечмырат эсен, 25.12.1939нҗи йылда,
хәзирки Мургап этрабындакы 2-нҗи Сугты обасында догулдым. Акгам эсен Сапардурды оглы батрак-дүе чопаны. Ол
1945-йылда Бейик Ватанчылык уршундан доланып колхозың
сүрүли дүесини бак-ды,мени гапдалындан галдырман. эҗем
Агораз Хеким гызы эли-дили эзбер адамды.Оның Марал,
Җерен, Алламырат, Энегүлдир Огулгерек дагымыза берен
тәсин тербиесини деңешдирере зат тапамок.Өзүм-ә әхли
билйән гойян мирасы маглуматларымың гөнезлиги гудраты
үчин эҗем җана миннетдар.
Какам-акгам болса:” Гыз-огланы кырк ерден гыс,бири
гырнак, бири гул чыкар”йөрелгесине тен берип, мени бичак
берк тутды.
Дүелери гайтарамда я-да эшеги өрклемеге сәхел сәвлик
сыпдырайсам, йылгын таягы тә семевара салаймалы болянча сайгыларды. Бир гезек болса “Сарыханың оры”дийилйән
ерде көшеклери эмишдиреним үчин, ол мени Гарахмет ябының дүйби дашлы,буз ялы сувуна-да ташлаҗак болды,
172
гулагымдан тутуп аркасына алшына. Йөне саг болсун,
Нурҗахан гелнэҗем дадыма етишәйди.
Дүе бакып йөршүме “Бирлешик”колхозындакы 9-нҗи
орта мекдеби тамамладым. Соңра Байрамалыдакы
механизасия хүнерлери мекдебинде окадым,трактор сүрдүм.
1966-йылда Ашгабатдакы Түркмен дөвлет университетиниң дил ве эдебият бөлүмине гайыбана гирип, 1972 йылда
окувы тапавутланан диплом билен гутардым. 1973 йылда
“Гүнорта Түркменистанда
19-нҗи асырың орталарында
болуп гечен вакаларың эдебиятда шөхлелендирилиши”ат
билен кандидатлык диссертасияны ,диш-дырнак болуп
материаллары йыгнайшыма,1995-йылда ишими долы
горадым. Хәзирем шол иши довам этдиришиме, Дашогуз,
Лебап, Ахал, Мары ялы ерлерден, халк дөредиҗилигидир
гадымы гечмишимизе дахыллы дүрли маглуматлары җемлеп йөршүме ишиң җемленҗи бөлүмини язмагың аладасы
билен дем алярын..
-------------Язгыларың шу ерине етенимде, мен Үмүр аганың
обадашы, мылайымдан бир говы, юмшак адам, Ашыр хаҗы
Салых оглуна габат гелип,Үмүр ага барада ятлама язып
бермегини хайыш этдим.Ол:
-Вах,даг ялы белент адам барада айдылмалы затлар
кән велин,хәзирликче мен гысгача шулары айдып берейиндийип, гүррүңе, башлады.
ага
Автордан: Язгыларың гараламасыны тайярлап, Үмүр
барада ятлама язмага ислег билдирен адамларың
173
язгыларыны хем йыгнап, тертиплешдирмек ве компютере
гечирмек үчин маңа ики-үч ай герек болды. Йөне, язгы этмек,
оны китап гөрнүше гетирдигиң дәлди. Китап эдип берҗек
адамлар тапылярды, йөне оңа серишде герекди. Мен бу
барада Үмүр аганың оглы Баймырада айданымда ол “язгылары чыкартмак үчин хемаятчылары тапмагы” маслахат
берди.Соң бир гүнем ол: ”Мен көп адамлар билен маслахатлашдым велин,олар “Ким Үмүр эсен барада китап
чыкарҗак болян болса, серидесинем онуң өзи
тапар
дийдилер” дийип, җаң этди.Баймырада хем дүшүнсе
болярды.Ол, белки:”Машгаласы үчин җиннек ялы иш этмедик,
бар аладасы или болан адам барадакы язылан китабың
чыкдаҗысынам гой,ил өз үстүне алсын”диййәндир.
Гараз,шондан соң,голдав гөзләп айланып йөркәм,
шахыр Алланазар Реҗебе габат гелдим. Ол Үмүр ага барадакы ятлама язгыларың китап болуп чыкмагына өзүниң
хөвес билен ярдам берҗекдигини яңзытды.
Пурсатдан пейдаланып, элиңиздәки Үмүр эсен барадакы китабың китап болуп яйрамагы үчин серишдесини,
ыхласыны, зәхмедини гайгырмадык шахыр достум, мылакатлы ёлдашым Алланазар Реҗеп оглуна,Үмүр аганың якын
досты ве обадашы Ашыр хаҗы Салых оглуна Сизиң адыңыздан ве өз адымдан чуңңур миннетдарлыгымы билдирйәрин.
Гой, оларың яшы узак, галамлары йити болсун!
Таңрыялкасын, Алланазар дост! Таңрыялкасын,Ашыр
хаҗы гардаш!
Языҗы Аманмухаммет Непес.
174
Гезмек өмүрден дийлени чын экени.
Душакда – Нургелди егенлерде мыхманчылыкда.
Чепден сага: Үмүр Эсен, Сейитли Сөйүн,
Байрамдурды
Аннагелди.
175
Хаҗы Абдылла зыяратханасында. Чепден
сага:
Берди Төре Сарагтлы мугаллым, Сейтли
Сөйүн,
Гоңурлы дессанчы Гурбаналы ага, Сөйүн
Анналы,
Үмүр Эсен.
176