Үмүр Эсен - 4

голдав Үмүр агадан гелйәрди.
67
-Үмүр ага, Алтымырат оба гелипдир,оны гөрмәге
гитсек болармы?–дийип, мен бир гүн ол яныма геленде
сорадым. Ол хөвес билен гидермен болды.
–Шан-шөхраты дүнйә долушына,түркмен топрагына
ат-абрай гетирен Алтымырат җаның җаны җеневүт ялы
гайраты гоязыларың бири.Эгер ил-оглы-Алтымырат ялы
герчегиң,аясы сүрчегиң,дери бурчак-бурчагың Ватана болан
мәхир-мухаббети баш пердеден овазланма,онда-да, зарңылдылы овазланма бердими?Онда ол баран ишини битирип,
гиден еринден гетирип,еден иши нусгалык,геплән гепи гүвәлик
мерди-мердана өврүлме билендир.Көпден бәри онуң билен
йүзбе-йүз отурып,сөхбердеш болмаң арзувында гезип йөрсемем,херки задың вагты-сагады бар дийлени.Онуң вагты
гелендир.Мени онуң янына алып гит!
“Боляр”дийип,мем оны Алтымырадың янына алып
бардым. Онуң атлы түркмен пәлванларыңкы кысмы сыртлашып мүнәймели муртам,йүзүңе гарадыгы ховуңы басып
заманаңы җүннек эдйән хырсыз сыпатам,гушак етмез билем,
ат майрар аграмам ёк,йөне җигерли йүзүнде догум оды
ойнаклап дуран орта бойлы,чеңк ялы,йүзи нурана йигит.
Середәймәге мүчеси чаклаңрак гөрүнсе-де,басан еринден от
чыкарян,гөрдүгиң гөзүңи докундырян Алтымырадың эллериниң гатаңсылыгы аяламма аңдырмадыгам болса,отлуклы
гөзлериндәки гүйч-гайратдыр, гуҗуры месе мәлим билдирйәрди.Аслыетинде,шейдип,догумың дашып,хыҗувың җошуп,
имринер илерлемелере етирмесе,сен хер нәче йүрек урсаңам,
телваслы еңше яран болмаҗагың беллиди.Түркмениң байдагыны дашары юртларда парладып, кебзәңи җүмшүлдедер
гөчгүн билдирәймек хер етениң иши дәл.Ине-де, Алты68
мырат!Онуң шол өңки алгыр гөзлери, нурана йүзи, йөне
аңырда чуңңур хасрат гөрүнйәр. Яровсызлыгына гарамаздан
ол эдил йитирип тапан ялы бизиң билен гадырлы саламлашды, отурмага ер гөркезди хем-де: ”Дайы, мениң адым
билен багланышыклы бир чаклаңҗа китап чыкарыпсың,
онуң үчин таңрыялкасын! Душушып билмән йөрдүм, душсам
айдарын дий-йәдим” дийип, гуванчлы йылгырды.
-Дайы, багышла, яныңа өзүм барҗакдым, эмма яровсызлык ёл бермеди, багышла!
-Алтымырат җан, биз сениң яныңа гелмелидик, биздийип,Үмүр ага бирхили хамсыкды-Вах,мең шу кем-көшелигим
хачан галарка?Нәме үчин мен сени өң гөрмедимкәм? Хенизем,
Аманмыхаммет җан гидели дийәйди,ёгсам-а...Сен өз дереҗәңи билеңок,инерим!
Алтымырадың сададан песпәллиги нурана йүзүни хас
хем гөрке гетирйәрди.Ол иниси Байрама: ”Мыхманлара хеззет-хормат эт!” дийип, алҗырадып баряр, оңардыгындан
гөвнүмизи авлаҗак, теселли берҗек, ийдирҗек-ичирҗек.
-Говы геләйдиңиз. Яңы чебиш союпдырлар, шондан
бөртме тайярларлар. Ёгса-да ол “ярамаса токлы сояйын?!дийип, ол дегишди.
-Еген, саглыгыңы гөрейин дийип гелдим, онсаңам
Мары велаят кәрханалары, завод-фабриклериң ишгәрлери
сениң билен душушмак ислейәрлер.Муны Үмүр ага-да айдыпдырлар. Менем аңрыуҗы бир мүмкүнчилик дөресе гурнарын
дийип сөз бердим. Галанам нәме, саңа баглы.
69
-О диййәниңиз болар-ла велин...Мен машын сүрүп билемок. Хер ики сагатдан дерманларымы, санҗымларымы алып
дурмалы, йөне шонда-да вагт тапҗак болайын. Адамларың
хайышыны битирмесек болмаз.
-Мен сени өз машынымда алып гидерин ве ызыңа гетирерин, янымызда Үмүр ага хем болар.
-Боляр, мен разы, гайтам, көпчүлиге чыксам бирнеме
гөвнүм ачылар. Москваның кеселханасында узак ятып халыс
көңүл послапдыр...
Шол гүнүң эртеси ир билен мен оны ве Үмүр аганы
алып, Байрамалының пагта арассалаян заводына алып гитдим.
-Мениң бир арзувым бар-дийип, Алтымырат
баряркак сесленди
гидип
-Сагалсам, Олимпия оюнларына гатнашмак! Ики гезек
ондан галдым, үчүнҗи гезек мен хөкман чыкыш эдәймели.
-Еген, сен галдым дийме, сени галдырдылар-дийип, мен
сеслендим.
-Түркменде “Үчден соң пуч” диен геп бар...
-Сен оңа ынанма, Алтымырат җан! Мен сениң ёлбарса
гайра дур дийдирйән гүйҗүңе бил баглаярын!
-Үмүр ага, ол-а догры-ла велин... эгер үчүнҗиде багтым
чүвмесе түркмен огланларыны йыгнап топар дөретҗек,
олардан дүнйә чыкайҗакларыны етишдирип, дөшлери ловурдаян алтын медаллы этҗек!
70
-“Арзувчыл гул дура-бара шат болар” дийлени, арзув
этсең арзувыңа етерсиң.
-Үмүр ага, ол догры-ла вели, огланлары тайярламак
үчин түргенлешик мейданы, энҗамлар герек! Алтымырадың
өзем шондан көсенип гелди.
-Ислег болса чатмаң ичинде-де түргенлешсе болар.
Түркмен йигитлери үчин шерт хөкман дәл, онсаңам, бирине
дахыллы болуп этҗек болян ишиң угруна болмаз. Әхли затда
диңе өзүңе бил багламалы.
-Догры, сен оны иш йүзүнде субут этдиң, түркмени
илкинҗи болуп дүнйә танатдың, шонда-да отурма бөврекли
гезип йөрсүң!
- Шоңа-да шүкүр эдйән. Орс лукманлары бирки йыл
яшарсың дийдилер, соңам нәме Аллаң ишидир-дә, гөрүберерис! Иң болманда агам Тиркишиң яшан отуз яшына етсем
арманым ёк!
-Сен энтеҗик яшарсың, огул! – дийип, Үмүр ага оны
гуҗаклады ве хамсыкды. Мениң хем бокурдагым долуп, геплемәге меҗалым галмады, гөзден сырыгып гайдан яшы сүпүрип: ”Хова гызҗаг-ов!“ диен болдум, өзүм болса Алтымырадың мертлигине,санлыҗа гүн өмрүниң галаныны билипде
өзүни мертлерче алып баршына хайран галдым. Агыр дерт
онуң яныны ере яплаҗак болуп нәче җан этсе-де, ол галкан
дек дуруп, гайта, яшларың, илиниң аладасыны эдйәрди.
Шейле мерт герчеге онсаң ненең гуванмаҗак! Ол дүнйәде
еке-тәк, иң гүйчли бир йылдыз болмагындан башга-да, өз эркислегине ыгтыяр эдип билйән эденли йигитди ахырын.
71
Дашары юртларың байлары Алтымырады өз юртларына
чагыранларында онуң берен җогабы хәли-хәзирем серимден
гиденок:”Мен диңе түркмениң яшыл тугунын астында чыкыш этмек ислеерин!”Бу жумле онун омүр беяны.Онда
герчегиң кешби гөрүнйәр,шонуң билен бирликде ол түркмени
дүнйә танатды...
Биз пагта заводына баранымызда мейданча йыгнанан
мәреке Алтымырады улы шовхун билен гаршылады. Оны
йүзүне сыляны, элинден огшаяны хайсы. Нәче багрына
басҗаклар велин, кесел оңа мүмкинчилик бермейәр. Үмүр ага
уссадың гысгаҗык терҗимехалыны айдып берди, адамлар
болса: ”Биз бейик уссадың өзүни диңләсимиз гелйәр” дийишип
гыгырышярдылар. Бейле улы хормата хас-да йыгрылан
Алтымырат чалаҗа йылгырып, башыны саллап дур. Адамларың ислеги болса онуң бирҗе сесини эшитмек.
-Адамлар, гепләрлигим ёкдур! Сораг берсеңиз җогап
берейин. Мени сылаян экениңиз, саг болуң! Мен бу сылаг-хорматы бүтин түркмен халкына этдигиңиз дийип дүшүнйән...
-Бу хорматы биз саңа,яныңдакы Үмүр ага эдйәрис! Биз
сизе тагзым эдйәрис-дийип, кимдир бири сесленди.
Адамларың оңа сувсан еринде, өзүне эдилйән хормата
утанып, хас кичелен ялы гызарып дурмасына нәме дийҗек!
Үмүр ага оны өңе чыкарып адамлар билен хас ичгин танышдырҗак боляр, эмма уссадың өңүнде горп бар ялы,ыза тесйәр,
гайтам: ”Мен Көпетдагы гопарып гелмедим, хер бир түркмениң эдип билҗек ишини этдим” диййәр.Үмүр ага “Айт,
герчек огул, айт!” дийип оны гыссаяр, ол болса нәме дий72
җегини биленок. Ай, гараз, гөрениң Үмүр ага-да,ейдип-бейдип
гыҗыклап гоянок,җуда болмаса өзи сораг берйәр.
Алтымырат шейдип, бир сагада голай сораглара
җогап берди. Соң гайтҗак боланымызда адамлар бизиң
дашымызы галлап гойбермек ислемэдилер. Оларың кәбириниң
гөзлериниң окарасы яшдан долды, айрылышаслары геленокдылар. Оларың кәбири пул хөдүрлейәрди, кәбири ак кагыза гол
чекдирйәрди, кәбири болса онуң өй салгысыны сораярды.
Алтымырат башардыгындан оларың хайышыны битирҗек
болярды, йөне оны ондан артык сакламага мүмкинчилиги
болмансоң биз адамлар билен хошлашып, араларындан зордан чыкып гайтдык. Шонда Үмүр ага: ”Сагҗа бол, инерим,
сагҗа бол, герчегим!” дийип, Алтымырады багрына басып
хамсыкды. Алтымырат болса ёлда: ”Адамлар билен шейле
душушмак, пикир алышмак дийсең леззетли. Мен мунда рухы
галкынышың аламатларыны дуйярын. Бу мениң үчин алтын
медала мынасып боланданам хас ёкары!” дийип сесленди. Биз
онуң билен шейле душушыкларың энчемесини гечирдик...
--.-Үмүр эсен барадакы ятламалар менде нәче дийсең бар.
-Бир гезек Үмүр ага икимиз Ашгабада гитдик. Шол
гүн агшам ол: ”Мен ёлдашларымың янына гитҗек” диенсоң,
биалач онуң ызына дүшдүм. Ашгабадың этегиндәки Гарадамак обасындан гечен ериңдәки мейданча-да, бир бошлук
ерде шахырлар Нобатгулы Реҗеп, Атамырат Атабай,
Агагелди Алланазар, Какабай Гурбанмырат дөрдүси херси
өзүне җай салыпдырлар. Кимиң өйүдигини билемок, йөне
73
ийип-ичмәге ызлы-ызына зат гелип дурандыр. Үмүр хем нәме
хөдүрлеселер сесини чыкарман ювдуп отыр. Мен онуң бу
болшына гаты гең галдым-да: ”Үмүр ага сениң билен нәче
йыл биле тиркешсегем, хениз бейле хоранлыгыңы билемокдым” дийдим, ол болса: ”Ёлдашларымың янында хөдүрден йүз
өвүрсем болмаз-а! ”диййәр. Мени ёлдаш саймаян ялы. Шол
гүнүң эртеси байры мугаллым, профессор Какаҗан Атаның
өйүне бардык. Гөрениң Үмүр-дә, гапының агзындан саламлашып, иш көп бахасыны билен гайтҗак боляр. Өй эеси муңа
бирхили боляр, йөне болшуны үйтгедмән, совукганлылык
билен өйүне чагырып: ”Түркменде гелен өйүңден дуз датман
гитмек болмаяр" диййәр. Ахырым, өе гирдик, отурдык. Говы
хызмат этди. Туруп гайданы-мыздан соң мен оңа: ”Үмүр ага,
өзүң-ә иле эдеп өвредйәрсиң, өз эдебиң велин кемтерлик
эдйәр” дийип игендим . Ол болса: ”Ай, ишимиз агдыгракды-да”
дийип, өзүни аклаҗк боляр. Тиркешип йөрсең кәбир ерде
шейле ялңышлык гойберйәр, йөне сыпайычылыгы велин бар.
Онуң үчин зады гаты гөренок... 1990-нҗи йыл болса герек,
Үмүр яныма гелди, ”Шүкүр багшының 90 яш тоюна Душага
гитмели, Акмәммет Ханы хем алалы” дийип. Душак серхет
якасы боланы үчин: “Мениң кепилнамам ёк” дийип, Акмәммет
Хан гитмеҗек болды, эмма Үмүр “Мен бар-а” дийип, оны
гыссаяр. Догруданам, онуң баран еринде,серхет якасы болсын
болмасын хич хили кепилнама соралмаярды, Үмүриң өзи
хатда серхетчилер үчин хен кепилнамады. Душакда өрән
говы тайярлык гөрүпдирлер. Байырларың этегинде, гөк өвсүп
отуран отларың ичинде гурналан бу дабараны Кака этрап
хәкими алып барярды. Ол Үмүр ага сөз берди. Үмүр ярым
сагатдан говрак өрән шовхунлы чыкыш этди. Бу дабара
республиканың дүрли ерлеринден мыхманлар гелен экени.
74
Дабара тамамлананда, бир гөрсек Үмүр ёк. Ол көп санлы
машынларың бири билен, келлесиниң угруна гидиберипдир,
нирә гиденини билемзок, хич киме хич зат айтмандыр. Ики
сагат гарашанымыздан соң биз Акмәммет билен ёла чыкып
ызымыза гайтдык. Биз гайдан бадымыза ол бир ерден гелипдир. Душаклылар оны йөрүте машын билен өйүне уградыпдырлар. Соң душанымызда Үмүр “Мени ташлап гайдыпсыңыз”дийип, өйкелейәр.
Өйкелемели болса биз ондан өйкелемелидик, себәби
нирә гитҗегини айтман бизи ташлап гиден онуң өзүди
ахырын. эмма болайярмы нәме. Үмүр шейле адамды. Мен оңа
“Муны гайдып гайталама” дийип берк табшырдым
Инди мен гезеги Үмүр аганың биле тиркешен досты,
байры җурналист Сейитли Сөйүне бермекчи.Ине,онуң маңа
берен гүррүңлери.
Адына мынасып йигит.
-Үмүр,икимиз Ашгабада зерур иш билен гитмели
болҗак-дийип, мен бир гүн язув ишлери билен гумра болуп
отуран ёлдашыма йүзлендим.
–Гитмели болса,бадымызы говшатман гидибирис. Онсузам Ашгабатлы иш-аладамыз аз дәл.”Хем дайымлара
гидйән,хем тайыма баш өвредйән”боларда-дийип,Үмүр мениң
билен ылалашды.
Ашгабада гитдик,окап хем ишләп,яшап гайдан пайтагтымыза саг-аман бардык.Он йыла голай бу ерде яшап хем
75
ишләп гайдамсоң гатнашык ачан достларымыз,танышбилишлеримиз барды.
Достларымызың бирини гөрели,саглыкларыны соралы
дийип өйлерине бардык.Бизи түркмен дәби боюнча гадырлы
гаршыладылар.Чай башының сөхбети кән зады ятлатды.
Өзара гүррүң-дешлигиң довамында Ашгабада юмушлы, хызматлы геленлигимизи яңзытдык.Егенимиз
Бабаҗаның
Ашгабатда автотранспорт кәрханасында ишлейәнлигини,
гелниниңем окувы гутарып шу ерде ише башланлыгыны,
шоларың җайсыз көсенйәндиклерини айтдык.Сизиң өзүңизде
болса-да,гарындашларыңызда барам болса вагтлайын яшар
ялы җай зерур герек дийдик.
Шу зерур хызмат,хайыш биленем үч-дөрт гүн мыхманчылыкда болдук.”Вагтлайынам болса,яшар ялы җай
тапсак хабар эдерис”диен ялы,бирмеңзеш җогаплардан нетиҗе чыкмансоң,Бабаҗаның ишлейән эдарасының улы башлыгына йүз тутмагы макул билдик.
Үмүр билен тиркешип Түркменистаның гатнав
ёллары министрлигине бардык.Биз бу ерде ишлейән,Үмүриң
өңки таншы Акмырат ага билен душушдык.Оңа зерур хызмат
билен геленлигимизи ныгтап айтдык.Дурмуш теҗрибеси
етик,55-60 яшларындакы Акмырат ага бирселлем пайхасланып отурды-да:
-Огланлар,Сиз Министриң янына бармалы борсуңыз.
Онуң кабул этмеги үчин дегишли адамлары гөрерис-дийип,
бизиң аладамыз билен болды.
76
Акмырат аганың чындан алада этмеги нетиҗесинде,
Министр Пенагулы Рахмановың хузурына бармак,онуң билен
йүзбе-йүз гүрлешмек бизе миессер этди.
Улы везипели адамларың кабулханасында болуп
гөрмәмизсоң,министр билен душушаңда өзүңи нәхили алып
бармалыдыгыны билемзокдык.Дегишли ишгәриң угратмагында “Кабулхана”язгылы,гайыш гапыны ачып,төре тарап
йөрәп уградык.
Тертипли гойлан гелшикли гтолларың аңрыбашында
отуран сыпайыдан якымлы йигит биз билен гадырлы
саламлашып, отурмага ер гөркезди.Ара кән вагт салманам,
саглык-аманлык сорашансоң:
Яшулылар,хызматыңызы айдып отурың-дийип,мылайымлык
билен бизе йүзленди.
-Бизиң бир егенимиз,Бабаҗан Дурдыев 6-7 йыл бәри
сизиң автотранспорт кәрханаңызда ишлейәр.Ол ишнденем,
ишдеш ёлдаш-ларынданам хошал.Бабаҗаның гелни саглыгы
саклайыш институдыны тамамлап,Ашгабатда ише башлады.Яш машгала җайсыз көсенйәр. Гудамызам оглуңыз җайсыз көсенйән болса,гызымызы алып гайтҗак,бәрде ишләберсин диййәрлер.Шу көсенчлиги еринде чөзмесек, Бабаҗаның
машгала дурмушының бозулаймасы ахмал-дийип, хайышымызы гысгача җемледим.
Ол телефон чакылыгы боюнча хузурына гелен җогапкәр ишгәрине Бабаҗан Дурдыевиң ишлейән ериниң салгысыны айтды-да:-Умумы яшайыш җайындан бир отагы өз
адына гечирип бериң!-дийди.
77
Буйрук алан ишгәр чыкып гиденсоңам:-Яшулылар,
хайыңыза битирилди.Гоңшылары дагы гөчсе,егениңиз ене бир
отагы өз адына гечирип билйәр-дийип,өңки айданларның
үстүне гошды.
-Ынха янымда отуранам ил-улусымыза белли, танымал Үмүр эсен-дийип,мен Пенагулыны ёлдашым билен танышдырдым.
-Үмүр аганың чыкышларыны телевизорда диңлейәрис.
Гелениңиз говы болды,саг болуң!Мен эртир Москва учярын.
Эртир Новруз байрамчылыгы.Хеммелер билен бирликде бизиң
ишгерлеримизем белленилен ерде байрамчылыгы дабараландырмага чыкярлар. Шоларың тоюна гошулып, байрамчылыкларыны гутлап чыкыш эдип берсеңиз!-дийип,биз билен
мәхирли хошлашды.
Ашгабатдан гайдып геленимизден көп вагт гечмәнкә:
”Бабаҗана Ашгабатдан йөрүте адына яшар ялы бир отаглы
җай берипдирлер”дийип,бәш огул,бәш гызы өсдүрип етишдирен Бибиәше өймүзе гелип,машгала шатлыгыны пайлашды.
-Тойлы җай болсун,өзлеринден көпелсинлер,хорматлап
җай көмегини эден Адамларың башы белент,ишлери ровач
болсун. Бабаҗанам, гелин егенимиз хем гадыр билйән, ягшылыгы унутмаян гарындашлардан болсун!-дийип,мен Бибиәшәниң бегенҗине гошулдым.
Бабаҗан еген җайлы боландан ики йыла голай соң,
Ашгабатда гезип йөркәм:
78
-Үмүр,икимизиң бир адама улы бергимиз бар.Гел,шол
бергимизи ерине салалы,миннетдарлыгымызы говшуралыдийип, мирасгәр достума йүзлендим.
-О нәхили берги?-дийип,Үмүр аңк-таңк болды.
-Унутдыңмы?Онда ятладайын?!1992-нҗи йылың 20нҗи марты,Бабаҗан,җай гөзлегинде,Пенагулы Рахман, шатлыклы чөзгүт-лер...
-Ядыма дүшди,хич ере совулман Пенагулы Рахмановың
янына !
Түркменистаның гатнов ёллары Министри Пенагулы
Рахманов бизи гарашдырман кабул этди.
Гадырлы саглык-аманлык сорашылансоң,ики йыл мундан өң адына мынасып иш битирен Пенагулы,бизи танаман;Яшулылар, хызматыңызы айдып отурың!-дийип,ене шол
өңкүси ялы сарпалы назар билен бизе йүзленди.
-Биз-ә,хызмат,хайыш этмәге дәл-де,Сизе миннетдарлыгымызы билдирмәге гелдик!-дийдик вели,ол бир тәсин
йылгырды-да:
-Шейле зады биринҗи гезек эшидйән!Бу маңа илкинҗи
гезек габат гелйәр!-дийди.
Хава-да,ыкбалың,ойны-да!”Ягшылык ятдан чыкмаз”
дийселерем,унудылайян пурсатларам аз дәл-дә!.
Хәзир Бабаҗаның чагалары өсди, улалды. Өйлерине
барсаң ниреде отуртҗакларыны биленоклар, Үмүриң эден
көмегини велин, агзап дояноклар. Үмүриң мертебеси гаты
79
улы, ады өзүнденем улы. Баран еринде ишиниң битмейән ери
ёк. Көңли гиң, догры сөзли адам.
Бир гүн Ата Аннанепес диен бири яныма гелди-де бир
меселеде көмек сорады. Шонда Үмүр дуруп билмән онуң
этҗек болян гөзбоягчылыгыны язгарды, ”Занны халал
Сейитли Сөйүниң оҗагына бейле хапа адамының аягының
дүшмели дәлдигини” айдып, гапыдан чыкарып гойберди. Оны
ол говы танаяр экени. Ол гиденинден соң мен: ”Шун-а гаты
оңардың, хакыкы Үмүр болдуң!” дийип, оңа гаг болсун айтдым.
Генералы хайран галдыран сумкалы мугаллым.
“Иң леззетли пурсат достларың сөхбетдешлиги” диен
пәхим бар.Той-дабараларда адамларың кәбири хениз эшдилмедик, билинмейән бир затлары айдярда,хеммелери хайран
галдыряр. Түрлмен дил билиминиң дүйбүни тутан, Түрлменистаның ыламда ат газанан ишгәри Хоҗамырат Байлыевиң Мары этрабының Мухадов обасындакы 28-нҗи мекдебе адының дакылмагына багышланан дабарада хем ятдан
чыкмаҗак бир пурсат хакыдамда галыпдыр.Хоҗамырат
Байлының аталык аладасы билен етишен академик Пыгам
Азымов,Түркме3нистан ылымлар аладемия-сының президенти,академик Агаҗан Гелдиевич Бабаев,медисина ылымларының докторлары Ораз Бабаев,Хоҗа Бабаев,танымал дилчи
алым Мыратгелди Сөегов той дабарасына гелен мугаллымлардыр дүрли кәрдәки адамлар белен сөхбетдеш болдулар.
Шол гүнки дабарада диңр Мары велаятында дәл,
гүнешли Түркменистанда улы хаҗатлар битирен гуйма80
гурсак герчек огулла-рың онларчасының ады ятланып
гечилди.
Түркменистаның ылымлар академиясының президенти Агаҗан Бабаевиң мыхманлар билен болан шол гүнки
сөхбет-дешликде айдан сөзлери велин,хакыдамда өчмеҗек ыз
галдырды.
Түркмениң илкинҗи Президенти ,хорматлы Сапармырат Атаевиң кабулханасында отырыс.Керкиден гелен,
Керки серхет отрядының серкердеси Генерал:-ады ядыма
дүшенок-“Марыдан эли сумкалы,йөнекей гейнүвли бир мугаллым серхет
отрядымыза барды.Гадырлы махманымыз
билен өрән оңат дүшүнишдик.Ол эсгерлериң өңүнде чыкыш
этмекчидигини,шу гүнки эсгерлериң Ватан өңүндәки борчлары барада йәмелер билмелидигини хыгтап айтды.Биз
клуба эсгерлери йыгнап бердик,өзүмизем онуң чыкышыны
эсгерлер билен биле диңлемек үчин улы зала йыгнандык.
Ол мүнберден эсгерлере гарап,түркмен дилинде бир
сагатдан говрак чыкыш этди.Мен онуң чыкышыны хайран
галып диңләп, түркменлерде шейле дилевар,дананың бардыгына гувандым”дийип, генерал сөзүни довам этди:”Онуң бир
сагатлыкдан говрак хайран галдыран чыкышы бизиң бир
айда айтҗак затларымыздан,алып барян окув-тербиечилик
ишлеримизден артык болды”дийди велин,Президент Сапар
Атаев:”Гаты догры айдяң,ол Үмүр эсендир,мен оны
танаярын,ол зор адамдыр”дийип,генералың гуванҗына
буйсанч билен гошулды.
81
”Мунуң өзи Үмүр аганың абрайының дереҗесини
кесгитлейән өлчегдир” дийип, алым Агаҗан Гелди сөзүни
тамамлады.
------...---...---.
. Шу ерде,Сейитли аганың ятласының арасыны бөлүп,
Ашгабатдакы харбы бөлүмде, 750 адамың өңүнде Үмүр
аганың эден чыкышыны агзап гечмекчи
. Шол дөвүрлер эсгерлериң гуллукдан гачян вагтлары
боланы үчин биз Үмүр билен бейле чәрелере көп гатнашмалы
болярдык. Үмүр ага шонда гызып, шейле бир чыкыш этди
велин, отуран эсгерлер ики гезек ерлеринден туруп отурдылар. Бөлүмиң серкердеси, яш,гөрмегей рус йигиди Үмүриң
сөзүне дүшүнмесе-де, эсгерлериң өзлерини алып барышларындан өзүче нетиҗе чыкарып: ”Тәсин! Тәсин!” дийип гайталады-да: ”Үмүр олара нәме барада бейле гызыклы гүррүң
берйәр?” дийип, менден сорады. ”Үмүр хер бир эсгери өсдүрип
генераллыга етирди, кәбирлерини өйлендирип, өйли-ишикли
этди, шонуң билен бирликде оларың калбларында Ватана
болан сөйгүни оярды” дийип, мем җогап бердим.
-Мен сизиң дилеварлыгыңыза хормат гойярын. Бейле
гүйчли адамы мен өң гөрмәндим. Сиз эсгерлери хөвеслендирйәрсиңиз, оларың калбларына барян инче ёлы тапманы
башарярсыңыз. Саг болуң! – дийип, серкерде Үмүр аганы
гуҗаклады: -Сиз маңа хызмат этдиңиз, инди мен сизе хызмат этмәге тайяр. Ислегиңизи айдып отурың!?
82
-Мениң музейим бар – дийип, Үмүр эсли пикирленинден
соң дилленди: -Шоңа сизиң генерал эгин-ешигиңизиң бири
герек!
-Онуң ярасы еңил, бир комплект эгин-ешик аларсыңыз.
Ене нәме герек?
-Ёлөтенли бир эсгер элини гапҗадыпдыр, эмма вагтында гөзегчилик эдилмәнлиги үчин яра азыпдыр. Шоңа
көмек этмели-дийип, Үмүр ага Ашгабада гайтманка көмек
сорап өйүне гелен бир адамының хайышыны гайталады.
-Ол эсгери өзүм әкидип, беҗергә гоярын, бейле ише ёл
беренлериң чәресини гөрерин, ондан аркайын болайың! Ене
нәме хайышыңыз бар? – дийип, генерал азмлы дилленди.
-Бизе хол дуран еңил машынларың бирини бирки
гүнлүк бериң!-дийип, Үмүр машынлара тарап элини узатды.
-Боляр. Ене нәме?
-Түркмен ага үч дилеги битенинден соң дилег этмейәр.
Шейдип, Үмүр дуран еринде, гөз-ачып юмасы салымда бир
топар меселелери чөзүп отурыберйәр, музейине эшик тайын,
эсгериң какасының хайышы ерине дүшди, нирә гидейин дийсе
аягының ашагында машын тайяр. Үмүр билен ёлдаш болсаң
нәме этсең болуп дур, баран ериңде хор болмаярсың, сени
пыяда йөреденоклар, ач эденоклар. Үмүр ”Ай, халыпа, бизиң
баран еримизде сөвүш союландыр" дийип, эдил халатлы ялы,
өңүнден айдарды. Хакыкатдан хем соң ол ере барарсың велин,
сөвүш союландыр я союлҗак болуп дурандыр.
-----------------------------------------83
Бу ваканы мана Умур гуррун берипди.
1995-нҗи йыла ченли Президент хакыкы халк
Президенти болды, шондан соң ол үйтгеди, башга адам
болды. 1993-нҗи йылың майында мен ве тәсин бир овадан
сүбсе ясаян Дурдымырат атлы уссат икимиз Лебапда
яшулылар маслахатына гатнашдык, Президенте сүбсе говшурдык. Онуң йыгнак гечириши бу гезек үйтгешик болды. Ол
өңүндәки язгыны окап башлады-да, бирденем ”Адамлар, гелиң, шу окап хасабат бермәни гоялың-ла! Биз мундан өңем
ядадык. эгер ругсат этсеңиз, чыкыш этмәге ислег билдирен
адамлары диңлемекчи” дийди. Чыкып геплеҗеклер гутаранындан соң ол ”Мырат, сен нәме чыкыш эдеңок?” дийип,
Мырат Гарра йүзленди.
-Сапар Атаевич, Сиз маңа сөз бермедиңиз ахырындийип,ол сесленди.
-А-на, саңа сөз берйәрин. Гел, чык өңе!
Мырат Гаррының махабатлы чыкышындан соң, Президент дурмушда душ гелйән ногсанлыкларың үстүнде дуруп
гечди, хусусанда, Ашгабат этрап “Түркменистан” обасының
башлыгы Мыратберди Сопының үстүнден дүшди. Онуң 250
адама айлык язянлыгыны, габат гелен ишлемейән адама
кепилнама язып берип отуранлыгыны диле гетирди-де:
”Мыратберди, айтҗак-гойҗак задың бармыдыр? Нәме, танкыт эдилсеңем сесиңи чыкармаярсың?” дийип, оңа йүзленди.
-Сапар Атаевич, мен геплеҗек!
-Саңа-да сөз берйәрин, геч, өңе!
84
Мыратберди, бир Гөрогли писинт даяв пыяда, ыздан,
ортадакы йөрелге билен хайбатлы өңе чыкды. Оңа сының
дүшенде “Түвелеме, йөрәнде сарсаногам, Гөкдепе уршундан
галан ек-түк пыяда бар-ов, хенизем” диениңи дуйман галярсың. Ол чыкыш этмели ере барман, Президентиң гөни өңүне
барды-да, хайбатлы сеси билен шейле дийди.
-Сапар Атаевич, танкыдыңызы диңледим. Сизе ялңыш
маглумат берипдирлер. Биринҗиден, менден айлык алянларың саны 250 адам дәл-де гөни 70 адам, икинҗиден, менден
кипилнама алянларың бары Сизиң орунбасарларыңызың
чагалары, мен олара нәхили ёк диейин!? Я-да мен ялңышянмы?
-Мыратберди, бу ерде сен дәл, мен ялңышыпдырын.
Мени багышла! – дийип, ол өзүниң ялңышанлыгына дүшүнип,
бир оба башлыгындан өтүнч сорады, шейдип, йыгнага гатнашан мүңлерче адамларың өңүнде өз мертебесини ве
Мыратбердиниң мертебесини асмана гөтерди. Гөр-ә, бу болян затлары!
Реҗеп Өвезмырат дийип бир достум бар, муны оңа
гүррүп берсем ол гең галып ”Булары өзүңден тапян-а дәлсиңдә?” дийип, йүзүме середйәр. Мен оңа “Ёк, хут шейле вака
болды. Сапар Атаевич хакыкы Президентлигини гөркезди.
Чын Президент хут шейле хем болмалы” диййәрин. Йыгнагың
ахырында ол ене”Ким-де ораг бар?!” дийип, отуранлара йүзлененде мен “Чөрек гымматлаҗакмышын диен гүррүң бар,
шол догрумыдыр?” дийип сорадым.
-Ким айтса ялан айдяр. Биз чөреги мугт этҗек болуп
йөрүс!-дийип, ол җогап берди.
85
Шондан гечен болса бир ай,ай ярым гечендир-дә,
Көйтенден, зыяратдан гайдып гелйәркәк, Чаршаңңа геленимизде биз чөрегиң бир бөлегиниң бахасының йүз гөтерим
галандыгыны, 20 теңңелик чөрегиң 40 теңңе боландыгыны
билип галдык. Шонда мен гаты эрбет ягдая дүшдим, бир
гүнләп дуз датман, башымы яйкап гездим . Ине, шондан соң
Президент хакыкы Президентлигинден башга гөрнүше эе
болды.
Бир нәчы йылдан соң яшулыларың Красноводскиде
гечен маслахатында мен Сапар Атаевичиң элини саклап:
”Эллери мениң элим ялы ярчык-ярчык хакыкы дайхан адамлары йыгнага чагырсаңыз пейдалы маслахатлары диңләрдиңиз" дийдим, шонда Президент “Нәхили адамлары чагырмалыдыгыны өзүм говы билйәрин” дийип, элини чекип алды.
Шондан соң мен хич ере чагырылмадым, хич ерде чыкыш
этдирилмедм. Мен муны йөне гепиң гелшине гөрә мысал
гетирдим...
Биз Чаршаңңыдан гайдышын Сейитли агалара
гелип,онун аялы Биби эҗәниң унашыны ичдик. Ол унаш
биширмәге дийсең өкде-ди. Сагадыңы тутуп отурмалыдыр,
он бәш минутда бурчлы унаш тайярдыр. Соң бир гүн олара
гелемде Биби эҗе:-Үмүр, сен тойда унашы агзасаңам оны
биширениң адыны тутмадың-ла!?” дийди велин, мен огурлыкда тутулан ялы: ”Вай, еңңе, шейлеми? Сыпайыпмы? Вах,
ол-а, болмандыр! Мен сениң тарыпыңы тәзеден эдәерин!”
дийип, гүлүм-ялым этдим.
-Ёк, Үмүр, мен гаты гөремок, йөне ятлап гечмедигиңи
яңзыдайын дийәйдим-дийип, Биби эҗе йылгыряр.
86
-Догруданам, шол-а ятдан чыкыпдыр-дийип, мен мүйнли ялы кибтими гысдым....
Бир гезек хем алым Мухамметмырат СагатлыныңНепеслиниң ятлама тоюны гечиренимизде Мары шәхер хәкими:
-Үмүр ага, эдйән чыкышларыңа, асыллы ишлериңе
голтгы болар ялы, мен саңа шәхерден бир җай бермекчидийди.
-Обада җайым бар,маңа җай герек дәл.
-Онда нәме герек?
-Маңа телефон чекип берәйиң!
-Шәхерде җайың болмаса оны нирә чекмели?
-Мен Сейитлиниң өйүнде көп болярын.Телефоны шоңа
чекәйиң!
Ине, шейдип, өзүме җай берленде алмадым , оңа дерек
телефон диледим, оны хем Сейитлинин өйүне чекдирдим....
Хава,ол шейле адамды. Онда небис
нам-нышан ёкды...
дийлен затдан
--------------Инди мен сизе Сейитли аганың берен гүррүңлериниң
довамыны айдып берейин.Диңләң!...
87
Үмүр ага Абывердиң горагында.
1991-нҗи йылың декабр айының узак гиҗесинде,ир
сагат 5-де Душакдан Кака угран “Җигулы” дөрт адамыны
Кака этрабының хәкимлигине геирди.Биз хәкимиң гапысына
геленимизде вагт сагат алты болуберипдир.Он-он бәш минут гечендир-дә,хәкимиң мүнйән машыны батлы гелип сакланды.Машындан дүшен этрап хәкими Тагандурды Нурыев:
-Менден ир гелен йигитлер кимкә?Бу гүн ёлда азаҗык
эгленмели болды!Ханы йөрүң,бакалы-дийди-де,бизи ызына
дүшүрип “Кабулханасына” алып барды.-Какалыларың ерини
пайлашыберипдир-лер. Кимиң ниреден геленлиги белли
дәл.Кимси гектарлап ер алып,мал саклаяр.Кимси өз хусусы
зады хөкмүнде башлы-барат иңе гиришипдирлер.Шолары
тертибе салянчак иш-аладалар артыберди-дийип,өз ишлери
билен танышдырды.
-Биз ишлиҗе гелдик-дийип, Үмүр пурсатдан пейдаланды: -Сизиң этрабыңызда гөр, нәче тарыхы ядыгәрликлер
бар, эмма олара гөзегчилик эдер ялы, реҗелейиш ишлерини
алып барар ялы эдара-заповедник ёк. Биз шол эдараныАбыверд горагханасыны ачмак теклиби билен Сизиң яныңыза гелдик.
-Үмүр ага,заповедниги ачмак үчин мен нәме этмели?дийип, Хәким сораглы назары билен мыхманларына мәхирли
гарады.
Үмүр ага шол пурсатда герекли ресминамаларың санавуны язып, хәкимиң өңүнде гойды, себәби ол өңем бирнәче
этрапларда тарыхы ядыгәрликлери гораян эдаралары
88
ачдырыпды, онуң үчим герекли ресминамалары сув ичен ялы
билйәрди, киме йүз тутмалы, нирә язмалы, нәме язмалы,
нәдип язмалы булары билйәрди.
-Үмүр ага, заповедник ачылды хасап эдәй!- дийип, Хәким
язгылара гөзүни гездирип ынамлы сесленди.
-Ачылды хасап этмели болса, ине, янымда медени
ядыгәрликлери өврени-җи хем-де горайҗы, гүл ялы ерли
йигит, өзем зехинли языҗы Ахмет җан отыр. Оны шол
эдараның эеси эдип беллемели. Ол өз кадрың, яш ,гуҗурлы,
талапкәр оглан. Ядигәрликлериң тарыхыны шундан говы
билйән ёк!
Үмүриң җаныгып айдян, маңзыңа батян сөзлерини
ынсап элегинден гечирип отуран хәкин:
-Гой, Ахмет Халмырат шол тәзе ачылҗак Горагханаң
директоры болсун!-дийип,Үмүри голдаянлыгыны,ене-де нәме
көмек герек болса тайярдыгыны айтды.
-Душакда хем ерли геңешлиги ачмага пурсат болды.дийип,Үмүр ага сөхбердешлиги довам этдирди-Ынха, янымда
соватлы,гурамачы мугаллым –Нурназар Җуманазар отыр.
Нурназар Душак оба геңешлигиң башлыгы болуп, геңешлигиң ишини җанландырсын.
-Боляр, гой, Нурназар хем Душак оба геңешиниң башлыгы болсун. Хәзирликче белләли, соң сайлавда сесе гоярысдийип, Хәким разылашды.
Ине, шейдип, ир сагат алтыда Хәкимиң хузурына
барып, өң айлап-йыллап чөзүп болмаян меселелери пайхаслы,
89
агзыбирликли чөзмеги башарян Үмүриң бу херекедине нәме
диерсиңиз?!
Этрап хәкими Тагандурды Нурыев билен илкинҗи
ятдан чыкмаҗак душушык унудылмаҗак вака хөкмүнде
хакыдамда галыпдыр-дийип,Сейитли ага сөзүни җемледи.