Şejere - 15

ýaly atlary dakmak däbi türkmenlerde iňňän gadymy döwürlerden bäri
dowam edýär. Türkmen taryhynda yz galdyran Satyk atly şahslara
duş gelinýär. Olaryň biri Garahany hökümdarlarynyň biri bolan Satyk
Bugrahan Abdylkerim bu ýurtda yslam dinini ilkinji kabul edýär, bu han
955-nji ýylda Kaşgarda aradan çykýar. Başga bir Satyk Samarkandyň
hökümdary bolýar, ony XV asyrda Ulygbek tagtdan agdaryp,
Mongoystana sürgün edýär. Satykly taýpasyna şeýle şahslaryň biriniň
adynyň dakylan bolmagy mümkindir. Adyň yzyndaky –ly goşulmasy
degişliligi bildirýär (“Satyk ili”).
SAÝAT/SAÝATLY
Çärjew welaýatynyň Saýat we Azerbaýjanyň Saýatly (häzirki ady
Saatly) raýonlaryna adyny geçiren saýat ýa-da saýatly taýpasy orta
asyrlarda uly türkmen taýpalarynyň biri bolupdyr. Buhara welaýatynyň
Swerdlow raýonyndaky ilatyň esasy bölegini düzýän saýatlar häzir hem
özlerini özbaşdak taýpa hasaplaýarlar (bu ýerde Saýat diýen obalar hem
bar). XI asyrdaky seljuklar hereketi döwründe saýatlaryň uly topary
Azerbaýjana, Türkiýä, Yraga aralaşýar, Türkmenistanda galanlary bolsa
ärsary, olam, salyr, baýat, ýomut, saryk we nerezimli taýpalarynyň
düzüminde saýat atly tireleri emele getirýärler. Bu tire goňratlarda-da
bar.
Alymlaryň aglabasy saýat diýen ady araplaryň “awçy” manysyndaky
saýýad sözi bilen baglanyşdyrýarlar we bu pikiriň dogrudygyny subut
edýän delil hökmünde, Saýat raýonynda Awçy obasynyň bardygyny hem
ýatlaýarlar. Bu çaklama ynanmak kyn, çünki Awçy obasy Ýolötendede bar, emma bu ýerdäki ilata saýat diýilmeýär. Galyberse-de, saýat
etnoniminde çekimlileriň gysga, emma saýýa:d diýen arap sözünde yzky
a sesiniň uzyn aýdylmagy hem bu sözleriň aýry-aýry kökden döränligini
subut edýär.
Ýerli ýaşulularyň arasynda meşhur bolan rowaýata görä, saýatly
diýen at “şaý atly” sözlerinden emele gelipdir, ýagny Ärsary babanyň
uly toýundaky at çapyşykda şaý (bezelen) atly ýigit ýeňiji bolýar, oňa
we onuň iline “şaý atly” diýýärler. Soňra bu at saýatly görnüşine geçýär.
194
Elbetde, bu rowaýatyň hakykat bilen dahyly ýok, çünki saýat
etnonimi saý sözünden we goňrat, baýat, dowlat, ýomut ýaly taýpa
atlarynda-da duş gelýän
-at (-t) diýen köplük goşulmasyndan hasyl
bolupdyr. Saý sözi gadymy saklaryň etnik adynyň biraz üýtgän görnüşidir:
sakat – sagat – saýat (Kaka raýonyndaky Garmansagat diýen demir ýol
stansiýasynyň adynda bu adyň sagat görnüşi saklanyp galypdyr). Hytaý
çeşmelerinde sak sözi so, su, saý görnüşlerinde hem duş gelýär. Diýmek,
saýat diýen etnik at “saklar”, “sak ili” diýen manyda ýüze çykypdyr
(Sak diýen makala serediň).
SEÝIT
Türkmenleriň öwlat taýpalarynyň biri bolan we ençeme taýpalaryň
arasyna siňen bu sosial toparyň etnik ady araplaryň saýýid sözünden
bolup, “hökümdar”, “jenap” diýen manyny aňladýar. S.M.Demidowyň
pikirine görä, yslam dininde bu adyň “Muhammediň yzyna eýerijiler”
manysy hem ýüze çykypdyr. Seýitler Azerbaýjanda, Eýranda hem köp.
SELJUKLAR
Alymlaryň biragyzdan tassyklamaklaryna görä, oguz türkmenleriniň
gaty uly we iňňän kuwwatly taýpalar birleşigini emele getiren seljuklara
olara ýolbaşçylyk eden serkerdäniň ady dakylypdyr. Seljuklar birleşigi
X asyrda Gyrgyz sähralarynda, Syrderýanyň orta akymlarynda emele
gelýär. Oňa ilki asly gynyk diýen oguz-türkmen taýpasyndan bolan
Tukak (belki, Tuwak) diýen serkerde, soňra bolsa onuň ogly Seljuk (ýada Seljik) ýolbaşçylyk edýär. Seljuk 100 ýa-da 107 ýaşap, 992-nji ýa-da
1009-1010-njy ýyllarda aradan çykýar, ony Jent diýen oguz şäherinde
jaýlaýarlar.
Şol galagoply eýýamda Syrderýa oguzlary demirgazyk (ýa-da
Ýaňykent) oguzlary we günorta (ýa-da seljuk) oguzlary diýen iki uly
topara bölünipdirler. Gündogar ýurtlaryň alymlary Ýaňykent toparyna
oguzlar, seljuklara bolsa türkmenler diýip at beripdirler. Soňky toparyň
(seljuk türkmenleriniň) uly bölegi
XI asyrda Syrderýa boýlaryndan
Maňgyşlaga, Balkana, Saragta, Mara gelip, şu ýerleriň üsti bilen Eýrana,
Kawkaza, Türkiýä, Yraga, Siriýa we beýleki ýurtlara aralaşýarlar, bu
195
ýurtlary ýüzugra boýun egdirip, Akgoýunly, Garagoýunly ýaly ençeme
döwletleri hem döredýärler.
Seljuk türkmenleri ýaly äpet uly etnik birleşige adyny geçiren
şahsyň Seljuk diýen adyny alymlar dürlüçe düşündirmäge synanyşýarlar.
Meselem, O.I. Senkowskiý Seljuk diýen ady saljyk (“gaýyjak”) sözünden
çaklaýar, çünki, bu alymyň pikiriçe, Seljuk ýaşlykda Amyderýada
gaýykçylyk edeni üçin, şeýle at alypdyr. Akademik W.A. Gordlewskiý
bolsa türk dilinde seljuk görnüşinde ulanylýan bu etnik ady sel (“sil”)
sözi we –çik diýen türkmen goşulmasy bilen baglanyşdyrýar. Bu alym
Garategin (Pamir) oguzlarynyň Seltaudaky (Sildagdaky) buzlugy baryp
XI asyrda-da bilendigi üçin, olara şeýle adyň dakylandygyny belleýär.
Beýle düşündirişler adyň hakyky manysyny açyp bilmeýär.
Biz Seljuk diýen taryhy şahsyň bolandygyny asla inkär etmezden,
serkerdelik derejesine ýetenden soň oňa öz taýpasynyň seljuk din ady
dakylandyr diýip çaklaýarys, çünki oguzlarda (umuman, türki halklarda)
serkerdelere öz taýpasynyň etnik adynyň dakylmasy adaty zat bolupdyr.
Muňa Ärsary, Atatürk (Türkiýäniň birinji prezidenti Mustafa Kemalyň
“türkleriň atasy” diýen manyda soň dakylan ady) ýaly atlar hem mysal
bolup biler.
Eger şu çaklamany hakykat hökmünde kabul etsek, onda seljuk
diýen etnonimiň aslynda saljyk (a sesi gysga) ýa-da salçyk bolandygyny
ynamly aýtmak bolýar. Bu ýerde sal sözi gadymy gunlaryň sal diýen
taýpasynyň adyndandyr (ol barada Salak diýen makala serediň), -jyk we –
çyk bolsa goşma affiks bolup, -çy (degişliligi bildirýän –ly goşulmasynyň
hyzmatynda) we köplügi bildirýän -k goşulmalaryndan durýar.
Seljuk etnoniminiň saljyk sözündendigine şübhelenýänleri
ynandyrmak üçin, iki sany degerli delil getirmekçi. Birinjiden, Seljuk
we onuň atasy Tukak gynyk taýpasyndandyr. Gynyk sözüne bagyşlanan
makalada gürrüň berşimiz ýaly, gynyk diýen at gadymy gunlaryň gun
diýen etnik adyndan we –yk goşulmasyndan durýar. Diýmek, Seljugyň
asly gunlara, belki, olaryň sal taýpasyna direýär, şonuň üçinem oňa Saljyk
diýen at dakylypdyr. Ikinjiden, gunlar bilen goňşulykda ýaşan, has
gadymy geçmişde bolsa olar bilen bir halky emele getiren mongollaryň
düzüminde saljyut diýen taýpa bolup, onuň adynyň yzyndaky –yt
goşulmasy (edil saljykdaky –k goşulmasy ýaly) köplügi aňladypdyr.
Şu iki ýagdaý seljuk diýen adyň aslynda saljyk (saljuk) bolandygyny
196
tassyklaýar.
Diýmek, seljuk diýen etnik at “sallar”, “sal taýpasy”, “sal ili” diýen
manyda bolup, ol salak, salyk, salyr, saltyk ýaly taýpa atlary bilen bir
semantik hatary düzýär.
SOWRANLY
Gökleňleriň sowranly tiresiniň ady tire wekilleriniň orta asyrlarda
ýaşan gadymy mekanynyň – Sowran şäheriniň ady bilen baglanyşyklydyr.
Oguz türkmenleriniň esasy mesgenleriniň biri bolan Sowran (Sauran,
Sabran) şäheri Syrderýanyň aşak akymynda, häzirki Türküstan şäheriniň
ýakynynda ýerleşipdir. Onuň harabalary şu wagta çenli saklanypdyr, ol
Sauran diýen demir ýol stansiýasyndan uzak däl. Bu stansiýa hem şol
gadymy şäheriň ady geçipdir.
Öz gezeginde, Sowran şäherine sabyr diýen gadymy türki taýpanyň
ady dakylypdyr (bu taýpa barada Sabyr diýen makala serediň), -an bolsa
köplük sany aňladýan türki goşulmadyr (alpan, gyzan, imren, çakan ýaly
etnonimlerde-de bu goşulma duş gelýär). Sowranly etnonimiň yzyndaky
-ly goşulmasy tire wekilleriniň gadymy mesgenini, degişliligi bildirýär
(edil ahally, maryly etnonimlerde bolşy ýaly).
SOLTAN, SOLTANLY
Saryklaryň we tekeleriň düzümindäki soltan, alilileriň hem-de
ýemrelileriň arasyndaky soltanly diýen urug-tireler orta asyrlarda uly
türkmen taýpasyny emele getiren soltanlylaryň galyndylarydyr. Bu
taýpa, okly, gökli we agar taýpalary bilen birlikde XI asyrda Syrderýanyň
boýlaryndan Balkan etraplaryna göçüp gelipdirler. Ýöne häzirlikçe bu
taýpa adyny geçiren soltanyň kimdigi belli däl.
SORT
Etrek derýasynyň boýunda Sortgala diýen ýere öz adyny geçiren
bu tire günbatar ýomutlaryň düzümine girýär. Türkmenstanyň YA-nyň
habarçy çleni, arheolog Ýe.Atagarryýew bu ady “gyzyl” manysyndaky
surh diýen pars sözi bilen baglanyşdyrýar. Ýöne bu pikir ynandyrmaýar,
197
çünki adyň yzyndaky h sesiniň t sesi bilen çalşygyny fonetik taýdan
tasa getirmek mümkin däl. Biz bu ady Özbegistandaky şäherde ýaşap,
köplenç söwda bilen meşgullanan ýerli ilatyň sart diýen etnik adyndan
çaklaýarys, çünki sort aýtamgaly diýen tire Samarkant welaýatyndaky
Nurata türkmenleriniň düzüminde-de duş gelýär.
SÖÝÜNJAJY
Çowdurlar, igdirler bilen birlikde Stawropol türkmenlerini düzýän
we Maňgyşlakdan 1667—1670-nji ýyllarda şu etrapa göçüp gelen üç
taýpanyň biri söýünjajylardyr (a sesi uzyn aýdylýar). Garabekewül
ärsarylarynyň togaçy urugynda-da söýünjajy diýen tire bar. Söýünjajy
diýen at iki sözden durýar: Söýünç—urugbaşynyň ady, ajy—hajy
sözüniň (Mekkä haja gidip gelen adamyň dini adynyň) gysgalan görnüşi.
Stawropol türkmenleri goşma atlaryň ikinji sözüni düzýän hajy sözüniň
h sesini taşlap, a sesini uzyn aýdýarlar (a:jy).
Taryhda Söýünç diýen şahslar hem bolupdyr. Meselem, Abylgazy
Tatar iliniň mongollara garşy gaýduwsyz göreşen 9-njy hanyň adyny
tutýar. Etnonimiň şu hanyň ady bilen baglanyşykly bolmagy hem
mümkindir. Belki, tekeleriň we ýomutlaryň düzümindäki söýünjek,
ärsary we sakarlaryň söýünç, çowdurlaryň söýünhoja tireleriniň ady-da
Söýünç handan gaýdýandyr.
SÖÝÜNHANY
XV—XVI asyrlarda Kaspi deňziniň kenarynda ýaşan teke, salyr,
saryk we ýemreli taýpalaryna umumylykda söýünhany diýen etnik at
berlipdir. Bu topara Söýünhan ulusy we ýakatürkmen (ýagny “deňiz
ýakasynda ýaşaýan türkmenler”) hem diýlipdir. “Bar özbek ile (bile)
külli Söýünhanda tapylmaz” diýen setirlerinden çen tutsaň, Seýdi şahyr
Söýünhan diýip ähli türkmen taýpalaryny göz öňüne tutupdyr.
Söýünhan—Altyn Orda hany Batyýyň saýyn han diýen ýörgünli
adynyň türkmenleşdirilen görnüşidir. Mongol dilinde saýyn sözi
“şöhratly, oňat, ajaýyp” ýaly manylary aňladýar.
Mälim bolşy ýaly, kenarýaka türkmenleri ençeme wagtlap Altyn
Orda hanlaryna tabyn bolupdyrlar, şonuň üçinem olara saýynhany—
söýünhany diýipdirler.
198
SUWAN
Ärsarylaryň abdal urugyna degişli bolan suwan tiresi öz gözbaşyny
gadymy türki suwan diýen taýpadan alyp gaýdýan bolsa gerek.
XVII—XVIII asyrlarda suwanlar dulat (Dowlat makalasyna serediň)
diýen taýpalar birleşigine girip, Gyrgyzystanyň Jetiögüz etraplarynda
ýaşapdyrlar.
L.N. Gumilýew gadymy türki eýýamda su (so) türki taýpanyň
bolandygyny, onuň etnik adynyň hem “böri, möjek” diýen manydadygyny
belläpdir (umuman, gadymy türkler börini totem hasaplapdyrlar (Bu
barada Böri, gurt. Möjek diýen makala serediň).Eger şeýle bolsa, onda
adyň yzyndaky –an goşulmasy jemi, köplügi bildirýän goşulmadyr.
Garagalpak alymy D. Aýtmuratow su—so diýen taýpanyň adyny
“örülen ýüp, saç” manysyndaky so diýen hytaý sözünden çaklaýar we
onuň etnonimini gadymy türkleriň depesinden örülen saç goýbermek
däbi bilen baglanyşdyrýar.
SUWAR
Gökleňleriň suwar tiresiniň adyny iki hili düşündirmek mümkin:
a) suwan etnoniminde bolşy ýaly, suwar diýen at suw sözünden we
köplügi, jemi bildirýän—ar diýen gadymy türki goşulmadan durýar;
b) suwar tiresine tirebaşynyň ady dakylypdyr. Abylgazy Arslan hanyň
höküm süren döwründe onuň bir akylly maslahatçysyna “ynagyna”
Suwar diýlendigini ýazýar. Şu alym bu kitabyny başga bir ýerinde
Suwarjyk diýen şahsyň adyny tutýar, ol Salyr Gazanyň nebersi, Ögürjik
alpyň bolsa dogany edilip görkezilýär. Suwar tiresine şu şahslaryň
biriniň adynyň dakylan bolmagy-da mümkindir.
SUWLAR, SUWÇY, SÜWJI, SUÝUK
Ärsarylaryň suwlar, suýuk, arabaçylaryň suwçy, Hojambaz we
Kerki raýonlarynda ýaşaýan salyrlaryň süwji tireleriniň atlary häzirki
türkmen dilinde şol görnüşlerde ulanylýan sözlerden däl-de, su (bu
barada Suwan diýen makala serediň) sözündendir, olaryň yzyndaky –
lar goşulmasy köplügi, -çy, -jy (-ly/ -li goşulmasynyň hyzmatynda) –
199
degişliligi aňladýar. Suýuk (Suýuk) etnoniminiň –uk goşulmasy bolsa
jemi, köplügi bildirýär.
SURH
Ärsarylaryň surh urugyny, şeýle-de Halaç posýolygynyň
töwereginde ýaşaýan tire-uruglaryň köpüsini ýerli mugallym Derkar
Hekimow gadymy halaç taýpasyndan galan il hasap edýär. Käbir
alymlar bolsa surh etnonimini pars-täjik dillerinde “gyzyl” manysynda
ulanylýan surh sözünden hasaplaýarlar. Elimizde muny tassyklajak
tutarygymyz ýok. Biz bu urugyň adyny hem gadymy su etnonimine (ol
barada Suwan diýen makal serediň) we biri-biri bilen sepleşip, bitişip
giden –r hem-de –h (-k) diýen köplük goşulmalaryna syrykdyrmakçy.
SURHY
Ownuk türkmen taýpalarynyň biri bolan surhularyň ady barada iki
hili çaklama bar:
a) Abylgazy surhy diýen etnonimi sorky görnüşinde ulanyp, ony
Oguz hanyň gyrnakdan bolan agtygynyň ady dakylan il hasaplaýar,
onuň ýazmagyna görä, Oguz hanyň Günhan oglunyň höküm süren
döwründe, surhy taýpasynyň baştutany hasaplanýan Sorky Günhanyň
attutarybolupdyr. Abylgazynyň döwründe oňa Sorhy (Surhy) hem
diýlipdir.
b) surhy diýen taýpa ady öňde teswirlenen surh etnoniminden we
degişliligi bildirýän –y goşulmasyndan durýar.
SUHTY
1855-nji ýyla çenli häzirki Murgap raýonynda ýaşap, şu ýerdäki
1-nji we 2-nji Suhty diýen obalara adyny geçiren, ol ýerden göçüp
gelenden soň bolsa Ýolötendäki Ýokary Suhty we Aşaky Suhty diýen
obalary döreden suhtular saryk taýpasynyň uly urugy hasaplanýar.
Olaryň gepleşiginde bu etnonim sukty, sukdy görnüşlerinde ulanylýar.
Şundan we Hywa taryhçylary Munis hem-de Agahiniň işlerinde bu
adyň sokty ýaly ýazylyşyndan ugur alsaň, onda suhty/sokty etnonimini
200
gadymy sogdy diýen halkyň adyndan emele gelendir diýip çaklamak
mümkin, çünki türkmenler Syrderýa boýlarynda sogdular bilen ýanaşyk
aý-da gatyşyp ýaşapdyrlar. Taryhdan mälim bolşy ýaly, häzirki täjikleriň
we özbekleriň ata-babalary bolan sogdular biziň eramyzdan öňki 1
müňýyllykda paýtagty Samarkant şäheri bolan Sogdiana diýen ýurduň
esasy ilatyny emele getiripdirler. Diýmek, örän irki eýýamda, Syrderýanyň
boýlarynda suhty diýen etnik adyň dörän bomagy ähtimaldyr.
Suhty/sukty urugynyň adynyň gadymy su/so (Suwan diýen makala
serediň) diýen etnonimden gaýtmagy hem mümkin. Şeýle bolsa, bu
adyň yzyndaky –k, -t we –y goşulmalaryny öňli-soňly goşulan we biribiri bilen sepleşip giden köplük affiksleri hasaplamak mümkin.
SÜLEÝMEN
Ärsarylaryň bu urugyna tirebaşysynyň ady geçipdir, G.I.Karpow
ony Süleýmen diýen Altyn Orda hanynyň ady bilen baglanyşdyrýar.
Süleýman diýen adam ady gazaklarda, nogaýlarda Süleýmen görnüşinde
ulanylýar, hatda gazaklarda süleýmen atly urug hem bar. Şundan çen
tutsaň, ärsary süleýmenleri Maňgyşlakda gazaklar bilen ýanaşyk ýaşan
döwründe şeýle etnik ada eýe bolandyr diýip çaklamak mümkin.
Süleýmany diýen urug Eýranda, Hindistanda, Pakistanda ýaşaýan
baharly türkmenleriniň düzüminde-de duş gelýär.
SÜNÇELI
Gadymy we ownuk oturymdar türkmen taýpalarynyň biri bolan
sünçelilere olaryň oturýan Sünçe deresiniň we çeşmesiniň ady geçipdir.
Aslynda Sünçe diýen at parslaryň “daşly çaý, çeşme” manysyndaky
Sangçah sözündendir. Şu jähtden sünçe sözüni wengr alymy German
Wamberiniň “söýünji”, “buşluk” diýip düşündirmegi hakykata dogry
gelmeýär.
SYÝADAGSAKAR
Sakarlaryň bu urugynyň adyny Abylgazy dagsakar diýip tutýar
we ony Kaşga-çoranyň neberesi hasaplaýar. G.I.Karpowyň toplan
201
maglumatlaryna görä, syýadagsakaryň ikinji ady hojainebegdir.
Etnograf Ata Jykyýew sakarlaryň syýadag urugynyň Maňgyşlakdaky
Garadag diýen ýerde oturandygyny, şonuň üçinem olara syýadag diýen
etnik adyň dakylandygyny belleýär (parsça syýa – “gara” diýmekdir).
Ýöne Garadag we Akdag diýen ýerler Samarkant oblastyndaky Nurata
daglarynda hem bar. Seýdi şahyryň şeýle setirlerine üns beriň:
Derýaýy – Syryň belli imiş başdan-aýagy...
Her kim biledir Nurata, Akdag, Garadagy...
Seýdiniň agzaýan bu ýerleri türkmenleriň gadymy mekanydyr,
häzir hem ol ýerde Nurata türkmenleri ýaşaýarlar. Şundan ugur alsak
we Ýusup Ýegenmyradowyň 1928-nji ýylda sakarly Şiri Baba oglundan
ýazyp alan “Syýadagsakarlar Çärjew etrapyna 150 ýyl mundan öň
(ýagny 1780-nji ýyllarda) Syrderýa boýlaryndan göçüp gelipdirler”
diýen maglumatyny hem munuň üstüne goşsak, syýadag urugyna adyny
geçiren dagyň Maňgyşlakda däl-de, Nurata daglarynda ýerleşýändigini
çekinmän aýtmak mümkin. Galyberse-de, Nuratada türkmenler bilen
goňşulykda ýaşaýan täjikler bu ýerdäki Garadaga Siýadag ýa-da
Siýahkuh diýýärler.
Diýmek, syýadagsakar etnonimi “Garadagly sakarlar” diýen
manyda ýüze çykypdyr.
TAGA, TAGAN, TAGANBAÝ, TAGARÇYK, TAGÝAGMYR
Bu sanalan atlaryň ählisini aslynda tag sözünden emele gelen
bolmagynyň mümkindigi üçin, biz olary bir makalada derňemekçi. Öňi
bilen bu tireleriň degişli taýpalaryny görkezip, olaryň manylary barada
aýdylýan pikirleri sanap geçeliň.
Ärsarylardaky taga tiresi gyrgyzlarda-da duş gelýär. Taga –
daýy sözüniň gadymy görnüşi bolany üçin, bu ady “daýylar ili”
diýip düşündirýärler. Alymlaryň biragyzdan tassyklamaklaryna görä,
ärsarylaryň we saryklaryň düzümindäki tagan urugyna, ýomutlaryň öküz
urugynyň taganbaý tiresine urugbaşynyň ady dakylypdyr. G.I.Karpow
ony Altyn Orda hany, Batyýyň ogly Tagan bilen baglanyşdyrýar.
Garadaşlylaryň tagarçyk tiresiniň adyny ýerli ýaşulular “sanaç,
202
tulum”, “deriden edilen gap” manysynda ulanylýan tagarçyk ýa-da
takarçyk diýen şiwe sözünden dörän at hasaplaýarlar.
Atalaryň tagýagmyr tiresiniň ady hem “Ýagmyryň tagyny (ýagny
tagmasyny) kabul eden il” diýlip düşündirilýär.
Biz bu düşündirişleriň ählisini inkär etmeýäris, çünki bularyň
käbiriniň hut ýokardaky manylarda ýüze çykan bolmagy mümkindir.
Ýöne sanalan etnonimlere esas bolup biljek tag sözüniň bardygyny
hem ýatlap geçýäris. Bu söz gadymy türki dillerde “topar, süri” (belki,
“taýpa, urug”) manylarynda ýörgünli bolupdyr. Mysal hökmünde Ýusup
Balasagunynyň “Kutadgu bilig” (“bagt getirýän bilim”) diýen kitabynyň
Kair nusgasyndan alnan şu sözlemi hödürleýäris: “Kedik tagy birle
tiriglik kylaýyn”, ýagny “keýik (ýabany haýwanlar) sürüsi bile ýaşaýyn”.
Häzirki türkmen dilindäki dag, dag bolup ýatmak sözlerinde hem
“topbak”, “jem” diýen gadymy many duýlup dur. Eger şu pikirimiz
hakykata dogry gelýän bolsa, onda bu atlar ilki “topar”, “urug” manysynda
ýüze çykypdyr, muňa hut şu manydaky ençeme türkmen tire-taýpa atlary
güwä geçýär. Etnonimiň yzyndaky –a at ýasaýjy (deňeşdiriň: baga, bada,
çaka, asa), tagan sözündäki –an – jem, köplük, tagarçyk sözündäki –ar
– köplük goşulmasydyr, -çyk bolsa –jyk goşulmasynyň dymyk görnüşi
bolup, ol tiräniň kiçiligini, uly tireden bölünip aýrylandygyny bildirýär,
tagýagmyr hem “Ýagmyryň topary” diýen manydadyr.
TAZYGAN
Ärsarylaryň bekewül bölüminiň tazy:gan (y sesi uzyn aýdylýar)
urugynyň ady gadymy daz we taz diýen türki taýpanyň adyndan
bolup, onuň yzyndaky –yk we –an öňli-soňly goşulan we biri-biri bilen
sepleşip giden köplük goşulmalarydyr (daz sözi barada Daz makalasyna
serediň). Köne täjik dilinde tazigan sözüniň “täjikler” manysyny
aňladýandygyny nazara alyp, bu etnonimi doganlyk täjik halkynyň ady
bilen baglanyşdyrýanlar hem bar.
TARHAN
Arabaçy, gökleň, ýomut, teke, änewli, ärsary taýpalarynyň
düzümindäki tarhan ýa-da tarhanlar atly tireler bu tiräniň wekilleriniň
203
(ýa-da tirebaşynyň) haýsydyr bir wajyp hyzmaty bitirendigi, hünäri
bilem meşhurlyk gazanandygy, döwlet ähmiýetli iş edendigi we şuňa
meňzeşler üçin, hökümdar tarapyndan olara tarhanlyk hukugynyň
berlendigini aňladýar. Tarhanlar köplenç salgytdan boşadylypdyr.
TAT/TATLAR
Alili, gökleň, ýomut, müjewür, olam, salyr, saryk,bteke, hoja we
ärsary taýpalarynyň düzüminde tat/tatlar diýen urug-tireler bar. Tat atly
etnik toparlar Orta Aziýanyň ähli ýerinde, Kawkazda, Krymda, şeýle-de
Eýranda, Wenriýada we Mongoliýada duş gelip, olar köplenç daşardan,
ýagny beýleki taýpa-tireler tarapyndan dakylan atlardyr (ylmy dilde:
alloetnonimlerdir). Azerbaýjandaky tat halkynyň ady şu halkyň özüne
ykrar eden etnik ady (awtoetnonim) bolup, bu halkyň dili Eýran diller
toparyna girýär.
Tat sözi—gadymy türki termin. Ol VIII asyryň Orhon-Ýeniseý ýazuw
ýadygärliklerinde hem duş gelýär. Meselem, Kultegin ýadygärliginde ol
sogdulary aňladypdyr. Garahanlylar döwletinde bolsa yslamy kabul eden
eýran dilli halklara-da, köphudaýlylyga uýan türki dilli uýgurlara-da tat
diýlipdir. Umunan, bu terminiň manysy her döwürde bir hili bolupdyr.
Meselem, gadymy türki eýýamda türki halklaryň boýun egdiren we
dili türki bolmadyk raýatlaryna tat diýlen bolsa, Mahmyt Kaşgarynyň
döwründe ol söz uýgurlary we hytaýlylary-da aňladypdyr. Şu awtor
“tatsyz türk bolmaz, başsyz börük bolmaz” diýen nakyly-da ulanypdyr.
Akademik W.W. Radlow tat terminine iki hili düşündiriş berýär:
1) “Hökümdarlara hyzmat edýän we olaryň ýakynynda ýaşaýan halk”,
2)”öz ilinden aýrylyp, agalyk ediji halka raýar bolan il”. Akademik S.
P.Tolstowyň pikiriçe, tat—“salgyt töleýän oturymdar ildir”.
Wagt geçdigiçe, Orta Aziýada tat termininiň manysy barha
giňelipdir, çarwa halklar oturymdar ilaty, ylaýta-da horezmlileri,
buharalylary, hywalylary tat diýip atlandyrmaga başlapdyrlar.
TATAR
XVIII asyryň Orhon-Ýeniseý ýazuw ýadyräliklerinde duş
gelýän tatar diýen etnonim şol döwürde mongollaryň bir bölegini,
204
W.W.Radlowyň pikiriçe, Onon derýasynyň boýunda ýaşaýan mongollary
aňladan bolsa gerek (alymlar tatar diýen toparyň dörän wagtyny VI asyr
hasaplaýarlar). Tatar-mongol çozuşlaryndan soň, oruslar mongollaryň
basyp alan ýerlerindäki ähli halklary (ýewropalylardan özgelerini) tatar
diýip atlandyrýarlar. Sowet häkimiýeti döwründe bolsa, Tatarystanda
ýaşaýan ýerli ilata resmi suratda tatar diýen etnik at dakyldy (öň olara
Gazan türkleri, Krym türkleri diýilýärdi).
Ýomutlaryň garaçukat bölüminde-de tatar diýen urug bar.
Akademik W.W. Bartoldyň pikiriçe, bu urug türküleşen mongol taýpasy
bolan garatatarlaryň galyndylarydyr. Temirleň türk soltany Baýezidiň
maslahaty boýunça bu tatarlary XIV asyryň ahyrynda Mawerannahra
sürýär. Temirleň ölenden soň, bu taýpanyň bir bölegi Mara göçýär, soňra
bular özbaşdak urug hökmünde ýomutlaryň arasyna siňýär. Urugyň
döreýiş taryhy gysagaça şeýledir.
Indi tatar dieýn etnonimiň manysy barada. Abylgazy “Türkleriň
şejeresi” diýen kitabynda Tatary Oguz handan has öň ýaşap geçen hanyň
ady hasaplaýar. Onuň ýazyşyça, bu han mongollaryň garşysyna uzak
wagtlap söweşýär, ýöne ahyrda ýeňilip, mongollara goşylyp gidýär. Şu
awtor “Türkmenleriň şejeresi” diýen ikinji işinde tatarlaryň Jürjüdiň
(Çynmaçynyň, Hytaýyň) ýakynynda ýaşaýandygyny, mongollar we
tatarlar oguzlar bilen süňňübir garyndaş hasaplansa-da, Oguz hanyň
mongollar hem-de tatarlar bilen 72 ýyllap urşandygyny, 73-nji ýylda
Oguzyň olary boýun egdirendigini belleýär.
Etnograf D.Ýe. Ýeremeýew tatar sözüni ikä bölýär: tat we ar (är).
Hakykatda onuň birinji sözi tat bolsa-da (bu barada Tat makalasyna
serediň), ikinji bölegi är sözünden däl, eýsem, gadymy türki—ar diýen
köplük goşulmasydyr (deňeşdiriň: salar, hazar, bulgar, sakar we ş.m.
TEBER
Saryklaryň, tekeleriň, Astrahan we Stawropol etraplarynda ýaşaýan
igdirleriň düzümindäki teber diýen tireleriň adynyň gelip çykyşyny iki
hili düşündirmek mümkin:
1. “Taýpa”, “topar” manysyndaky tebe, depe (bu baradaky Depbe,
depel, uludepe, begdepesi diýen makala serediň) sözünde we –r diýen
gadymy türki köplük goşulmasyndan emele gelip, ol “taýpa: diýen
205
manyny aňladýar.
2. Kaspi deňziniň günorta-gümdogar kenarlarynda, Girkaniýa
(Gürgen) diýen ýurduň günbatarynda iňňän gadymy Tabarystan
döwletini guran tabar, teber diýen halkyň adyndan (taryhy çeşmelerde
tabar etnonimini tapur görnüşinde-de duş gelýär.
TEGELEK
Mary tekeleriniň gökje urugynyň düzümindäki tegelek tiresine
tire wekilleriniň saýlap alan tagmalarynyň şekiline görä şeýle at
dakylypdyr. G.I. Karpow olaryň tagmasynynyň tegelek, ýagny o harpy
görnüşindedigini ýazýar.
TEKE
Uly türkmen taýpalarynyň biri bolan tekeleriň XVI asyra çenliki
taryhy barada ýazuw çeşmelerinde hiç hili maglumat duş gelmeýär.
“Türkmen sowet ensiklopediýasynyň” 8-nji tomunyň 2-nji kitabynda
bu taýpa bagyşlanyp ýazylan makalada agzeki maglumatlara esaslanyp,
XII—XIII asyrlarda tekeleriň Syrderýanyň aşaky akymlarynda
ýaşandygy, soňra olaryň bir böleginiň Samarkanta, uly toparynyň bolsa
Balkan—Maňgyşlak ertapyna süýşenligi hakynda aýdylýar. Dogrudanda, Samarkant welaýatyndaky Nurata türkmenleriniň düzüminde teke,
syçmaz ýaly tireleriň bolmagy bu maglumatyň dogrudygyna güwä geçýär.
Ýöne tekeler XVI—XVII asyra çenli uly we güýçli taýpa hökmünde
türkmen taryhynyň sahnasyna çykmadyk bolarly, ýogsam türkmen tiretaýpalarynyň gelip çykyşyna bagyşlanan “Türkmenleriň şejeresi” diýip
ajaýyp işini 1660-njy ýylda ýazyp gutaran Abylgazy bu uly işde tekeler
barada diňe iki setir ýazmak bilen çäklenmezdi (ondan öňki alymlaryň
işlerinde, umuman, teke diýen etnik at agzalmaýar). Abylgazy şeýle
diýýär: “Salyr ilinde bir kişi bar erdi, (ady) Toýtutmaz. Teke we saryk
ili anyňoglanlary tururlar”. Bar bolany şu. Ýöne Abylgazynyň tekeleriň
salyr ilindendigini baradaky maglumaty biziň üçin has ähmiýetli, çünki
bu maglumat tekeleriň taýpa hökmünde nirede we haçan dörändigini
çaklamaga mümkinçilik berýär. Bu çaklamany orta atmazdan öňürti, biz
teke taýpasynyň gelip çykan wagty baradaky pikirleri ýatlap geçmekçi.
206
G.I.Karpow bu taýpa XVI asyrda dörändir diýýär, soňra ýazan
işinde bolsa bu senäni XI-XII asyrlar diýip görkezýär. Türkiýäniň
Anadolu welaýatyna Horezmde we Saragtda ýaşan tekeleriň baryp XIII
asyrda göçenligini, şeýle-de gazak, gyrgyz halklarynyň düzüminde teke
atlaryň urug-tireleriň duş gelýändigini nazara alsak, teke diýen etnik
adyň gaty gadymydygyny çekinmän aýtmak bolar, çünki türkmenler
seljuklar hereketi döwründe (XI asyr) gyrgyzlardan aýrylyşyp, häzirki
mekanlaryna göçüpdirler. Diýmek, tekeler taýpa hökmünde bolmasada, kiçiräk etnik topar görnüşinde XI asyrdan öň döräpdir. Belli
edebiýatçy alym Ahmet Bekmyradowyň teke sözüni gadymy gunlaryň
tüke (tukýu) etnoniminden çaklamagy ýöne ýerden däl bolsa gerek. Öz
sözüni delillendirmek üçin, bu alym gunlaryň harby-administratiw
bölünişigindäki käbir däpleriň tekelerde saklanandygyny habar berýär
(serediň: “Ýaş kommunist”, 1985, 20 iýul).
Ýokarda agzalan alymlaryň pikirlerini, iň esasy-da, türkmen
etnonimleriniň berýän maglumatlaryny nazara alyp, biz bu taýpanyň
döreýşi barada şeýle çaklamany hödürlemekçi.
Tekeler urug hökmünde iňňän gadymy döwürde, türkmenleriň
Gyrgyz sähralarynda ýaşaýan eýýamynda emele gelipdir. Muny olaryň
teke diýen etnik ady hem tassyklaýar. Alymlar bu sözi biragyzdan
totemden dörän at hasaplaýar. Totemlerden emele gelen etnonimler
bolsa tire-taýpa atlarynyň iň gadymy gatlagyny emele getirýärler.
Seljuklar hereketi döwründe tekeleriň uly bölegi günbatara
süýşüpdir, göçmän galanlary gyrgyzlaryň we gazaklaryň düzümine
siňipdir. Maňgyşlaga gelen tekeler köpçülikleýin şu ýarym adanyň
demirgazygynda, Ýaýyk (Ural) we Emba derýalarynyň ýakalarynda
ornaşypdyrlar. Muny Ýaýyk derýasynyň kenaryndaky häzirki Uralsk
diýen şäheriň öňki adynyň Tekeli bolandygyny hem tassyklaýar.
Galyberse-de, mongollaryň agalygy döwründe Ýaýyk, Emba etraplary
we Maňgyşlak, Balkan sebitleri Altyn Orda hanlaryna tabyn bolupdyr.
Tekeleriň utamyş we togtamyş diýen esasy iki bölüminiň ikisine-de
Altyn Orda hanlarynyň adynyň dakylmagy hem tekeleriň şol etrapda
ýaşanlygyndan habar berýär.
Tekeli diýen urug-taýpalara we olaryň atlary dakylan obalara
Azerbaýjanda, Gürjüstanda hem duş gelinýär. Alymlar (A. Bakyhanow,
A. Ýakubowskiý, M.Hajyhalylow we beýlekiler) ony biragyzdan
207
türkmen taýpasy hasaplaýarlar.
Altyn Orda döwletiniň basybalyjylyk syýasaty tekeleri atarman,
çaparman, ezber esger edip terbiýeleýär.
XV asyrda Altyn Orda
hanlygy kiçi hanlyklara (Astrahan, Krym, Gazan we Sibir hanlyklaryna)
bölünenden soň, ýurtda uruş-galmagal köpelýär, tekeleriň uly bölegi
Günbatar Türkmenistana (Was etraplaryna) göçýär. Londonda ýaşaýan
türkmen taryhçysy professor Mehmet Saraý “Türkmenler imperializm
zamanynda” diýen ylmy işinde (ser.: “Garagum”, 1992, №1) Maňgyşlak
etrapynda ýaşaýan tekeleriň üstüne gazak sähralaryndan galmyklaryň
wagtal-wagtal (meselem, 1639 we 1700-nji ýyllarda) çozanlygyny,
netijede tekeleriň bu ýerden gysylyp çykarylandygyny belleýär.
Türkmenistanyň günbatarynda ýaşaýan taýpalar: ärsarylar, saryklar,
ýomutlar we salyrlar daşky salyr diýen taýpalar birleşigini emele
getiripdirler. Tekeler hem soňra şu birleşigiň düzüminde uly taýpa
hökmünde özüni tanadýar. Abylgazynyň bu taýpanyň asly salyr bolan
Toýtutmazyň neberesi diýip görkezmegi şu jähetden hakykata dogry