Latin

Şejere - 08

Total number of words is 3582
Total number of unique words is 1707
23.3 of words are in the 2000 most common words
36.4 of words are in the 5000 most common words
44.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
tutaryk ýok, ýöne Wolga boýunda ýaşan gadymy bulgarlaryň düzümindede gazan diýen taýpanyň bolandygy mälim. Gazan diýen taýpanyň ýa-da
urugyň ady bilen baglanyşykly ýer-ýurt atlary Krymda-da duş gelýär. Orus
alymlaryI.N. Lezina we A.W.Surepanskaýanyň tassyklamaklaryna görä,
bu toponimler hut türkmenleriň gazan taýpasynyň adyny göterýärler.
Eýsem, gadymy Bulgrystana we Kryma gazanlar nähili düşdükä? Muňa
jogap bermäge synanyşalyň.
Biziň pikirimizçe, Beýik Türk Kaganaty (imperiýasy) dagandan
soň, beýleki türki taýpalar bilen birlikde gazan türkmenleriniň bir
bölegi (belki, ulu bölegi) Wolga boýlaryndaky Bulgarystana aralaşýar.
Soňra olar häzirki tatar, bolgar ýaly halklaryň arasyna siňip gidýärler.
Tatarystanyň paýtagtyna Gazan (orusça Kazan) diýilmegi ýöne ýerden
däl. Bu şäheriň adynyň manysy barada dürli çaklamalaryň bardygyna
seretmezden, oňa gadymy Bulgariýa aralaşan gazan türkmenleriniň
adynyň geçendigine şübhe bolup bilmez. Muny tatar taryhçysy H.W.
Ýusupow gös-göni ykrar edýär.
Taryhy işlerden mälim bolşuna görä, seljuklaryň hereketi döwründe
Türkiýä we Kawkaza aralaşan türkmenleriň (esasan hem salyrlaryň)
bir bölegi 1263—1264-nji ýyllarda Saltyk babanyň baştutanlygynda
95
Kryma aralaşýar. Muny bu ýerdäki Salgir (Salyr) diýen derýänyň
ady we salyrlaryň tire adyndan emele gelen beýleki toponimler hem
tassyklaýarlar. Şol salyrlaryň arasynda gazan urugynyň wekilleri hem
bolandyr diýip çaklamak gerek. Soňra bu ýere gelen salyrlar we beýleki
türkmen taýpalary türki we türki däl taýpalar bilen gatyşyp, Krym
tatarlary diýen diýen etnik topary emele getirýärler. Krym tatarlarynyň
diliniň türkmen diline juda ýakynlygyny hem Krym tatarlarynyň
düzüminde türkmenleriň uly ornu eýeleýändigi bilen düşündirmek bolar.
Diýmek, häzirki ärsary, salyr we saryk taýpalarynyň düzüminde
duş gelýän gazanlaryň iňňän gadymy türki (türkmen) taýpasydygyny
bellemek bilen, onuň türkmen ganyny tatar (esasan hem Krym tatarlary),
bolgar, belki-de çuwaş, wengr halklarynyň gany bilen gatyşdyranlygyny,
garyndaşlaşdyranlygyny unutmaly däldiris.
GAZARÇY
Dänew, Çärjew we Farap raýonlarynda, şeýle-de Buhara welaýatynyň
Alat, Garaköl we Swerdlow raýonlarynda ýaşaýan salyrlaryň düzüminde
gazarçy diýen urugyň adyna duş gelinýär. Biziň çaklamamyza görä,
bu etnonim hazar diýen türki halkyň adyndan we –çy goşulmasyndan
durýar. Türkmen etnonimiýasynda -çy,-çi goşulmasy -ly, -li ýerine
ulanylýar we ol degişliligi, ýagny şu iliň haýsy uruga, tirä degişlidigini
aňladýar (deňeşdiriň: gulanly-gulançy, hywaly-hywaçy we ş. m.).
Hazarlar gunlaryň ýörişlerinden soň Gündogar Ýewropada dörän
türki dilli halk bolup, olar VII asyryň ortalarynda Hazar kaganlygyny
(döwletini) döredýärler. Bu döwlet Wolganyň aşak akymlaryny,
Demirgazyk Kawkazyň gündogar bölegini, VII asyrda bolsa Krymyň köp
bölegini, Azow deňziň ýakalaryny, şeýle hem Gündogar Ýewropanyň
Dnepre çenli ýaýylyp ýatan giň sähralaryny eýeleýär. 735-nji ýylda hazar
goşunlary araplardan ýeňilýär. 895-nji ýylda Gara deňziň Hazarystana
degişli ýerini peçenegler eýeläp, bu ýerdäki hazarlary Dunaýa (häzirki
Wengriýa) tarap kowýarlar. X asyryň 60-njy ýyllarynda orus knýazy
Swýatoslaw Igorýewiç Wolga boýundaky hazarlary derbi-dagyn edýär.
Netijede, X asyryň aýagynda Hazar döwleti synýar, onuň ilaty bolsa
çuwaşlaryň, tatarlaryň, şeýle-de Gara deňzi, Kaspi boýlarynda ýaşaýan
türki we türki däl halklaryň arasyna siňip gidýär. Olaryň bölekleri
96
türkmenleriň düzümine-de aralaşypdyr, çünki Hazar kaganlygy Horezm
döwleti bilen ýakyn gatnaşykda bolupdyr (bu barada Hydyrili etnonimine
bagyşlanan makalada-da gürrüň ederis). Şu ýerde türki halklar arasynda
Kaspi deňziniň Hazar deňzi adynyň ýörgünlidigini hem ýatlalyň (Jeýhun
bilen bahry-Hazar arasy—Magtymguly).
Diýmek, gazarçy (ýagny hazarly) diýen etnik at XI asyrda, salyrlaryň
Maňgyşlak we Balkan etraplarynda ýaşan döwürlerinde dörändir diýip
çaklamak hakykata ýakyn bolsa gerek.
GAZAÝAKLY
Rim sifri V-iň ýa-da latyn harpy V-niň iki şahasynyň ortasyndan
dikligine göni çyzyk çekiň. Ol gumaksy ýerde guşuň (gazyň) basyp
giden yzyny ýada salar. Şeýle görnüşdäki tagma türki halklar gazaýak
tagmasy, oňa eýelik edýän uruga ýa-da taýpa hem gazaýakly diýýärler.
Gazaýaklylar başgyrtlaryň, özbekleriň düzüminde-de bar. Ýöne ýazuw
çeşmelerinde bellenişine görä, gazaýak tagmasynyň hakyky eýeleri
salyr türkmenleridir. XI asyr alymy Mahmyt Kaşgarydan başlap XVII
asyr taryhçysy Abylgaza çenli bu taýpanyň tagmasynyň gazaýakdygy
nygtalýar we olaryň eserlerinde şol tagmanyň surat hem getirilýär.
Tagmasyna görä salyrlaryň gazaýaklylar diýen ikinji ady hem ýörgünli
bolupdyr. Diýmek, gazaýakly diýen türkmen tireleriniň aslynda salyrlara
degişli etnik toparlardygyny çekinmän aýtmak mümkin. Meselem, XI
asyrdaky seljuklar hereketi döwründe Syrderýa boýlaryndan Maňgyşlaga
göçmän, Samarkant welaýatyndaky Nurata daglarynda galan türkmenlere
Nurata türkmenleri ýa-da gazaýaklylar diýilýär, çünki olaryň
aglabasy salyrlardyr. Çärjew raýonyndaky gazaýaklylar hem salyrlaryň
bir bölegidir. Stawropol ülkesindäki igdirleriň düzüminde-de gazaýakly
diýen tire bar. Adyndan çen tutsaň, bu tire hem salyrlardan igdirleriň
içine aralaşan bolmaly.
Etnograf alym Ata Jykyýew Maňgyşlakda türkmenleriň gadymy
ýaşan ýerlerinde galdyrylan maddy we medeni ýadygärliklerini öwrenmek
maksady bilen etnografik ekspedisiýada bolanda, jaýlara, tamdyrlara,
guýulara çekilen tagmalaryň şekilleri boýunça salyrlaryň ýaşan ýerlerini
anyklady. Olarda-da hut gazaýak tagmasy suratlandyrylypdyr.
Türki halklarda, şol sanda türkmenlerde tagmasynyň şekili, görnüşi
97
boýunça atlandyrylan aýtamgaly, goştamgaly, jylantamgaly, goldagly
ýaly etnonimler sanardan kän. Biz bu meselä ýene ençeme gezek
dolanjakdygymyz üçin, şu makalada tagma sözüniň ýüze çykyşy,
manysy we ähmiýeti barada gürrüň etmegimiz gerek.
Türki halklaryň ählisinde, şeýle-de aglaba türkmen dialektlerinde
tagma we tamga görnüşinde ulanylyp, ol şu dillerden pars-täjik
we slowýan (orus) dillerine-de aralaşypdyr. Bu söz iňňän gadymy
döwürlerde, türk-mongol dilleriniň tungus-manjur dilleri bilen özbaşdak
diller hökmünde aýrylyşmadyk eýýamynda döräpdir, muny tungusmanjur dillerinde ta sözüniň “dag”, tamaga, tamagan sözüniň “tagma”
manylarda ulanylýandygy hem tassyklaýar. Tagma we daglamak sözleri
bolsa aslynda bir kökden emele gelipdirler. Olar gyzan demir arkaly
mallaryň daglanmagy, tagmalanmagy bilen baglanyşykly ýüze çykypdyr.
Dag sözi tagma manysynda türkmen dilinde häzir hem aktiw
ulanylýar. Muny bir mataldan alnan şu setirler hem tassyklaýar:
Bir at aldym segsene,
Segsen ýeriniň dagy bar.
Bir gulagy çürt kesik,
Bir gulagynyň çägi bar.
Bir taýpanyň malyny beýlekiniňkiden tapawutlandyrmak,
mallar gatyşaýanda-da olary saýlap almak maksady bilen her taýpa
özüne mahsus tagma alypdyr. Çarwa halklara mahsus bolan bu däbiň
kämilleşen görnüşi biziň sowet döwrümizde-de ulanylýar—kolhozsowhoz mallarynyň gulagyna nomerlenen ýa-da ýazgysy bolan teneçir
dakylýar.
Her taýpanyň we urugyň aýry-aýry tagmalarynyň bolmagy,
köp asyrlaryň dowamynda onuň üýtgewsiz saklanmagy halklaryň
etnografiýasyny öwrenmekde juda uly ähmiýete eýedir. Şonuň üçin
Mahmyt Kaşgary, Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salar baba, Abylgazy ýaly
orta asyr alymlarynyň. N.A.Aristow. N.G.Malliskiý, D.N.Sokolow, G..I.
Karpow, R.G.Kuzeýe ýaly orus we sowet alymlarynyň işlerinde tagmalar
ýörite öwrenilýär. D.N. Sokolow şu asyryň başlarynda tagmalaryň
gadymy türki elipbeýiň harplary bolaýmagynyň mümkindigi baradaky
çaklamany öňe sürdi. Türkmen alymy Ahmet Bekmyradow özüniň
98
“Andalyp we oguznamaçylyk däbi” diýen kitabynda agzalan alymlaryň
tagma baradaky pikirlerini düýpli öwrenip, 24 türkmen taýpasyna mahsus
bolan 24 tagmanyň gadymy oguz elipbiýine dogry gelýändigini, haýsy
tagmanyň haýsy harpdan emele gelendigi baradaky has hem batyrgaý
çaklamasyny ylymda ilkinji gezek ora atdy.
Diýmek, türki halklaryň (umumy çarwalaryň) gadymy durmuşyny
öwrenmekde tagmalar we olar bilen baglanyşykly etnonimler juda
ähmiýetli ylmy çeşmedir.
GAÝRAKÇY
Daşkent welaýatynyň Akgorgan raýonynyň “Akgorgan”
sowhozynda türkmenleriň uly topary ýaşaýar. Bu türkmenler 1930—
1931-nji ýyllarda baýlar we kulaklar hatarynda Türkmenistanyň dürli
raýonlaryndan Mürzeçöl etrapyna göçürilen, sürgün edilen ilat bolup,
olaryň aglabasy saragtly salyrlar, sowhozyň bir uçastogy çärjewli salyrlar,
galanlary hem Tejenden, Gazanjykdan we beýleki ýerlerden gelenlerdir.
Ökde pagtakärler hökmünde özüni tanadan bu ilatdan Özbegistanyň at
gazanan oba hojalyk işgärleri, agronomlar, mugallymlar, wraçlar, dört
sany ylymlaryň doktory, onlarça kandidatlar, sowet we partiýa işgärleri
ösüp ýetişdiler.
Urug-tire bölünişigini ýadyndan çykaran özbekleriň, türkleriň,
tatarlaryň gurşap alandygyna seretmezden, bu türkmenler özlerini
şiwe aýratynlygyny, özboluşlylygyny, urug-tire atlaryny şu wagta çenli
saklapdyrlar. Urug-tire atlarynyň arasynda gaýrakçy diýen tire hem
bar. Onuň ady Çärjew oblastynyň, şeýle-de Özbegistanda ýaşaýan
türkmenleriň gepleşigine mahsus bolan gaýrak sözünden we kesp-kär
bildirýän –çy goşulmasyndan durýar. Bu gepleşiklerde gaýrak sözi
“çalgydaş”, gaýramak işligi hem “çalmak”, ýagny kütelen tyglara, pyçak,
palta ýaly gurallara ýüze çykarmak, ýiteltmek diýen manylary aňladýar.
Bu tiräniň wekilleri geçmişde şeýle hünär bilen meşgullanypdyrlar. Şu
obaly, Özbegistanyň at gazanan mekdep mugallymy Kirli Patarowyň
aýtmagyna görä, gaýrakçylaryň içinde öz gadymy kärini dowam
etdirýänler häzirem bar.
99
GAÝY
Oguz türkmenleriniň iň irki we güýçli taýpalarynyň biri gaýylardyr.
Mahmyt Kaşgarynyň sanawynda ol gynyklardan soň ikinji orunda
durýar, Reşideddiniň, Abylgazynyň we beýleki orta asyr alymlarynyň
eserlerinde bolsa bu taýpa birinji orna geçýär. Diýmek, XI asyrda
gynyklar iň güýçli, agalyk ediji, adam sany boýunça hem agdyk taýpa
bolan bolsa, soňra bu orny gaýylar eýeleýär. Hatda türkmen klassyk
şahyrlarynyň döredijiliginde-de gaýylar we baýatlar ilbaşy saýylýar.
Mollanepesiň “Äleme gelgeý, gelmegeý” goşgusyndan alnan şu setirlere
üns beriň:
Il başy gaý-u baýat, ymykly, agar, arabaçy,
Nerezimde bir seniň dek ýa-ha bolgaý, bolmagaý.
Häzirki Türkmenistanyň territoriýasynda gaýylar özbaşdak
taýpalygyny ýitirip, urug hökmünde gökleňleriň we baýatlaryň düzümine
goşulypdyrlar, çünki bu taýpanyň aglabasy seljuk ýörişleri döwründe
Türkiýe, Eýran, Yrak, Siriýa we Kawkaz ýurtlaryna aralaşypdyrlar.
Türk alymy, professor Faruk Sümeriň “Oguzlar (türkmenler)” diýen
kitabynda ýazylyşyna görä, Türkiýäniň Anadolu welaýatynda 25 sany
oba gaýylaryň etnik ady dakylypdyr. XVI asyrda şeýle obalaryň sany 94
eken.
Reşideddin we ondan soňky orta asyr alymlarynyň ählisi Gaýy
sözüni Oguz hanyň uly ogly Günhanyň birinji perzendiniň ady we
şondan dörän taýpa hasaplaýarlar, gaýy sözüniň manysyny “mäkäm”
diýip düşündirýärler, ähtimal, olar gaýy we gaýym sözleriniň bir kökden
dörän hasap eden bolsalar gerek.
Biz gaýy sözüniň manysyna düýbünden başga tarapdan
çemeleşmekçi. Dünýä halklarynyň köpüsinde, şol sanda türki halklarda
iňňän irki etnonimler “adam”, “garyndaşlar”, “tire”, “urug” ýaly
manylardaky adaty sözlerden emele gelipdiler. Gaýy taýpasy hem
“garyndaş” manysyndaky gadymy türki gad-gaz gaý sözünden gelip
çykan bolsa gerek (türki dillere d-z we z-ý ses çalşygy mahsus fonetik
hadysadyr. Deňeşdiriň: adak-azak-aýak). Orhon-Ýeniseý türki ýazuw
ýadygärliklerinde duş gelýän gadyn, XI asyrda ýazylan “Kudadgu bilik”
100
diýen eserdäki gazyn, häzirki türkmen dilindäki gaýyn sözleri şol gadgaz-gaý sözlerinden emele gelip, “aýalyň atasy”, “gaýyn” we “garyndaş”
ýaly manylary aňladypdyr. Mahmyt Kaşgary gadaş we gazaş sözlerini
“garyndaş” manysynda ulanypdyr. Umuman, gadymy gadaş sözi soňra
türkmen dilinde üýtgedilip, has dogrusy, manysy düşnükli sözler bilen
çalşyrylyp, gardaş we garyndaş görnüşine geçipdir (garyndaş—bir
garyndan çykan). Eger şu çaklamamyz dogry bolsa, onda gaýy sözüniň
yzyndaky –y (ýa-da –yk. Mahmyt Kaşgary bu ady kaýyg görnüşinde
ulanypdyr) jemi, köplügi, degişliligi bildirýän gadymy türki goşulmadyr.
Netijede, gaýy (kaýyg) diýen etnonim “garyndaş topary”, “gan
garyndaşlardan dörän il” ýaly manyda ýüze çykypdyr.
GALMYK
Galmygystana at beren we mongol diliniň günbatar şiwelerinde
gepleýän galmyk halky irki döwürlerden başlap türkmenler bilen
ýakyn aragatnaşykda bolupdyrlar. XVI—XVII asyrlarda türkmenleriň
Maňgyşlakda ýaşaýan döwründe bu gatnaşyk has ösüpdir. Stawropol
ülkesine we Astrahana göçen türkmen galmyklaryň agalygynda,
hatda olar bilen gatyşyp ýaşapdyrlar. Bu ýygy gatnaşyklar türkmen
etnonimiýasynda çuň yz galdyrypdyr. Meselem, häzirki ata, gökleň,
ýomut, sakar, çowdur we ärsary taýpalarynyň düzüminde galmyk atly
urug-tirelere diş gelinýär. A.A.Rosklýakow olary hut türkmenleriň içine
siňip giden galmyklar hasap edýär.
Alymlaryň köpüsi gadymy oýratlara soňra dakylan galmyk (kalmyk,
kalmak) diýen etnik ady galmak diýen türki söz bilen baglanyşdyrýarlar.
Olaryň pikiriçe, başga dine geçmän, butparaz, köp hudaýlylyk
ymanynda galan oýratlara galmyk, ýagny “öňki dininde galanlar” diýip
at beripdirler. Ýerli alym W.P. Dabrakowa bu ady düýbünden başgaça
düşündirýär: galmyk sözi bolan halmg “gatnaşyk”, “garylan” diýmekdir,
ýagny “beýleki orrat we türki taýpalar bilen gatyşan il”.
GALPAK, GARAGALPAK
Türkmen bilen gan garyndaş bolan we irki eýýamlardan bäri
goňşuçylykda ýaşaýan halkyň garagalpak diýen ady bar. Bu halkyň
101
öz şahyrana döredijiliginde, gazak, nogaý, şeýle-de türkmen dillerinde
we bu halklaryň klassyk edebiýatlarynda garagalpak diýen etnonim
bilen birlikde, onuň galpak görnüşinde gysgaldylyp ulanylyşyna-da duş
gelinýär. Seýdiniň “Tapylmaz” goşgusyndan alnan “Sähran, işin, nogaý,
galpak, gazakda” diýen setir hem muňa mysal bolup biler.
Garagalpak diýen adyp gelip çykyşy we aňladýan manysy barada
alymlaryň arasynda birlik ýok. Bu barada aýdylan zatlary gysgaça jemläp,
biz bu babatda gelen netijämizi okyjylaryň dykgatyna hödürlemekçi.
Garagalpaklar ilki häzirki ýaşaýan ýerinde (Garagalpagystanda) dälde, günorta Orsyýetiň sähralarynda, ýagny Wolga we Don boýlarynda
taýpa, halkyýet hökmünde ýüze çykan bolmaga çemeli, çünki olaryň ady
orusça çýornye klobuki görnüşinde ilkinji gezek Kiýew senenamalarynda
duş gelýär (1146—1192-nji ýyllar).
Wolga, Don boýlarynda, häzirki döwürde Günorta Orus sährasy
diýip at berilýän giň territoriýada biziň eramyzyň başlarynda-da türki
taýpalaryň ýaşandygy mälim. Beýik Türki Kaganat synandan soň, türki
halklaryň bu etrapa göçe-göçlügi giň gerime eýe bolýar, hatda olar
bu ýerde Bulgarystan we Hazarystan diýen kuwwatly döwletleri hem
döredýärler. Şol döwür orus senenamalarynda tork (türk), torkman
(türkmen), uz (oguz), peçeneg, berendeý, kuman, çýornye klobuki
ýaly türki taýpalaryň öwran-öwran gaýtalanýar. Reşideddiniň “Taryh
ýygyndysy” (“Jem-i at-tawarih”) diýen eserinde-de (XIV asyr) kaum-i
kulah-i siýah diýen etnonim duş gelýär. Ol garagalpak diýen adyň parsça
terjimesidir (garagalpak kowumy). Ynha, şu çeşmelerde ýatlanýan
şu kowum (garagalpaklar), köp alymlaryň pikiriçe, peçeneg-hazar
birleşigini emele getiren türki (türkmen) taýpalarynyň şu etrapdaky
gypjak (nogaý) taýpalary bilen gatyşmagyndan emele gelipdir.
Professor P.P. Iwanowyň pikiriçe, Horezm şasy Altyntaşyň
hyzmatyndaky nökerleriň bir bölegi gar galpak (gara başgap) geýendigi
üçin, ilki şol nökerler, soňra olaryň degişli taýpasy garagalpak diýen at
alypdyr.
Garagalpak alymy we ýazyjysy Daulen Aýtmuratow garagalpak
etnoniminiň aňladýan manysyny düýbünden başgaça düşündirýär.
Gadymy türkleriň erkekleri depesinde ýa-da ýeňsesinde saç goýupdyrlar,
ol saçy örüp goýberenleri hem bolupdyr. Şonuň üçin, D.Aýtmratowyň
pikiriçe, bu at “gara galpak” diýen sözleriň birneme üýtgän görnüşidir.
102
Öz sözlerini delillendirmek üçin, ol garagalpak şahyry Berdahdan şu
goşgyny mysal getirýär:
Mäliktiň ugly Razyhak,
Ýaşlygynda koýdy gulpak,
Keýgen eken kara kalpak,
Şundyn “Kalpak” bolgan eken.
Sözümiziň ahyrynda tekeleriň togtamyş bölüminde galpak diýen
tiräniň bardygyny hem ýatladýarys.
GAPAN
Ärsary, gökleň, ýemreli we teke taýpalarynyň düzüminde gapan
diýen urug-tirelere duş gelinýär. Bu etnonimiň Gapan, Kapan, Kafan,
Kopan görnüşlerinde Azerbaýjanda, Ermenistanda, Dagystanda, Gazan
hanlygynda, Ukrainada hem duş gelýändigini, alymlaryň bu atlary
oguzlaryň peçeneg taýpasynyň gapan urugy bilen baglanyşdyrýanlygyny
nazara alsak, onda gapan atly urug-tireleriň ählisiniň bir kökden
ýaýrandygyny bellemek bolar. Gapan taýpasy gadymy türki eýýamda,
peçenegleriň entek beýleki türkmen taýpalary bilen bir ýerräkde oturan
döwri döräpdir. Peçenegler bilen gadymy Bulgarystana gaýdan gapanlar
Kawkazdaky we Ýewropadaky gapanlary giň territoriýa ýaýradan
bolsalar, olaryň Orta Aziýada galan bölekleri häzirki türkmenleriň we
özbekleriň düzümindäki gapan diýen tiräni emele getiripdirler.
Gapan etnoniminiň gaty irkidigine ýene bir delil getirmek mümkin.
Beýik Türk Kaganatynda 691—716-njy ýyllarda höküm süren uly
hana (Gutlug kaganyň inisi, Kültegin we Bilge kaganyň daýysy bolan
şahsa) Gapagan (“gapan”, ýagny “jezalandyryjy”) diýlipdir. Şu hanyň
ýakynlaryna onuň adynyň geçen bolmagy hem ähtimaldyr.
GARA, AK
Ärsarylaryň uly dört bölüminiň biri garalardyr. Olaryň we
bekewülleriň ýaşaýandygy üçin, Garabekewül raýonyna-da şu etnik
toparlaryň atlary dakylypdyr. Gara diýen urug-tireler arabaçy, garadaşly,
103
gökleň, ýomut, olam, sakar, salyr, teke, çowdur, şyh ýaly ençeme
taýpalaryň, ak diýen urug-tireler hem ýomut, gökleň, teke we ärsary
taýpalarynyň düzüminde duş gelýärler. Umuman, türki etnonimiýada
ak we gara sözleri iňňän ýörgünli bolup, olar ikä bölünen bir taýpanyň
ýa-da urugyň şol böleklerini tapawutlandyryjy söz hökmünde hem
ulanylýarlar. Meselem: ak goňur—gara goňur, ak goýunly—gara
goýunly, ak guraýyş—gara guraýyş, akman—garaman we ş.m.
Şeýle atlardaky ak, gara, hatda gök, sary, gyzyl ýaly reňk
aňladýan sözleri alymlaryň aglabasy reňk bilen däl-de, şol ady göterýän
etnik toparlaryň ýerleşýän taraplary bilen baglanyşdyrýarlar, çünki bu
sözler dünýäniň köp dillerinde diňe reňki däl, eýsem belli-belli tarapy
hem bildirýärler. Meselem, Altyn Orda etnonimiýasynda ak sözi
“gündogar” (Ak Orda—“gündogar Orda”), Krymda “günorta”, türki we
mongol halklarynda gara sözi “günbatar” ýa-da “demirgazyk”, gök—
“gündogar”, sary—“merkezi” ýa-da “demirgazyk” ýaly taraplary
aňladypdyr. Şonuň üçin, ak we gara sözleriniň aýyklaýan sözleriniň
düşüp galmagy netijesinde, olaryň diňe özüniň soňra etnonime öwrülen
bolmagy ähtimaldyr.
“Tuwa taryhynyň” awtorlary türki etnonimiýadaky ak we gara
sözlerini gadymy gunlaryň harby tertibi bilen baglanyşdyrýarlar. Gunlar
atly goşunlaryny dörde bölüp, olary tarap atlary bilen atlandyrypdyrlar.
Meselem, goşunyň günbatar tarapy aklar, demirgazyk ganatyna garalar
diýlipdir. Olar öz adyna laýyk reňkli atlary münüpdirler.
Gara diýen türkmen etnonimi Abylgazy Ärsary baýyň Zeýnelgazy
diýen oglundan bolan agtygynyň ady hasaplaýar. Irki eýýamlarda gara
sözüniň “garamaýak”, “garyp-gasar il” ýaly manyny aňladandygyny,
etnonimiň hem hut şu sözdendigini çaklaýanlar-da bar.
Türki etnonimlerde köp duş gelýän gara sözüni Orta Aziýadaky
Garahanylar döwletiniň başynda duran garahanylar ýa-da ilekhanlar
dinastiýasynyň 1127—1212), şu dinastiýanyň ilkiniji hökümdary
Abdylkerim Satyk garahynyň ady bilen baglanyşdyrýan çaklamalara-da
duş gelinýär.
Her niçik bolsa-da, biz gara diýen etnik adyň juda irkidigini, onuň
Garahandan däl, eýsem Oguz handan hem öň dörändigini güman edýäris.
Türki hanlara olar han saýlanandan soň dürli hormatly lakamlaryň
(Iltüzer, Bilge kagan), şol sanda olaryň degişli taýpalarynyň atlarynyň
hem (Atatürk, Ärsary) dakylandygyny nazara alsak, Abdylkerime104
de Garahan diýen lakamyň gara diýen etnonim bilen baglanyşykly
dakylmagynyň mümkindigini bellemekçidiris.
Gara etnoniminiň biziň eramyzdan (Oguzhandan) has öň dörändigini
subut edýän bir delil, ol-da tungus-manjur dillerinde gepleşýän halklaryň,
meselem, Ýakutystanda (Sahada) ýaşaýan ewenleriň düzüminde-de gara
diýen urug-taýpalaryň bolmagydyr. Irki döwürlerde bu halklaryň we
türkleriň bir ýerde ykjam oturandygy, olaryň dilleriniň hem bir kökden
(altaý dillerinden) ýaýrandygy göz öňünde tutulsa, onda olardaky we
bizdäki gara etnonimleriniň aslynyň birdigini çaklamak hakykatdan
üzňe bolmasa gerek. Eger şeýle bolsa, onda bu etnonimleriň döwründen
bäri 3000 ýyl (belki, ondan hem köp) wagt geçipdir.
Şu aýdylanlaryň üstesine ýene bir etnonimi ýatlalyň, Ärsarylarda
garaja diýen urug, alili, gökleň, ýomut, ýemreli, olam, teke we saryk
taýpalarynyň düzüminde hem garaja diýen tireler bar. Bularyň ady-da
gara etnoniminden we kiçeltmekligi (ýagny garalaryň kiçi bölegidigini)
bildirýän –ja goşulmasyndan durýar.
Bu at hem has ir, seljuklar hereketinden (XI asyrdan) öň döräpdir.
Muny şu hereket döwründe Kiçi Aziýa we Kawkaza (Azerbaýjana)
göçen gylyçly taýpasynyň düzüminde garaja urugynyň bardygy bilen
delillendirmek mümkin.
GARABOÝUN, GARABOÝNAK
Ýemreli, ýomut, saryk, ärsary, müjewür taýpalarynyň düzüminde
garaboýun, ýemrelilerde hem garaboýnak diýen urug-tireler bar.
Karamoýyn diýen etnik atlara garagalpaklarda, goňratlarda, garlyklarda
we Fergana gypjaklarynda-da duş gelinýär. Göräýmäge, köki bir bolan
etnik toparlaryň ady öz-özünden düşnükli ýaly: gara boýunly. Emma
garagalpak alymy D.Aýtmuratowyň pikirine görä, biziň eramyzyň III
asyrynda dörän bu etnonimiň manysy düýbünden başga hili: ol “gara
saçly” diýen manyny aňladýar. Görkezilen asyrda sýanbi diýen türki
taýpadan muýun we toba diýen iki urug aýrylýar, olaryň etnik atlary
şol wagtky türki dillerde gulpagyň, çokulyň, käkiliň dürli görnüşleriniň
adyny aňladypdyr. Diýmek, garaboýun diýen at gadymy türk erkekleriniň
depesinde örülen ýa-da örülmedik saç (çokul, gulpak) goýmak däbi bilen
bagly ýüze çykypdyr.
105
GARAWUL
Çärjew raýonynda, şeýle-de Buhara welaýatynyň Alat we Garaköl
raýonlarynda hiç taýpa girizilmeýän bir uruga, gökleň, salyr we teke
taýpalarynda bolsa dürli tirelere garawul diýilýär. Olaryň etnik adynyň
ýagyçylyk döwürlerinde garawullyk etmek bilen bagly ýüze çykandygy
görnüp dur. Çärjew, Alat we Garaköl garawullarynyň döreýşi barada
etnograf Ýa.R. Winnikow şeýle maglumat berýär: Hywa we Buhara
hanlyklarynyň arasy ýaramazlaşan döwürde (XVIII-XIX asyrlarda),
bu hanlyklaryň serhetine (häzirki Dänew raýonynyň Gabakly obasyna)
Hywa hany garawullar iberýär. Olar Tagta we Köneürgenç ýomutlaryndan
bolup, wezipesi Buhara tarapdan çozup gelýän goşun barada Hywa habar
ýetirmekden we mümkin bolsa, oňa gaýtawul bermekden ybarat eken.
XIX asyryň başynda Çärjew begi bu garawullary zor bilen Çärjew we
Garaköl etraplaryna göçürýär. Olardan önen ilat hem garawullar diýip
at alýar. Garawulguýy diýen demir ýol stansiýasy-da şu garawullaryň
guýusynyň ady dakylýar.
GARADAŞLY
Gadymy ýazyr türkmenleri ilki Maňgyşlaga, ondan hem
Gökdepe-Bäherden etraplaryna gelip ýurt tutunandan soň, olaryň bir
bölegine garadaşly diýip at berilýär. Häzirki wagtda ortagürp türkmen
taýpalarynyň biri bolan garadaşlylar barada Abylgazy şeýle ýazýar:
“Ýazyr iliniň birniçesi Durun tarapda tag içinde dehkanlyk kylyp olturup
erdiler. Bu waktda anlarny karataşly dietururlar”. Bu topara “dag içinde
daýhançylyk edeni” üçin garadaşly diýlen bolmagy mümkindir.
“TSSR-iň taryhynyň” awtorlary bu ady Maňgyşlakdaky garadag
diýen ýer we şu ýerde ýaşan siýahkuhy diýen türkmenleriň ady bilen
baglanyşdyrýarlar. Türkiýede garadaşly türkmenleriniň bardygyny
nazara alsak, olaryň bu pikirini hakykata ýakyn hasap etmek bolar.
Pars dilinde ýazan awtorlaryň öz eserlerinde garadaşly diýen etnonim
siýahsangi däl-de, siýahkuhy (“gara dagly”) diýip nädogry terjime eden
bolmaklary mümkindir.
XVII—XVIII asyrlarda Ahal sebitlerini tekeler eýeländen soň, bu
ýerde ýaşaýan ýazyrlar we alililer duşly-duşa göçýärler. Garadaşlylaryň
106
bir bölegi Daşhowuz oazisinde (häzirki Ýylanly we Lenin raýonlarynda)
ýerleşýärler. Olaryň galan-gaçan bölekleri bolsa gökleň, ýomut, nohurly
we teke taýpalarynyň düzümine aýratyn tire hökmünde siňip gidýärler.
GARAMAHMYT, MAMYT
Sakarlaryň uly bölümleriniň biri garamahmytlar bolup, Saýat we
Sakar raýonlaryndan akýan kanala-da olaryň ady dakylypdyr.
Bu adyň gara bölegi tarap görkezýän söz, mahmyt bölegi hem
urugbaşynyň ady bolsa gerek, çünki mamyt (mahmyt) diýen tireler
çowdurlaryň we igdirleriň düzüminde-de duş gelýär.
Mahmyt (Mahmut) atly iki sany taryhy şahs bellidir. “TSSR
taryhynda” ýazylyşyna görä, Mahmytlaryň biri belli oguz serkerdesi
bolup, ol XII asyrda ýaşap geçipdir. Beýlekisiniň ady Mahmyt Ýamin
ad-Daula 998—1030-njy ýyllar aralykda Gaznewiler döwletiniň güýçli
hökümdary bolup, ol Horezmi basyp alypdyr we bu döwletiň demirgazyk
serhedini Amyderýa çenli giňeldipdir. Mahmyt we garamahmyt diýen
etnonimleriň şu şahslaryň haýsy-da bolsa biriniň ady bilen baglanyşykly
bolmagy mümkindir.
GARAMGOL, MOGOLJYKLAR, MUGAL, MUGUL
Olamlarda garamgol (gara mugal) diýen urug, Çärjew raýonyndaky
salyrlaryň düzüminde mugal (bu ýerde Mugalbala we Mugalpaýan diýen
ýaplar we obalar hem bar), Samarkandyň eteginde ýaşaýan hydyrililerde
hem mugul diýen tireler duş gelýär. Bularyň atlary mongol sözüniň
türki dillerde ulanylýan mogol, mugol, mugal, mugul ýaly fonetik
öwüşginlerinden emele gelipdir.
Mälim bolşy ýaly, XIV asyryň 40-njy ýyllarynda Çagataý ulusy
bölünýär, Gündogar Türküstanyň, Jetiögüziň we Şaş (Daşkent)
welaýatynyň territoriýasynda Mogolystan döwleti döreýär. Oňa at beren
Çagataý we Ugedeý uluslaryna göçürilip getirilen az sanly mongollar
bolup, olar tiz wagtda türki halkara goşulyp gidipdirler. Şol döwürde
Mogolystanyň türki halklaryna-da mogol diýlipdir. Bu döwlet synandan
soň, onuň ilaty mugol, mogol ady bilen köp halklaryň, şol sanda
türkmenleriň arasyna siňipdir.
107
Abylgazy mogoljyklar diýen urugyň alilileriň arasyndan Orta
Uzboýda XIV asyrda dörändigini, ýagny olaryň alilileriň taýpabaşysy
Aly Joranyň dogany Hydyryň penasyna gelip, onuň malyny bakan 4
mongolyň neberesidigini belleýär. Emma bu etnonimi hem Mogolystan
mogollary bilen baglamak hakykata has ýakyndyr. Abylgazynyň
eserinde ýokarda ýatlanylan Hydyr Jora hydyrilileriň taýpabaşysy
edilip görkezilýär. Onuň daşyna üýşen mogollar mogoljyk urugyny
esaslandyran bolsalar, onda hydyrili mugullarynyň hem şol mogoljyk
urugy bilen dahyllydygy düşnüklidir. Uzboýyň suwy kesilenden soň
(XVI asyr) bu taýpalar Çärjew, Buhara we Samarkant etraplaryna
göçüpdirler.
GARAMYŞ
Farap raýonyndaky Garamyş oba sowetiniň ýaşajylaryna garamyşlar
(karamyş, karmyş) diýlip, olar salyrlaryň bir urugy hasaplanýar. Bu at
gar (garmak) düýp işliginden we gadymy öten zaman ortak işliginiň
–myş goşulmasyndan ybarat bolup, ol “garylan”, “dürli urug-tireleriň
gatylmagyndan dörän” diýen manyny aňladýar. Özbek alymy K.
Şanyýazowyň we moskwaly etnograf B.H. Karmyşýewanyň pikiriçe,
etnonimiň dörän ýeri Deştigypjak bolup, ol soňra dargap, başgyrt, gazak,
gyrgyz, özbek we türkmen halklarynyň arasyna siňip gidýär.
GARAÖÝLI, GARABÖLÜK
Orta asyr alymlary tarapyndan sanalýan 24 türkmen taýpasynyň
biri bolan bu toparyň adyny Mahmyt Kaşgary garabölük (ýagny
“garalaryň bölümi”), Reşideddin we Salar Baba garaewli-garaöwli,
Abylgazy hem garaöýli görnüşinde ýazypdyrlar. Onuň orny Mahmytda
12-nji, Reşideddin we Abylgazyda 4-nji, Salar Babada bolsa ýedinjidir.
Reşideddin bilen Abylgazy garaöýlülileri Oguz hanyň birinji ogly
Günhanyň dördünji neberesi hasaplasa, Salar Baba ony Oguz hanyň
ikinji ogly Aýhanyň üçünji çagasyndan önen il diýip ýazýar. Garaöýli
etnoniminiň manysyny Reşideddin “gara öýli”, Abylgazy “her kaýda
oltursa, hergäh birlen (ýagny gara öýde) olturgyjy”, Salar Baba bolsa
“ýolda çerik (goşun) bilen hub ýörür” diýip düşündirýär.
108
Garagalpak alymy we ýazyjysy D. Aýtmuratow bu pikirleriň ählisini
ret edip, göräöýli etnoniminiň “gara saçly” manysynyň tarapyny tutýar,
çünki onuň pikiriçe, uý sözi gadymy türki dillerde “ýüň”, “tüý” ýagny
“saç” manysynda hem ulanylypdyr. Bu alym etnonimi gadymy türk
erkekleriniň kellesinde saç (gulpak) goýmak däbi bilen baglanyşdyrýar.
Bu düşündirişleriň haýsyna ynanmalydygyny, goý, okyjylaryň özi
çözsün. Ýöne Abylgazynyň “Türkmenleriň şejeresi” diýen kitabynda
garaöýlüler barada köp maglumatlaryň getirilendigini ýatladalyň. Şu
kitapda ýazylyşyna görä, Ärsary baýyň gyzy Mamabike Horasandan
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Şejere - 09
  • Parts
  • Şejere - 01
    Total number of words is 3518
    Total number of unique words is 1784
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 02
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 1820
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 03
    Total number of words is 3592
    Total number of unique words is 1642
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    46.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 04
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 1706
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 05
    Total number of words is 3686
    Total number of unique words is 1711
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    39.2 of words are in the 5000 most common words
    47.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 06
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1738
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 07
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 1711
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    45.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 08
    Total number of words is 3582
    Total number of unique words is 1707
    23.3 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 09
    Total number of words is 3636
    Total number of unique words is 1745
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 10
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 1675
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    44.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 11
    Total number of words is 3623
    Total number of unique words is 1741
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 12
    Total number of words is 3595
    Total number of unique words is 1735
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.3 of words are in the 5000 most common words
    42.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 13
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 1647
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    46.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 14
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1661
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    44.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 15
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 1635
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    46.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 16
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 1619
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    38.8 of words are in the 5000 most common words
    47.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 17
    Total number of words is 3644
    Total number of unique words is 1721
    23.5 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 18
    Total number of words is 3687
    Total number of unique words is 1735
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 19
    Total number of words is 3549
    Total number of unique words is 1973
    17.8 of words are in the 2000 most common words
    27.0 of words are in the 5000 most common words
    33.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 20
    Total number of words is 2282
    Total number of unique words is 1708
    14.1 of words are in the 2000 most common words
    22.0 of words are in the 5000 most common words
    27.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 21
    Total number of words is 3572
    Total number of unique words is 1837
    23.2 of words are in the 2000 most common words
    35.4 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 22
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1729
    26.5 of words are in the 2000 most common words
    39.1 of words are in the 5000 most common words
    46.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 23
    Total number of words is 3587
    Total number of unique words is 1644
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 24
    Total number of words is 3679
    Total number of unique words is 1725
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 25
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 1693
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 26
    Total number of words is 3657
    Total number of unique words is 1757
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    45.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 27
    Total number of words is 3609
    Total number of unique words is 1685
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 28
    Total number of words is 3577
    Total number of unique words is 1776
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    36.8 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 29
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1698
    24.3 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 30
    Total number of words is 3598
    Total number of unique words is 1669
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 31
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 1759
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.3 of words are in the 5000 most common words
    43.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 32
    Total number of words is 3591
    Total number of unique words is 1707
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.9 of words are in the 5000 most common words
    42.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 33
    Total number of words is 3692
    Total number of unique words is 1668
    24.6 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 34
    Total number of words is 3733
    Total number of unique words is 1627
    26.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 35
    Total number of words is 3632
    Total number of unique words is 1647
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    45.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 36
    Total number of words is 3759
    Total number of unique words is 1642
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 37
    Total number of words is 3642
    Total number of unique words is 1698
    23.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 38
    Total number of words is 3704
    Total number of unique words is 1737
    26.2 of words are in the 2000 most common words
    37.7 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 39
    Total number of words is 3489
    Total number of unique words is 2019
    15.3 of words are in the 2000 most common words
    23.8 of words are in the 5000 most common words
    29.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 40
    Total number of words is 552
    Total number of unique words is 418
    21.2 of words are in the 2000 most common words
    33.1 of words are in the 5000 most common words
    37.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.