Şejere - 38

fonetik hadysadygyny nazara alyp, biz çom sözüni gadymy ýom (bu
barada Ýomut makalasyna serediň) sözi bilen bir kökden dörän we türki
tire-taýpa atlarynda “topar”, “jem”, “ýygyn” ýaly manylary aňladýan söz
hasaplaýarys. Ol çommalmak, çomak (ýagny ujy uly düwünli, tommakly
taýak) ýaly sözlerde aýdylana ýakyn manyda ulanylypdyr. Eger şeýle
bolsa, onda çomak, çoman, çomur diýen etnonimleriň yzyndaky –ak,
-an, -ur goşulmalary köplügi aňladyp, tutuşlygyna bu atlar “topar”, “il”,
239
“taýpa” diýen manyda ýüze çykypdyr.
Käbir okyjylaryň çomur diýen etnonimiň “oturymly il” manysyndan
ugur alyp, biziň çaklamamyz bilen ylalaşmazlygy mümkin. Ýöne biz
olara çomur sözüniň hut özüniň hem çarwa, ýagny göçüp-gonýan,
dagynyk il manydaky sözüň tersine, çomur, ýagny “bir ýere ýygnanan,
oturymly, topbak il” diýen manyda ýüze çykandygyny ýatlatmakçydyrys.
Sözümiziň ahyrynda, Garagalpagystanda ýaşaýan çoman diýen
ýomut tiresiniň obasyna Çomanoý diýilýändigini ýatladýarys
(Daşhowuz ertrapynyň toponimiýasynda oý sözi “oba”, “oturymly ýer”
diýen manydadyr. Deňeşdiriň: Alilioý, Magtymoý, Kyrkgyzoý). Soňra şu
ýerdäki posýologa we raýona-da obanyň ady geçýär, ýöne garagalpaklar
bu ady Şumanaý görnüşinde ulanýarlar.
ÇOTAKLY, ÇOTAN, ÇOTLAR, ÇOTUR
Ärsary taýpasynyň çekir urugyna degişli çotakly, kyraçly salyrlarda
(Farapda) çotlar, tekelerde çotan, gökleňlerde hem çotur diýen tireler
bolup, olaryň ählisiniň ady çot sözünden we köplügi, jemi bildirýän –ak,
-an, lar, -ur goşulmalaryndan emele gelipdir.
Yzyndaky –ly diýen degişlilik goşulmasyndan çen tutsaň, çotakly
tiresiniň ady “Çotak diýen ýerden çykan il” manysyndadyr. Ýerli
ýaşulular hem ony hut şeýle düşündirýärler.
Balkanda, Maňgyşlakda ýaşan türkmenleriň üstüne XVII—XIX
asyrlarda Hywa hanlarynyň wagtal-wagtal çozandygy, şol çozuşlarda bu
etrapdaky türkmenler üçin Çotak diýen ýeriň tebigy gala bolup hyzmat
edendigi barada taryhy çeşmelerde degerli maglumatlar bar. Çotak
diýen ýer üstünden geçip bolmajak dagyň öwrüminde ýerleşip, onuň
diňe girelgesi goralypdyr. Ýöne bu çeşmelerde Çotagyň ýerleşen ýeri
görkezilmändir. Şol döwrüň taryhy wakalaryny derňän W.W. Bartold
ýaly alymlar hem onuň nirededigini anyk bilmändirler. Arheolog Hemra
Ýusupowyň Günbatar Türkmenistanda geçiren barlaglary netijesinde
Çotagyň Şagadam-Gyzylgaýa şosse ýolunyň ugrunda, Tersakan jarynyň
demirgazygynda, Akgyryň günorta-günbatar böleginde ýerleşýändigi
anyklandy. Diýmek, çotakly tiresiniň “Çotak etrapynda ýaşaýanlar”,
“çotakly” diýen ady hakykata has laýykdyr. Şol döwürde ärsarylaryň şu
ýerde ýaşandygy hem bu pikiri doly tassyklaýar.
240
Ýöne biz Çotak deresine-de çotak tiresiniň ady dakylypdyr diýip
çaklaýarys, çünki ýokarda sanalan tireleriň adyna esas bolan çot sözi
dag atlarynda duş gelmeýär, emma ol türkmen tireleriniň atlarynda köp
gaýtalanýar, hatda gyrgyzlarda-da bir uruga çot diýilýär.
Biziň gözden geçiren türki sözlüklerimizde çot sözüniň tire ady üçin
ýaraýjak manysyna duş gelmedik. Diňe XI asyr alymy Mahmyt Kaşgary
Hotan türkleriniň dilinde “urug”, “tohum” manysynda çut, çüt sözüniň
ulanylýandygyny ýazypdyr. Şundan ugur alyp, türki etnonimlerde köp
duş gelýän çot sözüniň “urug”, “tire” manysynda ýüze çykan bolmagynyň
mümkindigini bellemekçidiris. Aglaba etnonimleriň hut şu ýol bilen
dörändigi bu çaklamany hakykata has-da ýakynlaşdyrýar.
ŞAÝY, ŞAÝYLY
Atalaryň şaýy, Büzmeýinde ýaşaýan tekeleriň şaýyly tireleriniň
ady, megerem, tire wekilleriniň dini ygtykatlary bilen baglanyşykly
ýüze çykan bolsa gerek. Mälim bolşy ýaly, yslamda sünni, Eýranyň,
Azerbaýjanyň aglaba ilaty hem şaýy mezhebine uýýar. Şaýylaryň
arasyndan gelip goşulan ile şeýle etnik adyň dakylan bolmagy mümkindir.
Aslynda şaýy sözi araplaryň şia (şyga) sözünden bolup, “ynamdaşlar”
diýen manydadyr.
ŞIRWAN
Geçmişde Çelekeniň ýakynyndaky Ogurjaly adasynda şirwan diýen
türkmen urugy ýaşapdyr. Şu atdaky tire ärsarylaryň eleç urugynda-da
bar.
Ogurjaly şirwanlarynyň etnik adynyň gelip çykyşy barada
Ata Jykyýew üç sany çaklamany orta atýar: a) bu urug Azerbaýjan
şirwanlarynyň bir bölegidir. Tagtalary daňyp, şonuň üstünde Kaspiden
şu ýere ýüzüp geçendikleri üçin, olara tagtaly şirwan hem diýipdirler;
b) ikinji rowaýata görä, Ogurjaly şirwanlarynyň urugbaşysy Aly
Şirwan bolup, ol Kaspiniň günbataryndan gelipdir; w) urugyň ady
Eýrandaky Astrabadyň ýakynynda ýerleşen Bibişirwan diýen ýer bilen
baglanyşyklydyr.
241
ŞYH
Öwlat türkmen taýpalarynyň biri bolan şyhlar respublikamyzyň
ähli ýerinde duş gelýär, olar aýry-aýry tire hökmünde aglaba taýpalaryň
düzümine hem siňipdirler. Bu türkmen taýpasynyň uly kowçum bolup
topbak oturan ýeri Gyzylarbat raýonynyň Bendesen obasy we Termez
şäheriniň töweregidir.
Şyh diýen etnik at araplaryň şeýh sözünden bolup, ol “ýaşuly”,
“aksakgal”, “taýpa başlygy”, “derwişleriň baştutany”, “dini howandar”,
“öwlüýäleriň goragçylary” ýaly manylary aňladýar.
YBAK, YBAGATA
Çowdurlaryň ybak (ol uwak görnüşinde-de ulanylýar) we atalaryň
ybagata tireleriniň ady iňňän gadymydyr. Muny ybak diýen etnonimiň
gazak we gyrgyz halklarynyň düzüminde-de saklanandygy subut
edýär. Gazak alymlary M.S.Mukanow we W.W.Wostrow dagy ybak
urugynyň adyny şu ilatyň tagmasy bilen baglanyşdyrýarlar, çünki bu
urugyň tagmasy abak (ortasyndan dik çyzyk geçirilen parallelepiped)
görnüşindedir.
Arheolog S.P. Polýakow ybak diýen etnonimi agarlaryň taýpabaşysy
bolan we 800 ýyl çemesi mundan öň ýaşap, Günbatar Türkmenistanda
jaýlanan Agar-ubak diýen şahsyň adyndan hasaplaýar.
Biziň pikirimizçe, ybaklar orta asyr oguz-türkmen taýpasy bolan
ywalaryň böleklerinden emele gelipdir, onuň etnik ady ywa etnoniminden
we –k diýen köplük goşulmasyndan durýar (Ywa makalasyna serediň).
YWA
Mahmyt Kaşgarynyň döwründe ywalar 24 türkmen taýpasynyň
içinde iň ulularynyň biri bolmaga çemeli, çünki bu alym ony 4-nji
orunda goýýar. Ýöne soňky alymlar ywany has yzda—Salar Baba 20-nji,
Reşideddin, Ýazyjy-ogly we Abylgazy hem 23-nji orunda getirýärler.
Soňky 3 alym Ywa diýen sözi Oguz hanyň Deňizhan oglunyň 3-nji
perzendiniň, Abylgazy bolsa Daghanyň 2-nji oglunyň we ondan önen
taýpanyň ady hasaplaýar. Ywa diýen etnonimi Mahmyt iwe, Abylgazy
242
awa, beýleki alymlar hem ýywa görnüşlerinde ulanypdyrlar. Bu
etnonimiň manysyny olar şeýle düşündirýärler: Reşideddin we Ýazyjyogly: “Derejesi hemmesinden üstün”; Salar Baba: “Atlary barça
nemelerden ýokary bolgaý”; Abylgazy: “Mertebesi belent”.
Garagalpak alymy D.Aýtmuratow ywa taýpasynyň gadymy
awarlardan gaýdýanlygyny, onuň adynyň hem awar etnoniminiň
goşulmasyz (awa) görnüşidigini belleýär. Şu alymyň pikiriçe, awa/awar
sözi mongollaryň ewer ýa-da hytaýlaryň efa sözündendir. Ol dillerde
ýatlanan sözler “örülen saç”, “çokul” diýen manyny aňladýar, awarlar
(we ywalar) depesinde örülen saç goýýanlygy üçin şeýle at alypdyrlar.
Okyjylaryň dykgatyna biz ýene bir çaklama hödürlemekçi. Gadymy
türki dillerde (VII—VIII asyr Orhon ýazuw ýadygärliklerinde), häzirki
döwürde bolsa Astrahan we Stawropol türkmenleriniň gepleşiginde ywa/
uýa sözleri “höwürtge”, “maşgala”,”urug” ýaly manylary aňladýar. Ywa
diýen etnonimiň şol sözden emele gelen bolmagy mümkindir.
Türkmenistanda gadymy ywalar uly yz galdyrmandyrlar, çünki
olar seljuklar hereketi döwründe Kiçi Aziýa ýurtlaryna göçüpdirler.
Diňe Buhara welaýatynyň Alat raýonynda ywa türkmenleri häzirki
döwrülerde-de taýpalygyny saklap, bir ýerde kowçum bolup ýaşaýarlar.
YSLAM
Ärsarylarda bir urugyň, ata, müjewür, çowdur we şyh taýpalarynda
hem tireleriň ady bolan yslam sözi musulman sözi bilen asyldaş bolup,
arap dilinde “dine boýun”, “tabyn” diýen manyny aňladýar.
Yslam diýen etnik atlar VII—VIII asyrlarda, ýagny türkmenleriň
yslam dinine zor bilen salnyp başlan döwürlerinde dörän bolsa gerek.
Yslamy kabul eden toparlara beýlekileriň yslam diýip at dakan bolmagy
mümkin.
EÝMIR
Oguz-türkmenleriniň gadymy taýpalarynyň biri bolan eýmirleriň
adyny orta asyr alymlary eýmür, Abylgazy bolsa imir görnüşinde
ulanypdyrlar. Mahmyt Kaşgary ony 24 taýpanyň arasynda 11-nji,
Reşideddin, Ýazyjy-ogly we Abylgazy 18-nji, Salar Baba bolsa 21-nji
243
orunda goýýar. Kaşgarydan we Salar Babadan beýleki alymlar Eýmiri
Oguz hanyň 5-nji ogly bolan Daghanyň 2-nji perzendiniň ady we ondan
önen il hasaplasa, Salar Baba ony Deňizhanyň 1-nji oglunyň ady çaklaýar.
Bu alymlar eýmir sözüniň manysyny şeýle düşündirýärler: Reşideddin:
“Soň derejede iýi (gowy) we zengin (güýçli)”; Ýazyjy-ogly: “Hetsiz eýi,
baý ol (bol)”; Salar Baba: “Leşgerlik we tawangär bolgaý”; Abylgazy:
“Baýlarnyň baýy”.
Etnograf alym Ýu.Zuýew eýmir diýen etnonimiň aňladýan
manysyna degişli ýörite makala ýazdy. Onuň pikiriçe, bu taýpanyň ady
totemden emele gelip, “teke” diýen manyny aňladýar, çünki Reşideddin
eýmirleriň totemi hökmünde şu haýwanyň adyny tutýar; galybersede X—XI asyrlarda ýazylan hytaý çeşmelerinde gara guýrukly imo
(imir) diýen haýwanyň ady duş gelýär. Ol geçi ýa-da keýik bolmaly. Şu
zatlary nazara alyp, Ýu.Zuýew imir diýen ady iki bölege bölýär: im we
–r (goşulma). Im sözi, onuň pikiriçe, häzirki türkmen dilindäki umga/
ýumga (dag geçisi) we emmek sözünde saklanyp, ol “teke”, “geçi”
diýen manydadyr.
Eýmir sözüniň aöladýan manysyna Ýewropa alymlary hem üns
beripdirler. Meselem, Gamiltonyň pikiriçe, bu at “şan-şerepli, ygtybarly”
diýen manydadyr.
Elbetde, ymykly ylmy barlaglar geçirmezden, eýmir etnonimine
berilýän beýle düşündirişlere ynanmak kyndyr. Bu sözüň asyl köküni
gunlaryň, belki-de, türki, mongol, tungus-manjur halklarynyň bir
umumylygy emele getiren altaý döwründe ýaşan halklaryň dilinden
gözlemek dogry bolar, çünki eýmirleriň ady gadymy türki eýýamda-da
duş gelýär. Meselem, türk alymy Ybrahim Kafesoglunyň ýazmagyna
görä, baryp 745-nji ýylda Ötükende öz döwletini guran uýgurlara
dokuzoguz (“9 taýpa”) hem diýilýän eken, çünki olar 9 taýpadan ybarat
bolupdyr. Onuň 8-nji taýpasynyň ady hytaýça Hi-ýe-wu görnüşinde
ýazylyp, ol türkçe okalanda aýamur ýa-da aýmur görnüşine eýe bolýar.
Kafesoglu bu ady hut eýmirler bilen baglanyşdyrýar.
Eýmir ýa-da iýmir diýen etnik adyň eý/iý bölegi, biziň pikirimizçe,
igdir etnoniminiň ig sözi bilen asyldaş bolsa gerek (Igdir makalasyna
serediň), çünki türki (türkmen) dillerinde g sesi aňsatlyk bilen ý sesine
geçip bilýär (ege-eýe-eýe, tük-tüg-tüý, çugun-çoýun-çoýun we ş.m.).
244
EKEREM
Esenguly raýonyndaky Ekerem posýologyna ady dakylan bu tire
ýerli gepleşikde “ekerançy” manysynda ulanylýan ekerem sözi bilen
atlandyrylypdyr, çünki olar diňe bir tumaç urugynyň içinde däl, eýsem,
şu etrapdaky beýleki urug-tireleriň arasynda-da ilkinji bolup Garadepe
obasynda düme ekerançylygyny ýola goýupydyrlar.
ELEÇ, ELEŞ
Hojambaz raýonynyň Eleç obasynda ýaşaýan eleç diýen ärsary
urugy we Ogurjaly adasynda öň özbaşdak urug bolup, soňra garainjikler
bilen goşulan eleş tiresi aslynda bir kökden emele gelipdiler, çünki Ata
Jykyýewiň bellemegine görä, ärsarylaryň eleç urugy Kaspi deňziniň
kenarlarynda-da ýaşapdyrlar. Arheolog T.Hojanyýazow eleç diýen
etnonimi gadymy halaç diýen taýpa adynyň fonetik öwüşgini hasap
edýär.
ERDEN, ERDENLI
Saryklaryň erden tiresini G.I. Karpow peçenegleriň ertem diýen
urugy bilen asyldaş hasaplaýar, çünki arabaçy, saryk we beýleki
käbir türkmen taýpalary geçmişde peçenegler bilen goňşy oturyp,
ýakyn aragatnaşykda bolupdyrlar. Mahmyt Kaşgary erdem sözüni
“medeniýetli”, “buýsançly”,”salyhatly” diýip düşündirýär. Türk alymy
I. Kafesoglu bolsa erdem diýen urug adyny “güýçli-kuwwatly” ýaly
manyny aňladýan etnonimleriň toparyna goşýar.
Dänew raýonynda ýaşaýan salyrlaryň erdenli tiresi hem aslynda
saryklardan galan topardyr, çünki XVIII asyryň ahyrlaryna çenli
saryklaryň uly topary Çärjew etraplarynda: Dänew raýonynyň Sarykbala,
Saýat raýonynyň Erdelaryk obalarynda oturypdyrlar.
ESGI
Saýat, Sakar raýonlarynda, Özbegistanyň Buhara, Samarkant,
Surhanderýa welaýatlarynda, Täjigistanyň hem Şährituz raýonynda esgi
245
diýen gadymy türkmen taýpasynyň wekilleri ýaşaýarlar. Ýerli ilatyň
arasynda aýdylýan meşhur rowaýatda esgiler Ärsary babanyň uly (esli)
oglunyň nebereleri hasap edilýär. Şu rowaýat esasynda Saýat raýonynda
täze döredilen oba sowetleriň birine Esli diýen at dakyldy.
Esgileriň ärsarylar bilen baglanyşyklydygyny Abylgazy hem (XVII
asyr) tassyklaýar. Ol “Türkmenleriň şejeresi” diýen kitabynyň “Türkmen
bolup, türkmene goşulan illeriň beýany” diýen babynda ilkinji nobatda
esgi taýpasynyň gelip çykyşy hakynda söz açyp, şeýle ýazýar: “Owal
zamanda Ürgenç, Balkan we Maňgyşlak Özbek hanyň adyl ogly Janybek
hana tabyn erdi. Janybek han türkmen iliniň aýyply we günäkärlerini
jezalandyrsyn diýip, olaryň içine Sankly-Sin diýen uýgury iberdi. Ol
gelip, il içinde bir ýyl ýaşady. Her ýerde aýyply we günäkär bar bolsa,
ony sorady (jezalandyrdy). Onuň nökeri we gullary köp erdi. Olaryň
içinde ählisinden bäş ýyl köp gulluk eden Aýaz atly ýaşuly (eski) gul bar
erdi. “Başymdan, malymdan aýrylaryn” diýen türkmen günäkärleriniň
barçasy bir ýere ýygylyp, şol Aýaza köp rişwetler (sowgatlar) berip:
“Eger sen begiňi (Sankly-Sini) öldürseň, bir ilden toplanan maly we bir
höwürtgeden getirilen guşy (awçy guşy) saňa bereli, her haçan Janybek
han kişi iberip, seni sorasa, biz gizläli, ählimiz seniň üçin gyrlaly weli, seni
tutup bermäli” diýdiler. Aýaz köp mala we bularyň şirin sözüne köňlüni
berip, bir gije Sankly-Sini gapyl ýatanda öldürdi. Söz berlen maldan
Aýaza bir owlak hem hem ýetmedi. Sürülerdäki maly kim beren bolsa,
şol aldy. Sankly-Siniň nökerleri Janybek hanyň gaşyna gaýdyp gitdiler.
Aýaz gorkunjyna gidebilmän, Balkan dagynda oturan türkmenleriň
içinde galdy. Şol ýyl Janybek han Etil suwy (Wolga) ýakasyndaky
Saraý şäherinde hak rähmetine gitdi (öldi). Barça esgi halky şol Aýazyň
oglanlarydyr”.
Diýmek, Abylgazynyň pikiriçe, esgi diýen etnonim “ýaşuly, irki,
köne” manysyndaky esgi diýen türki sözdendir. Janybek hanyň 1357-nji
ýylda ölenligini nazara alsak, esgi taýpasynyň dörän wagty hem XIV
asyryň ikinji ýarymyna gabat gelýär.
Abylgazynyň taryhy hakykat bilen utgaşyp duran bu maglumatyny
inkär etmäge hetdimiz ýok. Ýöne esgi diýen etnonimiň juda irki
bolaýmagynyň mümkindigi baradaky çaklamamyzy okyjylaryň
dykgatyna ýetirmekçi. Ak hun, eftalit, abdal diýen atlar bilen taryhda yz
galdyran gadymy türki halk bolupdyr (bu barada Abdal diýen makala
246
serediň). Biziň eramyzyň III-IV asyrlaryndaky taryhy wakalary beýan
edýän çeşmelerde şol ak hunlaryň asgil ýa-da eskil diýen taýpasynyň
ady tutulýar. Bu sözüň yzyndaky –l köplük goşulmasy hasap edilse,
şol taýpanyň asgi ýa-da eski diýen adynyň derňelýän esgi etnonimine
esas bolup biljekdigine düşünmek kyn däl, sebäbi hunlar (ýa-da gunlar)
türkmenleriň gös-göni gadymy ata-babalarydyr.
Öz gezeginde, asgi diýen taýpanyň gadymy türki as, az diýen
halkdan gaýdýan bolmagy hem mümkindir. Bu toparyň baryp VII asyrda
agzalýan etnik ady igdirleriň asa tiresiniň we Demirgazyk Kawkazda
ýaşaýan oseti (orusça osetin) halkynyň adynda saklanýar, osetileriň ady
os, ýagny as diýen etnik atdan we gürji dilinde “ýurt”, “il” manysynda
ulanylan eti goşulmasyndan durýar. (Deňeşdiriň: swaneti, kaheti). Malim
bolşy ýaly, osetileriň etnogenezinde bolsa şol türki aslar ulky orun
eýeleýär. Esgi diýen etnonim aslaryň adyndan (as sözünden) gaýdan
ýagdaýynda, onuň yzyndaky ki (k we i) bölegini gadymy türki köplük,
jem goşulmalary hasap edýäris (kemki, erki, kerki, gowky, soky, gyrgy
ýaly etnonimler bilen deňeşdiriň).
Sözümiziň ahyrynda Ahmet Bekmyradow ýaly ajaýyp edebiýatçy
alymyň we Kömek Kulyýew ýaly gowy ýazyjynyň esgi ilinden
çykandygyny ýatladýarys.
ESENILI
XV—XVII asyrlarda Maňgyşlakda we Uzboý ýakalarynda ýaşan
igdir, çowdur, arabaçy, abdal we kem-käsleýin gökleň taýpalary birleşip,
uly etnik topary ýa-da tutuş ili emele getiripdirler. Olara esenili diýlipdir.
Bu at çeşmelerde hasanili, il içinde bolsa esenhany görnüşlerinde hem
duş gelýär.
G.I. Karpow Esen we Hasan diýen ady Sufiýan handan öň Hywada
hanlyk eden Hasan hanyň ady bilen baglanyşdyrýar. Başga bir işinde
ol türkmenleriň bir böleginiň Oguz hana ýa-da onuň 6 oglunyň birine,
beýleki bir toparynyň bolsa Çingiz hana Esen diýýändigini belläpdir.
Etnograf G.I. Wasilýewa özbekleriň bir böleginiň, gazaklaryň we
garagalpaklaryň nesilbaşysyna Esen han diýilýändigini habar berýär.
Esenili diýen etnonim, belki, şu şahsyň ady bilen baglanyşyklydyr.
247
ETBAŞ
Halaç raýonyndaky Etbaş obasyna ady geçen etbaş diýen ärsary
tiresiniň ady, aslynda, itbaş ýa-da itbaşy bolsa gerek, muny etbaş diýen
etnonimiň il içinde itbaş görnüşinde-de ulanylyşy we etbaş tiresiniň bir
bölümine itakly (“it akyly”) diýilýändigi tassyklaýar. Itagyz diýen tire
ýemrelileriň düzüminde hem bar.
It sözi bilen gelýän tire-taýpa atlary türki halklaryň iňňän gadymy
däbi, ýagny olaryň iti eý görülýän haýwan, taýpanyň howandary (totem)
hasaplamagy bilen baglanyşyklydyr (bu barada Barak, it, köpek,
ganjyk diýen makala serediň). Türki halklar ir eýýamda totem hökmünde
börini birinji, iti ikinji, beýleki haýwanlary bolsa ondan soňky orunlarda
goýupdyrlar, iň gowy rowaýatlaryny we däp-dessurlaryny möjege,
ite bagyşlapdyrlar. Meselem, kidanlar atly gadymy türki halkyň güýz
baýramyna hytaýlar dan-he-mi diýip at beripdirler (türki dilde ol “it başy”
diýen manyny aňladýar). Şu baýram 8-nji aýyň 8-nji gününde geçirilip,
şol gün iliň hökümdary ak iti soýduryp, onuň kellesini öz çadyryndan 7
ädim uzaklykda gömdüripdir, gömlen kelläniň tumşugy (dişleri) görnüp
durar ýaly edilipdir. 7 günden soň hökümdar öz çadyryny şol kelläniň
üstünde dikdiripdir.
Şuňa meňzeş rowaýatlar oguzlaryň arasynda-da bolupdyr.
Meselem, bir dini rowaýatda gürrüň berlişine görä, Hoja Ahmet Ýasawy
at ogrularyny (başga bir rowaýatda Akmany we Garamany) adam kelleli
ite öwürýär.
Bu rowaýatlar we itbaş diýen etnonim itiň hem-de onuň kellesiniň
biziň ata-babalarymyz üçin gadymy geçmişde nähilidir bir mifik gudrata
eýe bolandygyna, olaryň iňňän irki ynam-düşünjelerine şaýatlyk edýärler.
ÄRSARY
Uly türkmen taýpalarynyň biri bolan we Çärjew welaýatynyň
ilatynyň esasy bölegini düzýän ärsarylaryň wekilleri respublikamyzyň
aglaba raýonlarynda, Buhara welaýatynyň Galasiýa, Alat, Garaköl,
Kaşgaderýa welaýatynyň Baharystan, Surhanderýa welaýatynyň derýa
ýakasyndaky ähli raýonlarynda, Täjigistanyň Kolhozabat, Jylyköl,
Gumsňňir we Şährituz raýonlarynda ýaşaýarlar. Ärsarylaryň uly
248
bölegi Owganystanyň Balh, Meýmene, Mazaryşerip, Antguýy, Hyrat
welaýatlarynda ornaşypdyrlar. Olaryň bölek-büçekleri Eýranyň Maşat,
Büjnürt, kem-käsleýin Kümmethowuz welaýatlarynda we Türkiýede
hem duş gelýär.
Ähli çeşmeler we rowaýatlar biragyzdan bu taýpa Ärsary diýen
taryhy şahsyň—taýpabaşynyň adynyň dakylandygyny tassyklaýarlar.
Dogrudan-da, Balkan etraplarynda ýaşan we salyr ili diýip at alan taýpalar
birleşginiň ýolbaşçysy Ärsary baý taryhy şahs bolupdyr. Abylgazy ol
barada: “Salur ilinde, Abulhanda (Balkanda) Ärsary baý tiýgen barçerdi.
Uzak ömür tapgan döwletli we musulmanlykka kuşeş kylaturgan kişi
erdi” diýip ýazýar. Şu alymyň maglumatyna görä, Ärsarynyň şejeresi
şeýle: Oguz—onuň neberesi Dalyr Gazan—onuň neberesi Ňgürjik
alp—onuň ogly Berdi we Buka diýen ekizler—Berdiniň pgullary Gulmy
we Gulhajy—Gulhajynyň ogly Ärsary—Ärsarynyň ogullary Inelgazy,
Zeýnelgazy we Mustapagazy.
Ärsary diýen taryhy şahsyň ömri, uly ile baştutanlyk edişi, onuň
adynyň döreýşi, Horasanyň hany tarapyndan bu şahsyň wagşylyk bilen
öldürilişi hakynda “Ärsarybaba baradaky rowaýatlar we hakykat” diýen
uly makalany ýazanlar: arheolog H.Ýusupow hem-de žurnalist S.Hanow
dagy (serediň: “Ýaş kommunist”, 1990, 22 awgust) Ärsaryny 1260—70nji ýyllarda doglan, 1335-nji ýyl çemesinde-de öldürilen hasap edýärler.
Bu şahsyň mazary Krasnowodsk raýonynda, Gyzylgaýa posýologyndan
35—40, Tüwer obasyndan hem hem 12 kilomter uzaklykda, Şagadam—
Hywa kerwen ýolunyň ugrunda, häzirki Ärsarybaba daglarynyň üstünde
ýerleşýär. 1961-nji ýylda moskwaly arheolog S.P. Polýakow ol mazary
gazyp gördi, bu babatda ýazan işinde mazardan çykan kelle süňküniň
iki ýerinden ýaý peýkamynyň (belki, naýzanyň) deşendigini, sag eliniň
süňküniň mazarda ýokdugyny, onuň gylyç bilen çapylandygyny, gursak,
oňurga we çep äňiniň süňkleriniň döwlendigini, süňklerde gylyç yzynyň
bardygyny belleýär.
Mälim bolşy ýaly, mongollarynyň çozuşyndan soňky döwürde Alyşir
Nowaýy türki halklaryň içinde ilkinji magaryfçy, ylmy-bilimi ýaýradyjy
hasap edilýär. Arapşynas alym Nazar Halymow öz makalasynda
Ärsarynyň Nowaýydan iki asyr öň hakyky magaryfçy bolandygyny,
onuň dini we dünýewi kitaplary türkmen diline terjime etdirip, Balkan
etrabyndaky ili sowatly we düşünjeli etmäge çalşandygyny, onuň 40 düýe
249
berip, Köneürgençdäki Şyh Şeref atly ahuna terjime etdiren “Muin-almürid” (“Müritler üçin gollanma”) atly kitabynyň Ärsarydan soň ençeme
asyryň dowamynda türkmenler tarapyndan ürç edip öwrenilendigini
belleýär.
Ynha, şu taryhy şahs (Ärsary) XIII asyryň birinji ýarymynda
mongollar tarapyndan derbi-dagyn edilen türkmenleriň galangaçanlaryny daşyna jemleýär, bu ile-de Ärsarynyň ili diýen at galýar.
Elbetde, bu il bir taýpanyň wekili bolman, ol orta asyrlarda sanalýan
24 türkmen taýpasynyň köpüsinden ýygnanandyr diýip çak edýäris,
ýöne onuň özenini salyrlar ýa-da salyr diýen taýpa birleşiginie giren
türkmenler düzüpdir.
Biz “Sary, saryk, saryja” diýen makalada XI asyrda sary diýen
gadymy türki taýpanyň Maňgyşlak, Balkan etraplarda ornaşandygyny
belläpdik. Ärsarynyň raýatyna üýşen ile şol döwürde salyrlar hem diýlen
bolsa gerek, çünki sary sözi bilen gelýän etnik atlar türkmenlerde juda
köp (ol barada ýatlanan makala serediň). Şu ile baştutanlyk eden şahsada Ärsary diýen at “Sary iliniň äri, gerçegi, howandary” diýen manyda
soň dakylypdyr diýip çaklaýarys, çünki birinjiden, Mekgä haja gidip,
Gulhajy adyny alan we yslamy öz ýörelgesi edinen dini sowatly adam öz
ogluna yslam we pygamberler bilen baglanyşykly at dakmaly. Ikinjiden,
türki halklarda, şeýle-de araplarda hökümdarlara derejesine, at-abraýyna,
jemgyýetde tutýan ornuna görä öz iliniň ady bilen baglanyşykly täze at
dakmak däbi ýörgünli bolupdyr. Nyzam ul-mülk (“mülki tertipleşdiriji”),
Iltüzer (“ili düzüji”), \türiýäniň birinji prezidenti Mustafa Kemalyň
Atatürk (ýagny “türkleriň atasy”) diýen ikinji ady muňa mysal bolup
biler. Sarylaryň uly iline baş bolansoň, Ärsara-da şeýle adyň dakylmagy
bolup biljek zatdyr. Soňra onuň birinji, hakyky ady ýatdan çykarylypdyr.
Owganystanyň Meňejik etrabynyň Ketdeharyn obasynda ýaşaýan şahyr
Magtymguly Harynyň beren maglumatyna görä, Ärsarynyň hakyky ady
Gulmämmet bolmaly.
Sözümiziň ahyrynda, garagalpaklaryň maňgyt taýpasynda-da ärsary
diýen urugyň bardygyny belleýäris.
ÝABANY
250
Ärsarylaryň ýabany diýen urugynyň etnik ady “giň sährada
ýaşaýanlar” diýen manyny aňladýar. Gadymy türki halklar “sähra” sözüne
derek ýaban sözüni ulanypdyrlar. Öý haýwanlaryndan tapawutlylykda
dagda-düzde, çölde, jeňňelde ýaşaýan janawerlere-de ýabany haýwan
diýilýär.
Türk alymy professor Faruk Sümer Yragyň Halap welaýatynda
ýaşaýan türkmenleriň bir taýpasyna ýaban äri diýilýändigini, çünki
onuň öň ýabanda ýaşandygyny belleýär, belki, ýabanylar bilen ýaban
äriler aslynda bir kökden dörän etnik toparlardyr.
ÝABY
Gökleňleriň we tekeleriň düzümine girýän ýaby tiresiniň adynyň
ýüze çykyşy we manysy barada birnäçe çaklamany hödürlemekçi:
1) bu at gadymy oguzlarda hökümdarlaryň adyny aňlatmak üçin
ulanylan ýabgu diýen tituldan emele gelipdir. Seljuk serkerdeleri
özleriniň uly ogullaryna-da ýabgu diýen tituly beripdirler;
2) orta asyrlarda uly türki taýpanyň (ýa-da halkyň) ady bolan ýabaku
sözünden. Ýabaku diýen etnonim hem aslynda ýabgu diýen titul bilen
baglanyşyklydyr; 3) bu at ýaby diýen totem bilen baglanyşykly ýüze
çykypdyr. Bu ýagdaýda ýaby diýen etnonim gadymy türki eýýamda dörän
bolmaly, çünki gunlaryň harby-administratiw bölünişiginde esgerleriň
dürli toparlary gylýallaryň belli-belli görnüşlerini (ýaby, alaşa, baýtal),
olaryň dürli reňkdäkilerini (bu barada Alaýontly, alat diýen makala
serediň) münmek däbi ýörgünli bolupdyr.
Ýaby diýen taýpa Alyşir Nowaýynyň döwründe Sogdianada
(Samarkant töwereklerinde) oturypdyr. Ol şeýle ýazýar:
Sogd içinde oltururlur ýabular,
Ýabularnyň mingen aty ýabular.
ÝAGMYR, ÝAGMYRÇY
Orta asyr türkmenleriniň arasynda ýagmyr ýa-da ýagmyry
diýen uly we güýçli taýpa bolupdyr. Häzir onuň galyndysy hut şeýle
at bilen gökleňleriň, ýagmyrçy görnüşinde hem hataplaryň düzüminde
saklanypdyr (ýagmyrçy—“ýagmyr taýpasyna degişli il” diýen
251
manydadyr). A. Roslýakowyň, S.Agajanowyň pikirine görä, bu taýpa asly
ýazyrlardan bolan we XI asyryň başynda (1028-nji ýylda) türkmenleriň
Horasan häkimleriniň garşysyna alyp baran göreşlerine baştutanlyk eden
görnükli serkerdäniň—Ýagmyryň ady dakylypdyr.
Biz bu etnonimiň gadymy türki ýagma diýen taýpanyň (ýada halkyň) ady bilen baglanyşykly bolmagynyň mümkindigini hem
unutmaly däldiris. Baryp XI asyrda Mahmyt Kaşgary tarapyndan
agzalýan bu taýpa dokuzoguzlardan bölünip aýrylýar we garlyklaryň
eýeleýän mülkleriniň uly bölegini olaryň paýtagty Kaşgar bilen bile
basyp alýar. Ýagmalaryň köpüsi soňra özbek halkynyň düzümine siňýär.
W.W. Bartold ýagma diýen etnonimi “ýagýanlar”, “çozýanlar”
diýip düşündirýär. Dogrudan-da, ýagma sözi “dökülmek”, “çapmak,
çapawullamak” diýen manydadyr. Türkmen dilindäki ýagy, ýow sözleri
hem şu söz bilen asyldaşdyr.
Ýagmyr we ýagma sözleriniň yzyndaky –myr we –ma
goşulmalarynyň hyzmaty hem birräkdir: -myr (ýa-da –myş) öten zaman
ortak işliginiň goşulmasy bolsa, -ma iş adyny bildirýär.
ÝAZYR, ÝAZY
Ýazyr—24 türkmen taýpalarynyň iň ulularynyň biri bolup, Mahmyt
Kaşgary ony (ýazgyry) 10-njy, Reşideddin, Ýazyjy-ogly we Abylgazy
5-nji, Salar Baba bolsa 9-njy orunda ýerleşdiripdirler. Salar Baba by
taýpa adyny geçiren taýpabaşyny Ýyldyzhanyň birinji ogly hasaplasa,
beýlekiler ony Aýhanyň birinji ogly edip görkezýärler. Ýazyr sözüne
olaryň beren düşündirişleri şeýle: Reşideddin: “Çok (köp) ülkede häkim”;
Ýazyjy-ogly: “Çok welaýat anyň ola”; Salar Baba: “Köp welaýatlar
seniň sary bolgaý”; Abylgazy “Iller agasy”. Soňky alym özişinde ýasyr
diýen taýpanyň adyny hem tutýar we oňa “Aldyga her nemerse (närse)
uçrasa, any ýykar” diýip düşündiriş berýär.
Elbetde, bu alymlaryň ählisi adyň asyl köküni ýazmak (ýere
ýazmak, ýagny “ýeňmek”, “basyp almak” manysyndaky söz) bilen
baglanyşdyrýarlar: ýazyr-ýazar, ýagny “boýun egdirer”. Bu ýagdaý eýýäm
orta asyrlarda ýazyr etnoniminiň hakyky manysynyň unudylandygyn
güwä geçýär.
Biziň pikirimizçe, ýazyr sözüniň manysy we gelip çykyşy barada
252
akademikler S.P. Tolstowyň we A.A. Roslýakowyň pikirleri hakykata
ýakyndyr. Bular ýazyr etnonimini gadymy ýas diýen türki taýpa bilen
baglanyşdyrýarlar. Bu pikiri Abylgazynyň işinde 24 türkmen taýpasynyň
biri (6-njysy) hökmünde ýasyr etnoniminiň getirilmegi hem tassyklaýar
(ýazyr diýen at 5-nji orunda gelýär). Ýas ýa-da as diýen at gadymy
alanlaryň ikinji ady bolup, ol igdirleriň asa ýa-da ýasa tiresiniň adynda
hem duş gelýär (bu sözler barada Olam we Esgi makalalaryna-da
serediň). Şu pikir dogry bolsa, onda etnonimiň gurluşy şeýle bolmaly:
ýaz (-ýas –as) we –yr diýen gadymy türki köplük goşulmasy. Manysy:
“ýaz ili”, “ýaz taýpasy”.
Taryhçy alym S. G. Agajanow ýazyr diýen taýpa adyny “ýazy är”,
ýagny “ýazyda, sährada ýaşaýan il” diýip düşündirýär we ony gadymy sul
diýen taýpa adynyň düşnükli sözler bilen terjime edilen (kalkalaşdyrylan)
görnüşi hasaplaýar. Sul sözi “çöl” sözüniň fonetik öwüşginidir. Sullar
V—VI asyrlarda Balkan etraplarynda ýaşapdyrlar. Küşt boýunça ort
asyrlarda dünýä çempiony bolan meşhur türkmen küştçüsi as-Suly hem
şu taýpadan bolupdyr.
Mary tekeleriniň düzümindäki ýazy tiresiniň ady hem ýazyr diýen
etnonimiň gysgalan görnüşi bolsa gerek (şahyr Mollanepes şu tireden
bolupdyr). Ýaz sözüniň yzyna goşulan –y goşulmasynyň köplük sanyň
başga bir formasy bolmagy-da mümkindir, ol göki, gyrgy, barani, gaýy,
garrawy, gunny ýaly etnonimlerde hem duş gelýär.
Ýazy sözi Mary tekeleriniň düzümindäki ýazyýusup tiresiniň
adynda hem bar.
Sözümiziň ahyrynda ýazyrlaryň geçmişine degişli käbir zatlary
ýatlalyň. Mongol çozuşlarynyň edil öň ýanynda bu taýpa Ahalda
tas özbaşdak döwlet gurmak we özbaşdak halk bolmak derejesine
ýeteňkirläpdir. Olaryň paýtagtyna ilki Tak, soňra Takýazyr diýen at
berilýär. Bu gadymy şäheriň harabalary häzir Bäherden raýonynda
bolup, ol Şähryslam diýen at bilen bellidir. Ýazyrlaryň ýurduna bolsa