Latin

Şejere - 33

Total number of words is 3692
Total number of unique words is 1668
24.6 of words are in the 2000 most common words
37.3 of words are in the 5000 most common words
45.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
mükr-eh, ýagny “gysylan”, “kemsidilen” diýip terjime edýär. Akademik
A.A. Roslýakow bolsa mukrulary türkmen halkyna soň goşulan taýpa
diýýär. Beýle çaklamalara ynanmak kyn.
Mukry taýpasynyň gelip çykyşy barada Ýa.R. Winnikowyň we
L.H. Gumilýewiň pikirlerini biz ynançly hasaplaýarys. Iňňän gadymy
geçmişde Uzak Gündogarda mukry diýen halk ýaşapdyr, muňa gadym
dünýä taryhynda şu etrapda ýaşanhalklaryň ýerleşen ýerlerini görkezýän
karta seredip, gowy göz ýetirmek bolýar. Bu halkyň adyna baryp VII
asyryň alymy Feofilakt Simokattanyň eserlerinde hem duş gelýäris. L.H.
Gumilýewiň pikiriçe, şu mukrylylar mundan 2000 ýyl öň manjurlaryň
bir taýpasy bolup, olar Hytaýyň serhetine ýakyn ýaşapdyrlar we türki
halklar bilen ykdysady, harby we medeni taýdan ýygy aragatnaşyk
edipdirler. Ähtimal, şol mukrulylaryň bir böleginiň gadymy döwürde
türki halklaryň, şol sanda türkmenleriň arasyna siňip, olaryň bir taýpasyna
öwrülen bolmagy mümkindir.
MANDAS, MUNDUZ, MYNTA
Bu etnonimleriň şol bir taryhy kökden dörändigi şübhesizdir.
Mundas diýen tire Halaç raýonyndaky ärsarylaryň, munduz—
garkynlaryň, mynta hem çowdurlaryň düzüminde duş gelýär. Bu etnik
atlar juda gadymy bolup, ol türki halklaryň Altaý, Mongoliýa etrpalarynda
jem bolup ýaşan döwürlerinde döräpdir, muny olaryň altaý, tuwa, gyrgyz
167
ýaly halklaryň düzüminde duş gelýändigi bilen düşündirmek bolar.
Türkmenleriň bu halklardan aýrylyşanyna bolsa azyndan bir—bir ýarym
müň ýyl geçipdir. Adyň manysyny hem şu agzalan halklaryň dillerindäki
sözler bilen baglanyşdyrmak maksada laýykdyr, çünki türkmen dilinde
etnonimiň manysyna dogry gelýän söz duşmaýar. Gazak, gyrgyz
dillerinde muntaz, muntazdaý diýen sözler “arassa”, “päkize” ýaly
manylary aňladýar. Belki, bu urug ilki dörän döwründe “hiç urug bilen
garyşmadyk”, “päkize” manysyndaky söz bilen atlandyrylandyr. Bu
pikiri gökleňleriň garyşmaz, garadaşlylaryň päkize, ärsary we tekeleriň
aryk (ýagny “arassa”) diýen urug-tireleriniň atlary hem tassyklaýar.
MÜJEWÜR
Mary welaýatynyň dürli (esasan, Mary, Murgap), şeýle-de Tagta
raýonlarynda ýaşaýan müjewürler türkmen halkynyň ortagürp öwlat
taýpasy hasaplanýar. Tire ady hökmünde ýomut, teke, çowdur, şyh
taýpalarynda-da duş gelýän bu etnik at araplaryň mujawir (sözüň köki
jawara) sözünden bolup, ol birnäçe manyny aňladýar. Onuň bize gerekli
we bize dahylly bolan manysy şulardyr: “pire, metjide gol beren”,
“haýyr-sahawat işleri bilen meşgullanýan”, “gudtarly öwlüýälere hyzmat
edýän”. Bu etnonim oba atlary hökmünde-de ulanylýar. Meselem:
Müjewür (Tagta we Telman raýonlarynda), Müjewürbabasary (häzirki
ady Muhadow. Mary raýonynda) we ş.m.
MÜRÜŞGÄR
Baýat, ýemreli, olam, salyr, ärsary taýpalarynyň düzümindäki
mürüşgär diýen urug-tireleriň ady pars-täjik dillerindäki mir-i şikar,
ýagny “şikaryň, awyň emiri” diýen sözlerden emele gelipdir. Etnograf
Ata Jykyýewyň pikirine görä, bular elguşlary awa öwredip, olar bilen
aw edendikleri üçin şeýle at alypdyrlar. Bolup biler, ýöne Orta Aziýa,
Owganystan, Hindistan hanlyklarynda we şalyklarynda köşk mirşikarlary diýen wezipe bolup, olaryň wezipesi hökümdar awa çykanda,
oňa gowy ýagdaý döretmek, awlanýan haýwanlary kowup, onuň
öňünden geçirmek ýaly işler eken. Bu abraýly wezipäni eýelänleriň imok
mirişkarlar diýen adyň dakylan bolmagy hem mümkindir.
168
Şu atdaky urug-tireler özbekleriň we täjikleriň düzüminde-de köp.
Moskwaly etnograf B.H. Karmyşýewa olaryň etnik adynyň manysyny
“tejribeli”, “köpbilmiş” diýip düşündirýär.
MÜRÇELI
Esasan, owşar diýen türkmen taýpasynyň galyndylaryndan we dürli
taýpalaryň bölek-büçeklerinden emele gelen mürçeliler ownuk türkmen
taýpalarynyň biri bolup, ol Bäherden raýonynyň Mürçe we Garrygala
raýonynyň Daýna obalarynda ýaşaýar (Mürçe obasynda ýer gytlyk edeni
üçin, 1887-nji ýylda olardan ilki 17 hojalyk Daýna göçüp gelýär we bu
ýerdäki mürçeliler obasynyň düýbüni tutýar).
Nohurly, änewli taýpalarynda bolşy ýaly, mürçeli diýen oturymdar
taýpa hem olaryň ýaşaýan ýeriniň (Mürçe jülgesiniň) ady dakylypdyr.
NEFERE
Maşryklaryň nefere tiresiniň ady nefer (“adam”) diýen pars sözünden
emele gelipdir (adyň yzyndaky –e at ýasaýjy pars goşulmasydyr).
Parsça-orusça uly sözlügiň awtory B.W. Miller Parsystanda ýaşaýan
500 öýli türki nefer diýen etnik adyň dakylandygyny belleýär. Ähtimal,
maşryklaryň bu tiresi şol taýpadan gaýdýan bolsa gerek.
NOGAÝ
Täjigistanyň Şährituz raýonynda ýaşaýan hatap türkmenleriniň bir
tiresine nogaýlar diýilýär. Nogaý—türki halk bolup, ol Demirgazyk
Kawakazda, Wolganyňp aşak akymynda we Dagystan ASSR-inde
ýaşaýar. Bu halk maňgytlardan (ak maňgytlardan) giçki orta asyrlarda
döräpdir. Oňa Altyn Orda hanlarynyň biri Nogaý hanyň ady dakylypdyr
(nogaý-mingol dilinde “it” diýmekdir. Türkmen adam atlary bolan
Itbaý, güjük, Köpek sözleri bilen deňeşdiriň). Maňgyşlak türkmenleri
bilen ýakyn aralykda ýaşamagy, özleriniň hem göçme halklygy, ýaşaýyş
şertleriniň meňzeşligi, dini ygtykadynyň birligi (nogaýlar yslam dininiň
sünni mezhebine uýýarlar) nogaýlaryň we türkmenleriň has ysnyşmagyna
getiripdir. Stawropol we Astrahan türkmenleri nogaýlar bilen gatyşyp
169
ýaşaýarlar, bularyň arasynda maşgala aragtanşyklary irden bäri dowam
edýär. Nogaý diýen türkmen tiresi şeýle aragatnaşygyň miwesidir. Ýeri
gelende aýtsak, nogaýlarda hem türkmen atly tireler we adam atlary
rowaçdyr.
NOHURLY
Köpetdagyň Nohur diýen gözel we suwly jülgesinde ýaşaýan
ekerançy taýpalaryň biri bolan nohurlylara olaryň ýurdunyň ady
dakylypdyr: “Nohur jülgesinde ýaşaýanlar”, “nohurlylar”. Nohur sözi
aslynda araplardan (ýa mongollardan) pars diline geçen söz bolup, ol
“derýa”, “akym ugry”, “suwly ýer” diýen manylary aňladýar. Nohur
jülgesinde-de çeşme köp.
OWŞAR
Taryhy çeşmelerde awşar, afşar görnüşlerinde duş gelýän bu etnik
topar gadymy oguz-türkmen taýpalarynyň biri bolup, Mahmyt Kaşgary
we Salar Baba ony 24 taýpanyň 6-njysy, Reşideddin, Ýazyjy-ogly we
Abylgazy hem 9-njysy hasaplaýarlar. Salar Baba Owşary Oguz hanyň
ogly Aýhanyň ikinji perzendi diýse, agzalan alymlaryň beýlekileri ony
Ýyldyzhanyň birinji ogly diýip görkezýärler. Adyň manysy barada
olaryň pikiri şeýle: “çewik (çalasyn) we wagşy haýwan awyna höwesli”
(Reşideddin), “çustu çalak (çalasyn) we awa, janawara, guşa höwesli”
(Ýazyjy-ogly), “çalak”, ähtimal, “çalasyn” (Salar Baba), “işni ýyldam
işlegçi” (Abylgazy).
Abraýly çeşmelerde bu adyň etimologiýasy barada ýokarda ýatlanan
pikirleriň tersine, biz ony düýbünden başga hili düşündirmekçi: owşar
diýen etnonim og (ow) sözünden we –ş hem-de –ar goşulmalaryndan
emele gelipdir. Og “taýpa”, “il” diýen manydadyr (bu barada Oguz
makalasyna serediň), -ş we –ar bolsa jemi, köplügi bildirýän gadymy
türki goşulmalardyr. Etnonimiň asly owuş bolupdyr, muny ýomutlaryň
orsukçy urugynyň düzümindäki owuş diýen tiräniň ady hem tassyklaýar.
Ow we –uş—biri-biri bilen sepleşip, bu söze öwrülip gidenden soň,
onuň yzyna kňplügi aňladýan –ar goşulmasy ikinji gezek goşulypdyr.
Abdallaryň ogşuk (ogşukbaba) tiresiniň adynda bolsa oguş sözüniň
170
yzyna köplügi aňladýan başga bir goşulma—yk goşulypdyr.
Gazaply Nedir şany dünýä inderen bu taýpa şu şanyň döwründe iň
kuwwatly ile öwrülýär, ol Eýrana, Türkiýä we Azerbaýjana hem ýaýraýar.
Ýerli alymlaryň biragyzdan ykrar etmeklerine görä, Azerbaýjandaky
Apşeron (azerbaýjança Awşaran, ýagny “awşarlar”) ýarym adasyna hem
şu ýere Türkmenistandan göçüp gelen awşarlaryň etnik ady dakylypdyr.
Nedir şa döwründe esasy bölegi Eýrana giden owşarlaryň galan
bölekleri soňra aýry-aýry tireler hökmünde gökleň, mürçeli, esgi we
ärsary taýpalarynyň düzümine siňipdirler, mürçeliler bolsa uly bölegini
emele getiripdir. Alilileriň düzüminde-de owşarlar uly rol oýnapdyr.
OGUZ
Gadymy türki eýýamda Mongoliýanyň demirgazyk-gündogar
ülkelerinde ençeme türki taýpalaryň birleşiginden dörän oguzlar ilkinji
nobatda türkmenleriň, azerbaýjanlaryň, türkleriň we gagauzlaryň (gök
oguzlaryň) gös-göni hem-de gandüşer ata-babalarydyr. Mahmyt Kaşgary
“oguzlar türkmenlerdir” diýip açyk aýdýar. Biziň eramyzyň VI asyrynda
oguzlar Beýik türk imperiýasyny hem döredipdirler.
Oguz sözüniň asyl köki, manysy we gelip çykyşy barada Ýewropa,
orus we türki alymlarynyň ençemesi öz pikirlerini orta atdylar. Bu
çaklamalary gysgaça sanap geçeliň.
1.Oguzlar tarapyndan döredilen “Oguznamalaryň” ählisi we olara
esaslanyp iş ýazan Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salar Baba, Abylgazy ýaly
orta asyr alymlary Oguz sözüni taýpabaşynyň ady hasaplaýarlar. Olaryň
pikiriçe, Oguz—Garahanyň ogly bolupdyr, gadymy “Sýanhan-şu” atly
hytaý taryhnamasynda onuň öz ady Mode ýa-da Modohan, atasynyň ady
bolsa Tuman görnüşinde ulanylypdyr, hatda şu işde Mode-hanyňň biziň
eramyzdan öňki 174-nji ýylda ölendigi hem aýdylýar.
Türkmenleriň taryhy barada iş ýazan O. Tumanowiç Oguz hanyň
basybalyjy bolandygyny, özüniň hem biziň eramyzdan öňki VII
(başga maglumatlara görä, II) asyrda ýaşap geçendigini belleýär, onuň
pikiriçe, şol döwürde türki-mongol halklary biri-birinden aýrylyşyp,
mongol we tatar (türk—S.A.) diýen iki halka bňlünipdirler. Şu işlere
salgylanyp, alymlaryň aglabasy Oguzyň garamagyndaky türki taýpalara
onuň adynyň geçendigini belleýärler. Ýöne biz beýle pikiri düýbünden
171
inkär edýäris. Oguz (ýa-da Mode) diýen taryhy şahsyň bolan bolmagy
mümkin, ýöne onuň ady taýpasyna däl-de, tersine taýpanyň ady onuň
özüne dakylypdyr. Muny Ärsary, Atatürk ýaly şahslaryň atlary, şeýlede, oguz diýen etnonimiň hakyky manysy barada biziň etjek gürrüňimiz
doly tassyklaýar.
2.Akademik S.P. Tolstow oguz sözüni antik awtorlaryň işlerinde
ýatlanýan augasi diýen halkyň ady bilen baglanyşdyryp, bu sözi öküz
diýen toteme ýa-da “derýa” manysyndaky ögüz diýen gadymy türki söze
syrykdyrýar.
3.Nemes gündogarşynasy I.Markwart oguz sözüni “okçy”, “ýaýdan
ok atmaga ökde” diýip düşündirýär.
4.A.N. Bernştamyň pikirine görä, oguz sözüniň iň gadymy görnüşi
ahyry r sesi bilen gelýän wariant (ogur, edil uýgur, üker etnonimlerindäki
ýaly) bolup, ol VIII asyrda oguz görnüşine geçipdir. Bu alym günoera
gunlaryň köp sanly taýpalarynyň arasynda huýan atly bir urug bolup,
onuň toteminiň öküz ekendigini belleýär. Taýpanyň gerbinde-de öküziň
şekili bar eken. Hytaý ieroglifleri bilen ýazylan huýan diýen etnik ady
huýar diýip okamak hem mümkin. Eger şeýle bolsa, huýar sözüniň oguz
sözüne öwrüliş ýoly şeýledir: huýar—iogaz—oraz—oguz.
5. N.A. Baskakow oguz etnonimini og we uz diýen iki bölege bölüp,
birinji sözi “oý, pikir, huş” manysyndaky ög ýa-da öý diýen türki söz,
ikinjisini (-uz ýa-da –ur) hereket adyny bildirýän goşulma hasaplaýar.
Adyň manysy: “asylly, paýhasly”.
6. Oguz sözüniň manysy barada aýdylan pikirleri jemläp, bu barada
ýörite makala ýazan ürgençli alym A. Madrahimow adyň düzümindäki
og sözüni “ene” ýa-da “taýpa” diýip düşündirýär, -uz bolsa köplük
goşulmasydyr. Onuň pikiriçe, bu at ilki öküz diýen totemden etnonime,
soňra hem gidronime (“derýa” manysyndaky öküz, ögüz sözüne)
öwrülipdir.
Görşümiz ýaly, çaklama köp. Biz bularyň içinden Ýu. Nemet. L.N.
Gumilýew, A. N. Kononow ýaly alymlaryň orta atan pikirlerini hakykata
has ýakyn hasaplaýarys. Bular oguz sözüniň og bölegini “taýpa, tire”
manysyndaky türki söz, -uz bölegini bolsa köplük, jem bildirýän
gadymy goşulma hasap edýärler we onuň manysyny “il, taýpa, topar”
diýip düşündirýärler. L.N. Gumilýew gadymy türklerde uly taýpalar
tarapyndan gysylan urug-tireleriň birleşip, aýratyn toparlary emele
172
getirendigini, olara-da oguz diýlip at berlendigini belläpdir.
Oguz etnoniminiň şu manysynyň hakykata laýykdygyna türkmen
tire-taýpa atlaryndan ýene mysal getirmek mümkin: owuş-ýomut tiresi,
ol ow/og sözünden we –uş köplük goşulmasyndan durýar; owşar—ow/
og sözlerinden we –ş hem-de –ar goşulmalaryndan ybarat.
Galyberse-de, üçoguz, dokuzoguz, onok (“on taýpa”), onogur
(“on oguz” ýagny “on taýpa”), uturgur (“otuz oguz”) ýaly taýpalaryň
sanyny görkezýän sözler bilen gelýän etnonimler bu pikiriň dogrudygyna
güwä geçýär. Hakykatdan-da, bu toparlar adyň görkezýän sanyna laýyk
taýpany özüne birleşdiripdirler. Meselem, onoklara nişubi we duli diýen
iki iliň hersinden bäş (jemi on) taýpa degişli eken.
Sözümiziň ahyrynda, häzirki alymlaryň aglabasynyň oguzlaryň
ählisini türkmen hasaplamaýandygyny bellemelidiris. Olaryň pikiriçe,
oguz sözüniň manysy türkmene seredende giňdir. Birunynyň pikirine
salgylanyp, olar diňe yslamy kabul eden oguzlara türkmen diýlendigini
ýazýarlar we öz pikirini delillendirmek üçin, gök oguzlaryň (gagauzlaryň)
hem-de Horezm welaýatynda ýaşaýan oguzlaryň türkmen diýen ady
almandygyny mysal getirýärler. Ýöne bu mesele geljekde ymykly
derňewleri talap edýär.
OK, OKLY
Ort asyrlarda uly türkmen taýpalarynyň biri bolan ok ýa-da oklular
(o sesi uzyn aýdylýar: o:k) gökli we soltanly taýpalary bilen birlikde
XI asyrda Syrderýa boýlaryndan Balkan töweregine göçüp gelipdirler.
Şagadamyň ýakynyndaky Okuň gumy atly uly çöl etraplary olaryň şu
ýerdäki ilkinji mekany bolan bolmagy çemeli. Balkan türkmenleriniň
göçe-göçlügi döwründe olaryň uly bölegi Eýrandaky Türkmensähra,
galanlary Lebap boýlaryna (Halaç we Kerki raýonlarynyň Çohpetde
we Hatap obalaryna), Täjigistandaky Jylyköle we Owganystana
aralaşypdyrlar.
XVI asyrda Eýranda ýaşaýan türkmenleriň arasynda oklar uly güýje
öwrülipdirler. Eýran (Astrabat) häkimleriniň zulumyna çydamadyk ilat
ok taýpaly Aba serdaryň ýolbaşçylygynda 1550-nji ýylda uly gozgalaň
turzup, ýerli häkimleri öldüripdirler, üstüne ençeme gezek çozuş eden
Eýran goşunlaryny hem derbi-dagyn edipdirler. 10—12 ýyllap, tä
173
Aba serdar gapyllykda Eýran içalysy tarapyndan öldürilýänçä, ýerli
türkmenler Tahmasp şanyň zulmundan dynypdyrlar.
Ok diýen etnik at, göräýmäge, düşnükli ýaly: ol “taýpa”, “il”
manysyndaky gadymy türki ok, og sözünden emele gelipdir. Ýöne bu
adyň o sesiniň uzyn aýdylmagy iňkise goýýar (ýokarda derňelen oguz,
owuş, ogşuk, owşar diýen etnonimlerde bu ses gysgadyr). Şonuň üçin bu
etnik adyň ýüze çykyşy barada biz başga çaklamany hödürlemekçi. Mälim
bolşy ýaly, orta asyr türkmen taýpalarynyň birine ywa, (Ywa makalasyna
serediň), çowdurlaryň burunjyk bölüminiň bir urugyna-da ubak ýa-da
ybak diýilýär. Biziň pikirimizçe, o:k diýen etnik at şu gadymy ybak
etnoniminiň dürli fonetik üýtgeşmeler netijesinde gysgalan görnüşidir,
çünki türki dillerde iki çekimliniň ortasynda gelen b sesi süýkeş b ýada w
sesine öwrülýär, w sesi yzyndaky a sesine täsir edip, ony dodaklandyrýar
(ybak—uwak), soňra w sesiniň düşüp galmagy netijesinde ýanaşyk gelen
iki çekimli (u we o) birleşip, uzyn o sesine öwrülýär (ýok—o:k).
OKÇY
Ata, esgi we ärsary taýpalarynyň, şeýle-de gyrgyz halkynyň
düzüminde duş gelýän okçy diýen tireleriň döreýiş sebäbi iki hili
bolup biler: a) bu tireleriň wekilleri ok ýasamaga we ýaý atmaga ökde
bolandyklary üçin, olara şeýle at berlipdir, çünki geçmişde bu hünäre
türgen adamlara uly hormat goýlupdyr. Muny mergen, mergençi,
mergenli, mergenjik ýaly türkmen tireleriniň ady hem tassyklaýar; b)
okçy tiresiniň ady “taýpa, tire” manysyndaky ok, og sözünden (serediň:
Oguz) we
-çy/-çi goşulmasy –ly/-li ýerine hem ulanylýar; goýunçy—goýunly,
gulançy—gulanly we ş.m.
OR, ORTEKI
Ärsarylaryň maňgyşlaly urugynyň or tiresiniň ady tire wekilleriniň
iňňän gadymy ýaşan ýeriniň, ýagny Gazagystanyň we Orsyýetiň
territoriýalarynda ýerleşen, Ural derýasynyň çep goşandy bolan Or
derýasynyň ady bilen baglanyşyklydyr. Bu tire Or boýundan Maňgyşlaga,
soňra hem Halaja göçüp gelipdir. Mukrularyň orteki tiresiniň adyny hem
174
şu derýa bilen baglanyşdyrmak mümkin: orteki—Or derýasynyň aşak
akymynda (ýerli şiwede: tekinde) ýaşan il.
Or atly urug-tireler başgyrt we goňratlaryň düzüminde-de bar.
Alymlar olaryň etnik adynyň manysyny hem hut şeýle düşündirýärler.
ORDA, ORDUGOJA
Samarkant welaýatyndaky Nurata türkmenleriniň düzümindäki
orda we salyrlaryň ýalawaç bölüminiň ordugoja uruglarynyň adynda
saklanyp galan orda, ordu sözleri gadymy türki dillerde “taýpa”
manysynda ulanylypdyr. L. N. Gumilýewiň ýazmagyna görä, hut VI
asyrda-da türki halklar taýpalara orda diýipdirler, soňra bu söz “döwlet”,
“ýurt” manysynda hem ulanylmaga başlaýar (Ak Orda, Gök Orda, Altyn
Orda, Gyzyl Orda ýaly atlara üns beriň). Irki orta asyrlarda Çu-Talas
jülgelerinde (Gyrgyzystanda) ýaşan oguzlaryň paýtagtyna-da Ordu
diýilýän eken. Ynha, sözbaşyda sanalan türkmen etnonimleri “taýpa”,
“topar”, “il” manysyndaky şu gadymy söz bilen baglanyşykly döräpdir,
Orda sözi “topar”, “süri” manysynda häzirki türkmen dilinde şu wagta
çenli saklanyp galypdyr: garakçylar ordasy, gelegurtlar ordas we ş.m.
ORMAN
Garadaşlylaryň orman urugynyň adyny iki hili düşündirmek
mümkin: a) türki dillerde (meselem, tatar, başkyrt dillerinde) “tokaý”
manysyny aňladýan orman sözünden bolup, ol “tokaýda ýaşaýanlar”
diýen manyny aňladýar. Abylgazy özüniň “Türkleriň şejeresi” diýen
kitabynda urman-kant atly urugynyň adyny tutýar we onuň Çingiz
han döwründe gür tokaýlykda ýaşany üçin şeýle at alandygyny ýazýar.
Ormen atly urug gyrgyzlaryň düzüminde-de bar; b) bu at Or derýasynyň
adyndan we man goşulmasyndan durýar (Or we Türkmen diýen
makalalara serediň).
ORSUKÇY
Daşhowuz ýomutlarynyň uly uruglarynyň biri bolan orsukçylaryň
etnik ady orus we guşçy (ýa-da gutjy) diýen uruglarynyň adyndan
175
emele gelipdir (olaryň manysy barada Orus we Guşçy makalalaryna
serediň), çünki Hywa hanynyň köşk taryhçysy Münis we Agahynyň
işlerinde orsukçy etnonimi ähli ýerde orus-kuşçy görnüşinde ýazylypdyr.
Ähtimal, geçmişde bu uruglaryň galyndylary birleşip, özbaşdak uruga
öwrülen bolsa gerek.
ORUS, ORUSBAÝ, ORUSBERDI, ORSUT
Olamlaryň bir urugyna, salyrlarda we Gyzylarbatda ýaşaýan
tekelerde hem bir tirä orus diýilýär. Öň olamlaryň bu urugynyň Halaç
raýonynyň Çohpetde obasyndaky jeňňellikde oturanlygy üçin, bu ýere-de
Orusjeňňel diýen at dakylypdyr. Orus sözi ärsarylaryň çekir urugyndaky
orusbaý, tekeleriň goňur urugyndaky orusberdi, çowdurlaryň igdir
bölümindäki orsut diýen tireleriniň atlarynda hem duş gelýär (soňky
adyň yzyndaky –ut—köplügi, jemi bildirýän goşulmadyr). Bu atlaryň
düzümindäki ors, orus sözleri rus diýen etnik adyň türki dillerde has
ýörgünli ulanylýan görnüşidir.
Eýsem, türkmen tirelerine näme üçin orus diýen atlar dakyldyka?
Bu etnonimler haçan dörädikä?
Bu soraglara jogap bermek üçin, orus we türkmen halklarynyň
gadymy geçmişine ser salmak zerur. Bilşimiz ýaly, türki halklar, şol sanda
türkmenler has ir zamanlarda-da oruslar bilen ýygy gatnaşypdyrlar. XI
asyrlarda seljuklar hereketi döwründe we ondan öň türki taýpalar Wolga
boýlaryna, Kawkaza aralaşyp, oruslar bilen goňşulykda ýaşapdyrlar,
gatyşypdyrlar (peçenegleri ýada salyň). Orus senenamalarynda öwranöwran ýatlanýan polowes (gypjak), peçeneg, berendeý (barany), tork
(türk), torkman (türkmen), çýornyýe klobuky (garagalpak), hazar,
madýar (majar) ýaly türki kowumlaryň orus halkynyň arasyna siňşi
ýaly, oruslaryň belli-belli toparlary türki halklaryň arasyna-da siňendir
diýip çaklamak hakykata laýykdyr. Wolga boýlarynda türki kowumlara
goşulyşan we olar bilen birlikde täzeden Orta Aziýa gelen toparlara orus
diýen etnik adyň dakyljakdygy bolsa ikuçsuzdyr.
Şeýle ýygy gatnaşyklar zamanynda türki halklar öz çagalaryna Orus,
Orusberdi ýaly atlary hem dakypdyrlar. Bu at Altyn Ordada ýaşan türki
halklarda has hem rowaç bolupdyr. Meselem, bu ýerde 1361—1375nji ýyllarda höküm süren hana Urus han diýlipdir. XVII asyrda Hywa
176
hanlygynda ýaşan Orus onbegi diýen türkmen serkerdesiniň ady hem
taryhda köp ýatlanýar. Orus sözi bilen gelýän tirelere (hiç bolmanda,
olaryň käbirine) şeýle görnükli şahslaryň, tirebaşylaryň adynyň geçmegi
hem mümkindir.
Sözümiziň ahyrynda, orus, orustar atly tirelere gyrgyzlaryň we
goňratlaryň düzüminde-de duş gelinýändigini ýatladýarys.
OTURGYÇ
Saryklaryň ganlybaş urugynyň oturgyç atly tiresine ýerli ilatyň
tagmasynyň görnüşine görä şeýle at dakylypdyr. Tagma T harpyny ýada
salýar.
ÖWEZGELDI
Nohurly taýpasynyň öwezgeldi diýen urugyna urugbaşynyň ady
dakylypdyr. Türkmen dilçisi A.P. Poseluýewskiý Öwezgeldiniň aslynyň
ýemreli taýpasyndan bolandygyny, tekeler Ahaly eýeländen soň onuň
nohurlylara goşulandygyny belläpdir.
ÖWJI, ÖGEM
Alilileriň öwji tiresiniň adyny A.P. Poseluýewskiý tirebaşynyň ady
bilen baglanyşdyryp, onuň manysyny “öwünjeň” diýip düşündirýär. Alili
taýpasynyň etnografiýasyny öwrenen K.Ataýew bolsa bu tiräniň Ahala
Çärjew etraplaryndan göçüp gelendigini, etnik adynyň hem “galmagalçy”
diýen manydadygyny ýazypdyr. Ýöne bu düşündirişleriň hakykata laýyk
gelmeýändigini, aslynda bu sözüň “tire, taýpa” diýen manysyndaky ög
diýen gadymy türki sözden emele gelendigini bellemelidiris. Ög sözi og
(serediň: Oguz) diýen sözüň fonetik warianty bolup, onuň g sesi soňra
w sesine öwrülipdir, yzyna-da –çy/-çi goşulmasynyň fonetik öwüşgini
bolan –ji goşulypdyr (etnonimiýada –çy/-çi goşulmasy –ly/-li affiksiniň
wezipesini ýerine ýetirýär). Diýmek, öwji diýen etnonimiň manysy
“topar”, “tire”, “taýpadaşlar” diýen manyda ýüze çykypdyr. Biziň bu
pikirimizi ärsary taýpasynyň düzümine girýän ögem (ö:gem) urugynyň
ady hem tassyklaýar. Ol ýatlanan ög sözünden we köplügi, jemi bildirýän
–em goşulmasyndan durýar.
177
ÖZBEK
Türkmenler bilen gan garyndaş we ýakyn goňşy bolan özbekleriň
etnik ady bu halkyň özi ýaly gadymy däl, bu at XVI asyrda, ýagny
Orta Aziýanyň köp bölegi 1505-nji ýylda Altyn Orda hany Şeýbany
han tarapyndan basylyp alnandan soň döreýär. Ondan öň- häzirki
Özbegistanda ýaşaýan halklara türkler diýlipdir ýa-da olaryň taýpa
atlary tutulypdyr (gypjaklar, goňratlar, oguzlar, türkmenler we ş.m.).
Magtymguly ýaly beýik şahyryň setirlerinde özbek diýen etnik adyň duş
gelmeýändigi hem muňa geçýär.
Alymlar özbek etnonimini Çingiz hanyň (Juçynyň) neberesi, 1313—
1342-nji ýyllarda Altyn Ordanyň uly hökümdary bolan Özbek hanyň
(doglan ýyly näbelli, ölen ýyly—1342) ady bilen baglanyşdyrýarlar,
çünki orus knýazlaryny biri-biriniň garşysyna öjükdiren, 1327-nji
ýylda Twerdäki oruslaryň gozgalaňyny basyp ýatyran, Altyn Ordada
döwlet dini hökmünde yslam dininiň sünni mezhebini kabul eden
bu han uly abraýdan peýdalanypdyr, şonuň üçin onuň iline Özbek ili
diýipdirler. Özbegistany (umuman, Orta Aziýanyň köp ýerini) basyp
almaga-da (1505-nji ýyl) Altyn Ordadan we Aral etraplaryndan çozup
gelen şol özbekler gatnaşypdyrlar. Bu basybalyjylaryň etnik ady soňra
Özbegistandaky oturymdar ilatyň ählisine dakylypdyr.
ÖKÜZ
Ýomutlaryň uly uruglarynyň biriniň ady bolan öküz sözüni alymlar
urugyň gadymy totemi bilen baglanyşdyrýarlar. Dogrudan-da, gadymy
gunlaryň huýan diýen taýpasynyň eý görýän haýwany öküz bolup,
onuň baýdagynda-da şu janawar suraty bolupdyr (serediň: Oguz). Öküz
urugynyň şol taýpadan gaýdýan bolmagy hem mümkindir.
PAKYRŞYH
Şyhlaryň bir bölümini emele getirýän bu toparyň etnik ady
Gyzylarbat raýonynyň Bendesen obasynyň 10 kilometr günortasynda
ýerleşen Pakyrşyhbaba öwlüýäsine we şu ýerdäki gala hem dakylypdyr.
Ýerli ýaşulular we arheolog S.P. Polýakow bu etnik ady (Pakyr sözüni)
178
şu toparyň tirebaşysy bolan Pahreddin diýen adamyň adynyň gysgalan
görnüşi hasaplaýarlar. Aşgabatda 1892-nji ýylda orus dilinde çap bolan
“Zakaspi oblasty 1882—1890-njy ýyllarda” diýen kitapda bolsa Pakyrşyh
diýen adyň Bekirşah sözüniň üýtgän görnüşidigi, çünki bu urugyň öz
aslyny dört çaryýarlaryň birinjisi bolan Abubekire direýänligi, etnik atda
Abubekir sözüniň gysgaldylyp, onuň diňe Bekir böleginiň alnandygy
barada ýazylýar.
Bu at barada alymlaryň,öňe süren şeýle düşündirişi hakykata
laýyk bolsa gerek. Akademik Ýe.E. Bertels we onuň işine salgylanyp,
şyhlar barada ýörite iş ýazan S.M. Demidow şyhlaryň garamagynda
bolup, hanakalarda ýaşan müritlere arapça fakir (“gedaý”) we derwüş
diýlendigini belleýärler. Diýmek, bu adyň manysy “şyhlaryň raýatyndaky
derwüşlerdir”.
PAMYK
Kaşgaderýa welaýatynyň Baharystan raýonyndaky Pamyk diýen
uly oba bolup, onda pamyklar ýaşaýarlar. Özlerini hiç taýpa dahyly
bolnadyk özbaşdak türkmen taýpasy hasap edýän bu iliň adyny “pamyk
ýaly ýumşak adamlar” diýip düşündirýärler. Başga hili pikirlere görä,
pamyk diýen etnik şu iliň geçmişdäki käri bilen bagly döräpdir, ýagny
geçen asyryň ortalaryna çenli pamyklar Amyderýanyň sag kenarynda,
Saýadyň deňinde ýerleşen Nerezim oazisinde oturypdyrlar, derýanyň
bu etraby ýumurmagy, Nerezimi opgun almagy netijesinde, olar häzirki
oturan ýerlerine göçüpdirler. Pamyklar Nerezimde pagta ekip, pamyk
öndürip satmaga ökde bolandyklary üçin, olara şeýle at dakylypdyr.
Etnonimiň hakyky manysy barada häzirlikçe elimizde başga tutaryk ýok.
PAR
Ärsarylaryň çekiç urugynyň we Gyzylarbat raýonynda ýaşaýan
tekeleriň düzüminde parlar diýen tire bar. Bu etnonimleriň ýüze
çykyşy barada alymlaryň arasynda iki çaklama bar. Olaryň birinjisine
görä, parlar gadymy parnlar diýen halkyň galyndysydyr. Parnlar
gadymy dahlaryň bir taýpasy bolup, olar orta asyrlarda hut Gyzylarbat
etraplarynda ýaşapdyrlar. Biziň eramyzdan öňki III asyrda parnlaryň
179
Tejen töwereklerinde göçüp-gonandyklary barada-da maglumat bar.
Gyzylarbadyň ýer-ýurt atlarynda parnlaryň galdyran yzlary şu wagta
çenli saklanýar. Meselem, bu etrapyn orta asyrlardaky Ferawa (Paraw),
şu ýerdäki dagyň Partaw, Paraw obasyndaky gadymy mawzoleýiň
Parawbibi, Gyzylarbat gumundaky guýynyň Par diýen atlarynda par
diýen etnonime duş gelýäris. Şu raýonyň Purnuwar obasynyň ady hem
aslynda Parnwart bolup, ol “parlaryň galasy” diýen manyny aňladypdyr.
Bu adyň parn böleginiň yzyndaky –n, ähtimal, köplük goşulmasy
bolmaga çemeli, wart sözi bolsa hindi-ýewropa diller toparynda kert
(Stepanakert), gorod, grad (Petrograd, Leningrad, Nowgorod) sözleri
bilen asyldaş bolup, “şäher”, “gala” ýaly manylary aňladýar. Halaç
raýonyndaky Pelwert obasynyň adynda wert/wart sözi gadymy
görnüşini saklapdyr. Ýeri gelende aýtsak, Pelwert diýen adyň taryhy
çeşmelerde duş gelýän Parwart görnüşi Halaç etraplarynda-da parlaryň
ýaşandygyna güwä geçýär. Bu atda parn diýen etnonimiň yzyndaky -n
goşulmasynyň düşüp galandygyny hasap etmesek, Perwart diýen oba
hut Purnuwar—Parnwart diýen obanyň gadymy atdaşydyr, bu atlaryň
manysy, olary emele getiren diller hem birdir.
Par sözüniň gelip çykyşy baradaky ikinji çakalamnyň tarapdary
garagalpak alymy D. Aýtmuratow bolup, ol bu sözi gadymy awar/war
diýen halkyň adyna syrykdyrýar we onuň manysyny “depesinde gulpak
goýýanlar” diýip düşündirýär (war sözüniň manysy barada Burkaz,
warkaz, gerkez, çerkez diýen makala serediň).
Sözümiziň ahyrynda, par-parn diýen gadymy etnonimiň nohurlaryň
parraş, alilileriň parhaýly tireleriniň atlarynda-da duş gelýändigini
belleýäris.
PARSY
Ata, gökleň we ýomut taýapalrynyň düzüminde parsy diýen
tireler bolup, olar türkmen halkynyň parslar bilen eden gadymy
gatnaşyklaryndan habar berýärler. Irki eýýamlardan başlap, hut ýaňyýakynlara çenli türkmenler öz goňşusy bolan parslar bilen durmuşyň
ähli ugurlary boýunça ýakyn aragatnaşyk saklapdyrlar, ençene türkmen
tire-taýpalarynyň parslaryň düzümine siňşi ýaly, parslaryň esasy bölegi
hem türkmenlere goşulyşyp gidipdirler. Türkmen dilinde pars sözleriniň
180
köpdügi ol ýygy gatnaşykdan habar berýär. Aşgabat şäherinde, Kaka,
Tejen, Sarahs raýonlarynda öz ene dilini ýitirmedik, emma türkmen
dilini öz ene dili hasap edýän parslaryň esli mukdary ýaşaýar.
PENJIWAR
Salyrlaryň we saryklaryň penjiwar atly tireleriniň ady tire wekilleriniň
gadymy käri, ýagny olaryň Murgap derýasynyň ýakasyndaky gatlalara
garawullyk etmegi bilen baglanyşykly ýüze çykypdyr. Joşup gelen
suwuň ýykmagyndan ýa-da ýagynyň hyýanatyndan goramak üçin, bu
etrapdaky gatlalara garawul goýlupdyr. Meselem, hut geçen asyrda-da
Gowşutbent gatlasyny 200 öýli garawul gorapdyr. Olara penjiwarlar
diýlipdir. Penjiwar sözi parslaryň penj (“bäş”) we war (”agyz”) sözünden
bolup,ilki bäş ýaba bölünýän gatlalary aňladyňdyr.
PEREŇ, PERREŇ
Ärsarylaryň gara bölümindäki pereň, Mary tekeleriniň düzümindäki
perreň (merjenliperreň we begliperreň) tireleriniň atlary “ýewropaly”
diýen manydadyr. Aslynda pereň sözi frank diýen taýpa adynyň
türküleşen görnüşidir. Seljuklar hereketi döwründe (XI asyrda) we ondan
öň Ýewropa çäklerine aralaşan türkmenler bu etrapda ýaşaýan ilata,
esasan hem rumlulara (wizantiýalylara) pereň, ol ýerden Orta Aziýa
getirilýän üýtgeşik harytlara hem pereňi (pereňi mawut, pereňi tüpeň)
diýipdirler. Pereňliler bilen goşulyşan, olaryň käbir topryny öz içine
siňdiren türkmenleriň ýene gadymy watanlaryna dolanyp gelenlerine
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Şejere - 34
  • Parts
  • Şejere - 01
    Total number of words is 3518
    Total number of unique words is 1784
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 02
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 1820
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 03
    Total number of words is 3592
    Total number of unique words is 1642
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    46.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 04
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 1706
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 05
    Total number of words is 3686
    Total number of unique words is 1711
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    39.2 of words are in the 5000 most common words
    47.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 06
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1738
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 07
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 1711
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    45.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 08
    Total number of words is 3582
    Total number of unique words is 1707
    23.3 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 09
    Total number of words is 3636
    Total number of unique words is 1745
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 10
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 1675
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    44.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 11
    Total number of words is 3623
    Total number of unique words is 1741
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 12
    Total number of words is 3595
    Total number of unique words is 1735
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.3 of words are in the 5000 most common words
    42.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 13
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 1647
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    46.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 14
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1661
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    44.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 15
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 1635
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    46.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 16
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 1619
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    38.8 of words are in the 5000 most common words
    47.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 17
    Total number of words is 3644
    Total number of unique words is 1721
    23.5 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 18
    Total number of words is 3687
    Total number of unique words is 1735
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 19
    Total number of words is 3549
    Total number of unique words is 1973
    17.8 of words are in the 2000 most common words
    27.0 of words are in the 5000 most common words
    33.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 20
    Total number of words is 2282
    Total number of unique words is 1708
    14.1 of words are in the 2000 most common words
    22.0 of words are in the 5000 most common words
    27.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 21
    Total number of words is 3572
    Total number of unique words is 1837
    23.2 of words are in the 2000 most common words
    35.4 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 22
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1729
    26.5 of words are in the 2000 most common words
    39.1 of words are in the 5000 most common words
    46.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 23
    Total number of words is 3587
    Total number of unique words is 1644
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 24
    Total number of words is 3679
    Total number of unique words is 1725
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 25
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 1693
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 26
    Total number of words is 3657
    Total number of unique words is 1757
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    45.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 27
    Total number of words is 3609
    Total number of unique words is 1685
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 28
    Total number of words is 3577
    Total number of unique words is 1776
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    36.8 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 29
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1698
    24.3 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 30
    Total number of words is 3598
    Total number of unique words is 1669
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 31
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 1759
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.3 of words are in the 5000 most common words
    43.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 32
    Total number of words is 3591
    Total number of unique words is 1707
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.9 of words are in the 5000 most common words
    42.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 33
    Total number of words is 3692
    Total number of unique words is 1668
    24.6 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 34
    Total number of words is 3733
    Total number of unique words is 1627
    26.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 35
    Total number of words is 3632
    Total number of unique words is 1647
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    45.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 36
    Total number of words is 3759
    Total number of unique words is 1642
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 37
    Total number of words is 3642
    Total number of unique words is 1698
    23.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 38
    Total number of words is 3704
    Total number of unique words is 1737
    26.2 of words are in the 2000 most common words
    37.7 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 39
    Total number of words is 3489
    Total number of unique words is 2019
    15.3 of words are in the 2000 most common words
    23.8 of words are in the 5000 most common words
    29.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 40
    Total number of words is 552
    Total number of unique words is 418
    21.2 of words are in the 2000 most common words
    33.1 of words are in the 5000 most common words
    37.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.