Latin

Şejere - 22

Total number of words is 3648
Total number of unique words is 1729
26.5 of words are in the 2000 most common words
39.1 of words are in the 5000 most common words
46.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
türkmenleriň gadymy ata-babalarydyr (ýeri gelende aýtsak, gün sözi
köne türki dillerinde “halk” diýen manyda bolup, ol türkmeniň il-gün
söz düzüminiň gün böleginde saklanyp galypdyr). Eftalitler geçmişde
Mongoliýa sähralarynda ýaşapdyrlar, ýöne žuan-žuan (žužan) diýen türki
taýpa bilen oňuşman, V asyryň ortalarynda olar häzirki Gazagystanyň
territoriýasyna gelýärler, soňra ikä bölünip, bir bölegi 350-nji ýyllar
çemesinde Wolga, ikinjisi hem Amyderýa boýuna gidýärler. Amyderýa
boýuna gelen abdallar Badahşany paýtagt tutunýarlar. V asyryň
ortalarynda olar tutuş Owganystany, Orta Aziýany, Horasany, Gündogar
Türkistany, Hindistanyň esli bölegini basyp alyp, uly döwlet gurýarlar.
VI asyrda bu etraplara aralaşan gök türkleriň zarbasy astynda eftalitler
döwleti synýar (Hindistanda 530, Orta Aziýa we Owganystanda 560-njy
ýyllarda). Olaryň giň imperiýasy hem gök türkler we eýranlylar arasynda
bölüşilýär. Netijede, aman galan eftalitleriň bölek-büçekleri ençeme türki
halklaryň we eýran dilli taýpalaryň arasyna siňip gidýär. Olara abdallar
diýip at berýärler. Eftalit diýen adyň abdal görnüşine geçmegini dil
nukdaýnazardan kanunalaýyk zat hasaplamak bolar. Bu adyň yzyndaky
-it bölegi halk we taýpa-tire atlarynda köplük sany aňladýan gadymy
17
türki goşulmadyr. Eftal sözi bolsa ýeňillik bilen abdala öwrülip biler.
Ýeri gelende aýtsak, Çärjew oblastynda abdallar özlerine apda:l, beýleki
ýerlerde hem aftal, aftal diýýärler.
Irki orta asyrlarda bu at grek ýazuw çeşmelerinde abdel, eptalit,
hytaýlarda ýada, araplarda haýtal, ýaftal, ermeni çeşmelerinde hepdal,
idal, tetal, parslarda hetal, haýtal görnüşlerinde duş gelýär.
Eýse, abdal etnoniminiň manysy näme? Ilkinji gezek ýazuw
çeşmelerinde heftal görnüşinde 457-nji ýylda duş gelýän bu adyň manysy
barada dürli çaklamalar bar:
1. VII asyrda ýaşap geçen wizantiýaly taryhçy Feofanyň ýazmagyna
görä, bu at sasani imperiýasynyň patyşasy Piruzy (459—484 ýyllar)
ýeňen eftalit hökümdary Eftalanyň ady bilen baglanyşyklydyr.
2. Türkolog alym N.A. Baskakowyň pikiriçe, gadymy bulgar
taýpasy bolan abdallaryň ady çuwaş dilindäki awat (“gazmak”, “ýer
agdarmak” manysynda) sözünden we al goşulmasyndan ybarat bolup, ol
‘ýer sürýänler”, “ekerançy” (daýhan) manysyndadyr.
3. X asyr Buhara alymy Balamynyň ýazyşyça, heftal diýen at
haýta:l diýen ýerli sözden bolup, ol “güýçli” ,”zor adamlar”, “pälwan”
diýen manylary aňladýar. Balamynyň pikiri hakykata ýakyndyr, çünki
gadymy uýgur dilinde-de aptal sözi “gahryman”, “güýçli adam” diýen
manydadyr. Galyberse-de, halk we taýpa-tire atlarynda özlerini “zor”,
“güýçli” manylardaky sözler bilen atlandyrmak däbi bar.
Eftalitlere ak hunlar diýilýändiginden we käbir çeşmelerde olaryň
saryýagyz adamlar hökmünde ýatlanylýandygyndan ugur alyp, käbir
taryhçylar (meselem, akademik B.G.Gafurow) eftalitleri eýran dillerinde
geplän ýewropeid jynsly adamlar hasap edýärler. Bu pikir bilen
ylalaşmak kyndyr, çünki, öň ýatlaýşymyz ýaly, gunlar—türki halklaryň
ata-babalary bolany üçin, olar türki dilde-de geplän bolsalar gerek.
Muňa gun diýen etnik adyň türküçedigi, olaryň hanlaryna (edil gadymy
türki dillerde bolşy ýaly hakan, şazadalaryna-da tegin diýilýändigi hem
tassyklaýar. Ak hun etnoniminiň ak sözi hem bu ýerde reňki däl-de
taýpanyň ýerleşen tarapyny, gündogary aňladýar.
Şu ýerde Eftalitleriň ulanan käbir däp-dessurlarynyň abdallar
arasynda şu güne çenli saklanandygyny-da bellemek gerek. Meselem,
Eftalit şazadalary dört we altyburçly tahýalary geýipdirler. Abdal
çagalarynda häzir hem “Burç emjek“ diýilýän şeýle tahýalara duş
18
gelinýär.
Diýmek, abdallar iňňän gadymy türkmen (türki) etnonimleriniň
biri bolup, ol öz döwründe giň we güýçli imperiýany döeden eftalitleriň
adyndan emele gelipdir.
AWÇY, MERGENÇI
Saýat raýonynda bir oba Sowetine, Ýolöten raýonynyň Ýokary
Suhty oba Sowetine degişli bir oba Awçy, şu obalara barýan ýaplara
hem Saýatda Awçyaryk, Ýolötende bolsa Awçyýap diýilýär. Bu obalar
saryk taýpasynyň alaşa urugynyň awçy tiresi bilen baglanyşyklydyr.
Dogry, Saýatdaky obanyň adyny ýerli ýaşulular bu ýerde awyň (towuktowşanyň) köp bolandygy bilen düşündirýärler. Ýöne Amyderýanyň
boýlarynda, ylaýta-da gür jeňňelerde towuk-towşansyz ýer bolmandyr,
az hem bolsa, bu janawerlere häzir hem duş gelinýär. Näme üçin alaböle Saýatdaky aryga we oba şeýle at dakylmaly? Bu soragyň dogry
jogabyny taryhy çeşmelerden we Saýadyň ýer-ýurt atlarynda häzire
çenli saklanyp galan saryk etnonimlerinden tapmak bolýar. Mälim bolşy
ýaly, XVII-XVIII asyrlarda saryklaryň uly bölegi Dänew, Çärjew, Saýat,
Farap raýonlarynda ýaşapdyr. Muňa Çärjew raýonyndaky Sarykbala
(“ýokarky saryk”) we Sarykpaýan (“aşaky saryk”) diýen ýaplaryň hemde öňki obalaryň, Saýat raýonynyň Çekiç obasyndaky Erdelaryk diýen
ýabyň atlary güwä geçýär. Soňky adyň erdel sözi saryklaryň erden dien
tire adynyň üýtgän görnüşidir. Tagtabazar raýonynda Erden diýen oba
hem bar. 1785-nji ýylda Marynyň hany Baýramaly han Buhara emiri
Şamyrat Welnamy tarapyndan öldürilenden soň (ýa-da onuň 5—10 ýyl
öň ýanynda), Mary etraplary emir tarapyndan saryklara hatlanyp berilýär
(has dogrusy, satylýar). Şondan soň lebaply saryklaryň uly bölegi Mara
göçýär, bir bölegi hem Özbegistanyň Kaşgaderýa oblastynyň häzirki
“Mübärek” sowhozyna baryp, Saryk obasyny emele getirýär. Olaryň
galan-gaçanlary bolsa ýerli taýpa-tireleriň içine siňip gidýär. Diýmek,
Saýadyň Awçy obasyna at beren hem saryklaryň awçy tiresi bolmaly.
Tiräniň awçy diýen ady jikme-jik düşündirişi talap etmeýär. Ol
şeýle-de hemme kişä aýan: “awçylar, awçylyk bilen gün görýänler”.
Geçmişde ilatyň belli bir böleginiň awçylyk we aw etini satmak
bilen meşgullanandygy köplere mälimdir. Ýagyçylyk zamanlarynda
19
oky nyşana dogry urup bilýän mergenler sylagly, hormatly adamlar
bolupdyrlar. Olara hökümdarlar hem uly sarpa goýupdyrlar. Meselem,
saryklaryň etnografiýasyny ýörite öwrenen taryhçy alym Çary
Ýazlyýewiň şaýatlyk etmegine görä, Çärjew etrabynda ýaşaýan
saryklaryň arasynda Gylyç mergen we Naýza mergen diýen şahslar
bolupdyr. Olar juda ökde mergenligi bilen Baýramaly hany aňk edenligi
üçin, han olara Murgabyň aýagyndan mülk ýer hem beripdir. Rowaýata
görä, şu han bu mergenlerden heder edip, soňra olary öldüripdir. Häzir
Sakarçage raýonynda şu mergenleriň adyna Gylyçberki we Naýzaberki
diýen gumlar bar. Şeýle megrenligi, awçylygy bilen tapawutlanan
adamlaryň raýatyndaky ilata ýa-da bu hünäre türgenleşen adamlaryň
tutuş toparyna awçylar, mergenler diýlip at dakylmagy bolup biläýjek
zatdyr. Ilki kesp-käri bildirýän şeýle sözler wagtyň geçmegi bilen tiretaýpa atlaryna öwrülip gidýär. Hojambaz raýonynyň “Tallymerjen”
sowhozynda ýaşaýan mergençi tiresiniň döreýşi muňa doly güwä geçýär.
Hut şu asyryň başlaryna çenli bu tiräniň wekilleri Garşy (Kaşgaderýa)
etraplarynda ýaşap, awçylyk bilen meşgullanypdyrlar. Olara mergençiler
diýipdirler.
AGAR
Orta asyr türkmen taýpalarynyň birine agarlar diýilýär. Soňky
döwürlerde agarlar dürli sebäplere görä (belki-de, olaryň köp böleginiň
Eýrana, Türkiýä we beýleki ýurtlara göçenligi üçin), özbaşdak taýpalygyny
ýitirip, dürli türkmen taýpalarynyň içine siňip gidipdirler. Häzir olar
urug we tire hökmünde baýat, ýomut, teke taýpalarynyň düzüminde
duş gelýärler. Agarlar geçmişde has giň territoriýa ýaýran bolarly, üçnki
oba atlary hökmünde bu söz Dänew, Ýylanly we Mary raýonlarynda
duş gelýär. Ýolöten, Krasnowodskiý, Sakarçäge, Çärjew raýonlarynda
Agar diýen guýular, Esenguly raýonynda gum, Mary raýonyndaky
Dörtguýynyň ýakynynda Agarkak, Kerki raýonynda Agarlyk diýen
oba, Saragt raýonynda Agarsaý diýen käl, Gazanjyk—Gyzyletrek
aralygynda Agarsemen diýen gum, Saragt raýonynda Agarçeşme,
Gyzylarbat raýonynda Agarybyk diýen gadymy gonamçylyk bar. Bu
atlaryň ählisi agarlar bilen baglanyşykly bolup, ady tutulýan ýerlerde öň
agarlaryň ýaşandygyna (ýa-da häzir hem ýaşaýandygyna ) güwä geçýär.
20
Krymda-da Agarmyş diýen ýer bolup, onuň ady, moskwaly alym A.W.
Superanskaýanyň pikiriçe, şu ýerde ýaşan türkmenleriň (salyrlaryň) agar
diýen urugynyň ady bilen baglanyşyklydyr. Şahyr Mollanepes agarlaryň
adyny atly-abraýly tireler bilen bir hatarda goýýar:
Ilbaşy gaýu-baýat, ymykly, agar, arabaçy,
Nerezimde bir seniň dek ýa-ha bolgaý, bolmagaý.
Türkmen taryhçysy S.Agajanow agarlaryň okly, gökli, soltanly
diýen oguz-türkmen taýpalary bilen birlikde XI asyrda Syrderýa
boýlaryndan Balkan etraplaryna göçüp gelendigini belleýär, diýmek,
agarlaryň Mangyşlak-Balkan töwereklerine göçüşi seljüklaryň hereketi
bilen baglanyşyklydyr. Ýöne şol döwürde agarlar özbaşdak uly taýpa
hökmünde tanalmadyk bolarly, çünki Mahmyt Kaşgarynyň “Türki sözler
diwany” diýen ajaýyp sözlüginde sanalýan 24 türkmen taýpasynyň
arasynda agarlaryň ady duş gelmeýär. Reşideddin (XIV asyr), Ýazyjyogly (XV asyr), Salar Baba Gulaly ogly (XVI asyr) ýaly alymlaryň
işlerinde-de bu at agzalmaýar. Ol ilkinji gezek Hywa hany we görnükli
taryhçy Abulgazy Bahadyr hanyň (1603—1664) “Şejere-ýe terakime”
(“türkmenleriň şejeresi”, ýagny nesil daragty) diýen kitabynda duş
gelýär. Abulgazy Syrderýa boýlaryndaky oguzlaryň dürli taýpalarynyň:
eýmir, tüwer, igdir, çawyldyr (ýagny çowdur), garkyn, salyr we agyr
ýaly taýpalarynyň türkmen begleri Gylk beg, Gazan beg we Garaman
beg ýaly serkerdeleriň baştutanlygynda Mangyşlaga göçenligini habar
berýär. Bu ýerde Abylgazy şol döwürde ýazylan, emma bize näbelli
bolan ýazuw çeşmelerinden peýdalanan bolsa gerek.
Eýsem, agar sözüniň manysy näme? Bu soraga anyk jogap bermek
kyn, ýöne birnäçe çaklamalary öňe sürmek mümkin:
1. Geçen asyryň ikinji ýarymynda ençeme türki halklaryň arasynda
gezip, olaryň sözlerini 4 tomdan ybarat äpet sözlükde (jemi 8 kitapda)
neşir etdiren akademik W.W. Radlow agar sözüni “türki taýpanyň
ady”, akar sözüni bolsa “keseki”, “özge” (akar millet—“keseki il”)
diýip düşündirýär. Abylgazy hem agarlary hakyky türkmen taýpalaryna
goşman, ony özge il hökmünde ýatlaýar: “Imdi özge illerni aýtalyň,
Agar we aýmakly ili uýgur Yrkyl (Erkil) hoja (byň nebeleridir) kim,
(Yrkyl Hoja) Oguz hanyň ogly Günhanyň weziri erdi. (Bu taýpalar)
21
anyň ogullary turur”. Diýmek, agarlaryň Balkan türkmenlerine başga
ýerden (Syrderýa boýlaryndan) soňra goşulandygy üçin, onuň şeýle at
alan bolmagy mümkindir.
2. Dil taýdan türkmen diline has ýakyn bolan karaýym dilinde
agarak (“uly, ekabyr, öňbaşçy”) diýen söz bar. Agar diýen etnonimiň
şu söz bilen asyldaş bolmagy hem ähtimaldyr (“uly taýpa” ýa-da
“öňbaşçynyň ili” diýen manyda).
3. Bu at iki bölekden ybarat bolup, onuň ag (ýagny ak) böleginiň
türkmen dilindäki ak diýen reňk adyndan emele gelmegi mümkindir,
çünki ak sözi agaýak, akbalak, akbarak, akgarlyk, akgoňur,
akgoýunly, akgulanjy, akkel, akman ýaly onlarça türkmen
etnonimleriniň düzüminde duş gelýär (bu sözüň manysy barada Gara,
ak diýen makala serediň). Şu pikir hakykata laýyk bolsa, onda agar
etnoniminiň –ar bölegi gadymy türki goşulma bolup, ol köplügi, jemi
bildirýär: ak-aklar. Bu goşulma awşar, gajar, padar, sakar, salar, suwar,
towar, tüwer, ýker ýaly ençeme türkmen tire-taýpalarynyň, tatar, awar,
hazar, gamar-kemer, bulgar ýaly halklaryň atlarynda duş gelýär.
Bu çaklamalaryň haýsynyň hakykata gabat gelýändigine
seretmezden, agar diýen orta asyr türkmen taýpasynyň adynyň türki
sözden emele gelendigi şübhesizdir.
Sözümiziň ahyrynda, Balkan etraplarynda türkmen çarwalarynyň
şan-şöhratyny ýokary göteren agary goýunlary ilki ösdürip ýetişdirenler
agar taýpasynyň wekilleridir. Bu taýpanyň uz gelin-gyzlary düýe
ýüňünden ýuka, nepis matalary dokamaga we ondan meşhur türkmen
çäkmenlerini tikip bejermäge gaty ezber bolupdyrlar. Muny öňde ýatlan
akademegimiz W.W. Radlow ýörite belläpdir. Bu çäkmenlere-de agary
çäkmen diýilýär.
AGAÇ ÄRI
Türkmen halkynyň orta asyrlarda dörän taýpalarynyň birine şeýle
at berlipdir. Bu at görnülki Eýran taryhçysy, 1298—1370-nji ýyllar
aralygynda Eýrandaky mongol ilhanylary Gazan hanyň we Oljaýtu
hanyň baş weziri bolup işlän Reşideddiniň (1247—1318) üç tomdan
ybarat “Jami ar tawarih” (“Taryhyň ýygyndysy”) atly meşhur kitabynda
ilkinji gezek duş gelýär. Reşideddin şeýle ýazýar: “Gadym döwürlerde”
agaç äri diýen at ýokdy. Oguz taýpalary bu ülkelere aralaşandan soň, şol
22
taýpalaryň biriniň tokaýlyk ýerde ýerleşendigi üçin, oňa agaç äri (ýagny
“tokaý adamlary”—S.A.) diýip at berýärler. Mongollarda-da tokaýda
ýurt tutunan adamlara hoýin-irgýon, ýagny tokaý taýpasy diýýärler” (I
tom, 1-nji kitap, 85 sah.).
Reşideddiniň sözlerinden bu taýpanyň nirede emele gelendigi belli
bolman galýar. Häzirki döwürde Orta Aziýada ýaşaýan türkmenleriň
arasynda-da bu etnonim saklanmandyr. Ähtimal, bu at soňra şol manydaky
başga söz bilen çalşyrylan bolsa gerek. Şeýle çaklama esasynda hatap
we mukry taýpalarynyň düzümindäki tokaý, garadaşlylaryň arasyndaky
orman diýen urug atlaryny gadymy agaç äri diýen taýpa ady bilen bir
hatarda goýmak gyzyklydyr (türki dillerde orman “tokaý” diýmekdir).
“Agaç äri ýaly söz düzüminden dörän etnonim başga-da barmy?”
diýen soragyň ýüze çykmagy mümkin. Türk alymy Ibrahim Kafeogly
geçmişdäki türki halklaryň (belki, oguzlaryň) arasynda Kümeri (“gum
äri”) diýen taýpanyň bolandygy barada ýazýar. Belki, seljuklaryň
günbatara ýörişleri döwründe oguz-türkmen taýpalarynyň biriniň gumda,
beýlekisiniň hem tokaýda ýerleşendigi üçin, olara şeýle at berlendir.
AGÖÝLI
Özbegistanyň Horezm oblastynyň Ürgenç raýonynda ýaşaýan
salyr türkmenleriniň arasynda agöýli diýen urug bar. Onuň ady Orta
Aziýa halklarynda, Eýranda gadymdan bäri dowam eden harby-syýasy
däp bilen baglanyşykly ýüze çykýar. Meselem, Hywa hanlary özlerine
tabyn bolan taýpalaryň ýa-da basyp alan ýerleriniň ilatynyň hana
garşy baş galdyrmazlygy, onuň goşuny paýtagta gidenden soň, yzynda
gozgalaň turuzmazlygy üçin, şol taýpanyň (ýa-da obanyň) abraýly
ýaşulularynyň, aksakgallarynyň ogullaryndan ýa-da ýakynlaryndan
ybarat bolan bir bölek ilaty öz paýtagtyna girew üçin göçürýän ekenler.
Eger taýpa ýa-da oba boýun egmesi (gozgalaň etse), onda şol äkidilen
topar ilkinji nobatda öldürilýän eken. Girew hökmünde äkidilen şeýle
topara agöýlüler diýip at beripdirler, çünki olar öz obasyndan berlen täze,
ak öýlerde ýaşapdyrlar. Ýatlanan agöýlüler hem XVIII-XIX asyrlarda
Hywa hanlarynyň Mary türkmenleriniň, şol sanda Saragt we Ýolöten
salyrlarynyň üstüne ençeme gezek talaňçylykky çozuşlary mahaly Hywa
girew üçin äkidilen adamlarynyň nebereleridir. Ilki olara agöýlüler
23
diýlipdir, soňra olaryň bu sosial-syýasy ady tire adyna öwrülip gidipdir.
Türkmenleriň öz içinde-de agöýli diýen toparlar bolupdyr, muňa
Ahalda duş gelýän agöýli diýen tire atlary şaýatlyk edýärler. Ýöne bu
ýerde agöýlüler girewi aňlatman, eýsem, taýpanyň, urugyň ýa-da tutuş
obanyň ýagy çozaýjak ýerlerinde galkan hökmünde goýlan ýaş ýigitlerigarawullary aňladypdyr. Meselem, çozup gelýän duşmany ilki bolup
garşy almak üçin, Eýrandan Ahala gelýän dag ýollarynyň agzyna öýlenen
we öýlenmedik ýaş ýigitleri göçürip getirip, olara gala salyp beripdirler,
ýaşamaklary üçin bolsa ak öý tutupdyrlar. Bu agöýlüler bir urugdan dälde, goraljak uruglaryň her birinden ýygnalypdyr. Ilki şol garawullara
agöýli diýlip, soňra bu at olaryň neberelerine-de geçipdir.
ADAK ILI, ADAKLY HYZYR, HYDYRILI
XVI asyrda Sarygamyş etraplarynda ýaşan türkmen taýpalarynyň
birine adak ýa-da adakly hyzyr diýlip at beripdirler. Şol asyryň Uzboýuň
orta akymlarynda dörän bu taýpa alililer we düýejiler bilen birlikde üçil
(ýagny “üç taýpa”) diýen taýpalar birleşigini emele getiripdir.
Bu taýpanyň adak, adakly diýlip at almagynyň sebäbi şeýle:
Amyderýa Sarygamşyň, Üňzüň üsti bilen Kaspi deňzine guýýan
döwründe Sarygamyş gaty giň eken, şonuň üçin oňa orta asyrlarda
Gyzdeňzi (has dogrusy, Guz deňzi, ýagny Oguz deňzi) hem diýýän
ekenler. Onuň uly adalarynyň birinde türkmenleriň bir taýpasy ýaşap,
olar şäher hem gurupdyrlar. Oňa Adak, soňra Ýaňyşäher diýlipdir.
Daşhowuz oblastynyň ilaty bu şäheriň harabalaryna häzir Akgala
diýip at berýär. Adak sözi ada diýmekdir. Şeýlelikde, adak ili “adada
ýaşaýan il”, adakly hyzyr hem “adada ýaşaýan hyzyr taýpasy” diýen
manyny aňladýar. Bu taýpanyň galyndylary soňra türkmenleriň hydyrili
taýpasyny emele getiripdir. 1578-nji ýylda Üňzüň suwy kesilýär,
Sarygamyş kem-kemden guraýar. Bu etrapda ýaşaýan türkmenler hem
dumly-duşa dagaýar. Hydyrilililer bölek-bölek bolup, häzirki Daşhowuz,
Horezm, Çärjew, Buhara, Samarkant welaýatlarynyň territoriýalaryna
siňýärler. Samarkant raýonynyň “Moskwa” kolhozynda, şeýle-de Buhara
welaýatynyň Garaköl raýonynda ýaşaýan hydyrilileriň arasynda adakly
diýen etnonim şol gadymy geçmişden galan miras hökmünde şu wagta
çenli saklanypdyr.
Eýsem, hyzyr, hydyr diýen sözüň manysy näme? Bu at, biziň
24
pikirimizçe, gadymy hazar diýen etnonimiň biraz üýtgän görnüşidir
(hazarlara hazyrlar, hyzyrlar hem diýlipdir). Hazar diýen türki halk
VII asyryň ortalarynda Itil (Wolga) boýlaryny, Demirgazyk Kawkazy,
Azow ýakalaryny, Krymy öz içine alan uly döwleti esaslandyran türki
dilli halkdyr. Bu döwlet ilki 735-nji ýylda araplaryň, soňra 795-nji ýylda
peçenegleriň (it beçeneleriň), 960-njy ýyllarda orus knýazy Swýatoslawyň
uran zarbalary esasynda dagydylyp, ençeme halklaryň arasyna siňip
gidýär. Hazar döwletiniň Horezm döwleti bilen ýakyn aragatnaşykda
bolandygyny nazara alsak, onda hazarlaryň bir böleginiň şol döwürlerde
gadymy Horezme aralaşmagy bolaýjak zatdyr. Hatda türkmenler öňki
Kaspi deňzine-de Hazar diýipdirler. Ony beýik Magtymguly şahyryň:
Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy,
Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň –
diýen setirleri hem tassyklaýar.
AJAM, AJAMAR, AJAN
Salyrlaryň ýalawaç urugynda ajam, ärsarylaryň gyzylaýak
urugynda ajamar (ajam är, ýagny “Ajam ili”), gökleňleriň düzüminde
hem ajam diýen tire atlary duş gelýär. Bu atlaryň ählisi Ajam diýen
ýurt ady bilen baglanyşykly bolsa gerek. Araplar özleriniň basyp alan
çet dilli ülkeleriniň ählisine Ajam, Ajem dýipdirler. Pars edebiýatynda
Eýrana we eýranlylara Ajam diýlipdir. Bu at şol manyda türkmen diline
pars dilinden geçipdir. “Nejep oglan ” dessanyndaky:
Ajam ilinden gelmişem,
Ganly jigerim dilmişem.
Ýa-da Mollanepesiň eserlerindäki:
Eýran, Turan, arap, ajam ilinde,
Görmedim seniň deý owadan gelin –
diýen setirlere üns beriň.
Diýmek, ýokardaky etnonimleriň ählisi “eýranly” diýen manydadyr.
25
Mälim bolşy ýaly, türkmenler iň bärsinden XI asyrdan, ýagny seljuklaryň
hereketinden başlap, tä sowet döwründe Eýran-Türkmenistan serheti
ýapylýança, Eýran bilen ýygy gatnaşykda bolupdyrlar. Häzirem Eýranda
türkmenleriň uly topary ýaşaýar. Orta asyrlarda bu gatnaşyk has hem
güýçli eken. Muny Abylgazy Bahadyr hanyň (XVII asyr) “Türkmenleriň
şejeresi” diýen kitabynda getirilýän şeýle maglumatlar hem tassyklaýar.
XIII asyrda salyrlaryň (terakime salyrlaryň) bir bölegi Ogurjyk alpyň
baştutanlygynda Eýrana, soňra Eýran Azerbaýjanyna, ahyrda hem Kryma
barýar. Bu ýerde-de ýerlemän, ol Maňgyşlak we Balkan etraplaryna
dolanyp gelýär. Şol ilata ajam, ajamlar, ajan ýaly atlaryň dakylan bolmagy
mümkindir. Türkmen taýpa-tireleriniň arasynda balkanly, maňgyşlakly,
maryly, ahally ýaly ýer-ýurt atlary bilen baglanyşykly at alanlarynyň
köpdügi muňa güwä geçýär.
AJY, AJYBEG, AÇ, AÇBEG
Ärsarylaryň uludepe bölüminde ajy diýen urug ady, gökleňlerde
ajybeg, teke we ärsarylarda aç, ärsarylaryň esenmeňli urugynyň we
Samarkantdaky hydyrilileriň düzüminde bolsa açbeg atly tire atlary duş
gelýär. Bularyň ählisiniň aslynda bir kökden (sözden) emele gelendigini
aňlamak kyn däl.
Ýerli ýaşulular ajy sözi bilen gelýän atlary hajy sözüniň gysgalan
görnüşi hasap edýärler. Dogrudan-da, Stawropol türkmenleri hajy ýerine
a:jy diýýärler. Käbir ýaşulular bolsa Halaç raýonyndaky ajy urugynyň
adyny temmäki ekip, ondan nas eýläp satmak (ýagny ajy tagam) bilen
baglanyşdyrýarlar. Ajyly ýaşulular weli soňky pikiri düýbünden inkär
edip, tutuş obada ajy zady ekmekligiň erbet görülýändigini, şeýle yrymyň
häli-häzire çenli ýörgünlidigini gürrüň berýärler. Rowaýatlarda aç sözi
bilen gelýän tireleriň bir aç (garyp) adamdan ýaýran adamlardygyny
aýdylýar.
Ajy diýen türkmen etnonimi ilkinji gezek Russiýanyň patyşasy
Mihail Fýodorowiçiň 1641-nji ýylyň 31-nji maýynda Hywa hany
Isfendiýara ýazan hatynda agzalýar. Bu hatda türkmenleriň ajy urugyndan
bolan täjirleriň baý kerweniniň Moskwa şäherine gelenligi aýdylýar.
“Türkmenistan SSR-niň taryhynyň” I tomunyň 1-nji kitabynda şol
ajylaryň türkmen söwdagärleridigi ýörite nygtalýar (398 sah.). Ähtimal,
26
bu ajylar Balkan we Maňgyşlak etraplarynda ýaşan döwürlerinde
Orsyýetiň jümmüşine aralaşan bolsalar gerek.
Ajy we aç entonimleriniň ajy tagam bilen-de, açlyk-garyplyk bilende asla-ha dahylly däldigini öňünden bellemegimiz gerek, çünki bir
ýa-da birnäçe müňýyllyklary arka atan gadymy adyň manysyny “ynha,
şu” diýip göni aýtmakda, ony häzirki döwrüň şol ada meňzeş sözünden
(omoniminden) gözlemek-de mümkin däl. Şonuň üçin bu ýerde käbir
çaklamalary orta atmakçydyrys.
Öňi bilen etnonimiň juda gadymydygyna delil getireliň. Gyrgyzlaryň
saýak, sarybagyş, solto atly taýpalarynyň düzüminde ajy, adigine,
komurat, saruu, çerik saýak taýpalarynda ajybek, goňratlarda ajy, aşy,
altaýlaryň (altaý-kižileriň) düzüminde oçy diýen urug atlary duş gelýär.
Bular biziň ajy diýen taýpa-tirelerimiziň gadymy garyndaşlarydyr.
Taryhdan mälim bolşy ýaly, türkmenler baryp irki orta asyrlarda, ýagny
Beýik Türk Kaganatynyň gülläp ösen döwürlerinde Altaý, Mongoliýa,
Hytaý, Yssykköl, Talas-Çu etraplarynda häzirki köp sanly türki
halklaryň ata-babalary, şol sanda gyrgyzlar, altaýlar bilen goňşulykda
ýa-da gatyşyp ýaşapdyrlar. Ýöne X-XI asyrlardan (ýagny seljuklaryň
günbatara ýörişinden) soň olaryň hersi bir tarapa göçüp, aralary
has uzaklaşypdyr. Emma ajy, aç etnonimleri olaryň bilelikde oturan
eýýamynda döräp, bu halklaryň şol zamanda biri-biri bilen ýakyn etnik
gatnaşykda bolandygyndan, gatyşandygyndan habar berýär.
Indi ajy, aç etnonimleriniň manysy barada käbir çaklamalary
ýatlalyň. Gazak alymy A.Abdyrahmanow gazak halkynyň düzümindäki
ajy, aşýy diýen urugyň adyny aşina diýen gadymy türki taýpanyň ady
bilen baglanyşdyrýar we onuň adynyň manysyny “taýpabaşy daýy”,
“ene tarapdan dörän tirebaşy” diýip düşündirýär. Beýle düşündiriş bilen
ylalaşmasak-da, A.Abdyrahmanowyň ajy, aşy etnonimleriniň öz köküni
gadymy aşina diýen türki taýpa diremegini unasyň gelýär. Eger bu
pikir dogry bolsa, onda bu etnonim aslynda Mongoliýa ýa-da Hytaýyň
çäklerinde döräp, özi-de gadymy türkleriň totemistik ynanjy, yrymy,
gözýetimi, ýagny dürli haýwanlary özlerine howandar hasaplamagy
bilen baglanyşykly ýüze çykan bolsa gerek, çünki aşina ýa-da açina
diýen at mongollaryň “möjek, böri” manylaryndaky şino, çino sözünden
we hytaýlylaryň a-sözüňiň goşulmasyndan (prefiksden) emele gelipdir
(a-şino-aşina). Türki halklarda möjegiň totem, eý görülýän howandar
27
haýwan hasap edilýändigi we bu janaweriň dürli halklar arasyndaky
kulty barada gurt, möjek, böri etnonimleriniň düşündirilişinde giňden
gürrüň ederis.
AZERBAÝJAN
Azerbaýjanyň we Eýran Azerbaýjanynyň ilaty häzirki döwürde
resmi suratda azerbaýjan, azerbaýjanly diýlip atlandyrylýar. Bu
termin sowet häkimiýeti döwründe kanul edildi. Kawkaz halklary hälihäzire çenli azerbaýjan diýen etnonime derek başga sözleri ulanýarlar.
Meselem, gürjüler arasynda tatari, osetiýalylarda tataýrag, abhazlarda
atatar, ermenilerde we lezgilerde türk, Gürjüstanda ýaşaýan rumly
greklerde türkos, garaçaý-balkarlarda türkli, gumuklarda, laklarda
we darginlerde gajar, hajar, kajarly, çeçenlerde giýezalo (“tatar”
manysynda), awarlarda, antlarda we çamalallarda padar, rutullarda we
sahurlarda bolsa mugal diýen atlar häzirki azerbaýjan diýen etnonimiň
ýerine giňden ulanylýar.
XV-XVII asyrlara degişli gürji, rus we ermeni çeşmelerinde
Azerbaýjanda ýaşaýan ilata gyzylbaşlylar diýlipdir, ýöne bu termin juda
giň manyda bolup, ol Eýranda we Kawkazda ýaşaýan ençeme halkyň
tutuş ady hökmünde-de ulanylypdyr. Türkmen klassik edebiýatynda,
meselem, “Görogly” eposynda azerbaýjanlylaryň häzirbeýjanly diýen
ady ýörgünlidir. Akademik B.A.Garryýew tarapyndan 1983-nji ýylda
Moskwada neşir etdirilen “Görogly” eposyndan alnan şu setirlere üns
beriň:
— Haýsy ýurduň adamsydyňyz, näjaýly çykdyňyz?
Onda Körogly aýtdy:
— Bizler häzirbeýjanly borus.
— Häzirbeýjanly bolsaň, ber habaryňy. (162 sah.).
Şu eposda bu etnonimiň bejanly diýen gysgalan görnüşine-de duş
gelinýär:
— Sen Köroglynyň dogmasy bolsaň, aslyň nireli?
— Aslym bejanly, tagsyr.
— Niçesiniň özi bejanly, niçesiniň enesi bejanly, gaýym daýyýegen çykdylar, munuň bilen (230 sah.).
Dürli halklar tarapyndan azerbaýjanlylara şunça köp at berlen bolsa28
da, bu halk özüni geçmişde türk ýa-da türkmen diýip atlandyrypdyr.
Munuň özüne ýetik sebäbi bar. XI asyrdaky seljuklar hereketi döwründe we
ondan öň Azerbaýjanda ýaşaýan dürli halklaryň arasyna türki kowumlar
aralaşyp, olar bilen gatyşypdyr. Şonuň üçin häzirki Azerbaýjanda
türkmen tire-taýpalarynyň ady bilen gabat gelýän müňlerçe ýer-ýurt
atlary saklanyp galypdyr. Meselem, Apşeron (azerbaýjança Awşaran)
ýarym adasynda awşar diýen türkmen taýpasy ýaşandygy üçin, oňa şeýle
at berlipdir. Bu respublikada Dewiçi (düýeji), Saatly (Saýatly), Halaç
diýen raýon we posýoloklar hem bar. Azerbaýjanda uly çarwadar taýpa
ýa-da iri sosial topara terakime diýilýär. Ol arap sözi bolup, “türkmenler”
diýen manyny aňladýar.
Azerbaýjanyň dürli raýonlarynda bolanymyzda, biz özlerini oguz
ýa-da türkmen diýip atlandyrýan ilata köp duş geldik.
Azerbaýjanly diýen etnonim aslynda şu ýurduň ady bolup, bu söz
biziň eramyzdan öň ýazylan grek we latyn çeşmelerinde Atropatena
görnüşinde duş gelýär. Ol “ot ýurdy” “oduň mekany” diýen manyda
bolup, şu ýurduň nebite baýdygy bilen baglanyşykly dörän bolsa gerek.
Soňra bu gadymy at pars dilinde Aturpatakan, arap dilinde hem
Adarbaýjan (azerbaýjan) görnüşine geçipdir. Iň ahyrda-da bu ýurduň
ady şu etrapda ýaşaýan halkyň umumy adyny aňlatmaga başlapdyr.
Türkmenleriň ýakyn garyndaşy bolan we gepleşik dilleri boýunça
türk, türkmen we gagauz halklary bilen birlikde türki dilleriň oguz
toparyny düzýän azerbaýjan halkynyň etnik adynyň ýüze çykyşy,
gysgaça şeýledir.
AÝMAK
Salyr, çowdur (abdal), ärsary we käbir beýleki taýpalaryň
düzüminde a:ýmaklar diýen tirelere duş gelinýär. Bular Amyderýa we
Murgap boýlarynda ýaşan, mundan birnäçe asyr öň bolsa Owganystana
hem-de Eýrana göçen aýmaklaryň galyndylary bilen baglanyşykly dörän
tirelerdir. Häzir aýmaklaryň köpüsi Owganystanyň demirgazyk-günbatar
we merkezi böleklerinde ýaşaýarlar. Olar 4 sany uly taýpadan (halkdan)
ybarat: jemşidiler, hazarylar, firuzkuhlar we taýmanlar. Şonuň üçinem
bu taýpalara çaraýmaklar (ýagny “dört aýmaklar”) hem diýilýär.
Ylmy edebiýatlarda hazarylar mongol, jemşidiler bolsa pars halkyna
29
degişli hasaplanýar. Ýöne weli hazarylaryň gadymy hazar diýen
türki halk bilen baglanyşykly dörän bolmagy hakykata has ýakyndyr.
Häzirki döwürde bu taýpalaryň köpüsi täjikçe gepleşýän hem bolsalar,
olaryň (iň bolmanda, aglabasynyň) aslynyň türki halklara degişlidigini
unutmak bolmaz. Muny bu taýpalaryň gadymy türki aýmak diýen ady
hem tassyklaýar. Ýokarda sanalan taýpalaryň ýa-da olaryň tireleriniň
atlary türkmen etnonimiýasynda we toponimiýasynda köp duş gelýär.
Meselem, Daşhowuz we Lenin raýonlarynda Jemşidi diýen obalar,
ýaplar we gala bar. Bu ýerlerde häzir hem jemşidiler ýaşaýarlar. Murgap
raýonynyň öňki, şu ýerdäki demir ýol stansiýasynyň bolsa häzirki atlary
bolan Semennik toponimi hem jemşidileriň semendik diýen urugynyň
adyndandyr. Mälim bolşy ýaly, Murgabyň ýokary akymynda we Hyratda
jemşidiler ýaşapdyrlar. 1841—1842-nji ýyllarda Hywa hany Rahymguly
olaryň 7600 öýlüsini Hywa etrabyna göçürýär. Hazarylaryň ady hydyrili
(hyzyrili) diýen türkmen taýpasynyň, taýmanlaryň ady hem taýmaz
görnüşinde ärsarylaryň we tekeleriň urug-tire atlarynda saklanypdyrlar.
Firuzkuh—pars dilinde “Pöwrize dagy” diýmekdir. Şeýlelikde, bu
taýpanyň dörän ýeri hem Türkmenistan bilen baglanyşyklydyr. Gysgaça
aýdanda, aýmaklaryň we ony düzýän 4 halkyň ählisi türkmenler bilen
ýakyn gatnaşykda bolupdyrlar.
Aýmak diýen at gadymy türki – mongol sözünden emele gelipdir.
Türki halklaryň köpüsinde bu söz “halk”, “taýpa”, gyrgyz, gazak,
garagalpak dillerinde “ülke”, “raýon”, ýakut dilinde “familiýa”,
“garyndaşlar topary” ýaly manylarda ulanylýar. Mongollarda-da obog,
oboh we aýmak sözleriniň biri-birine ýakyn manysy bar. Hywa hany
Abulgazy Bahadyr han (XVII asyr) aýmak sözüni “süýek”, ýagny
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Şejere - 23
  • Parts
  • Şejere - 01
    Total number of words is 3518
    Total number of unique words is 1784
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 02
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 1820
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 03
    Total number of words is 3592
    Total number of unique words is 1642
    25.4 of words are in the 2000 most common words
    37.9 of words are in the 5000 most common words
    46.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 04
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 1706
    25.8 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 05
    Total number of words is 3686
    Total number of unique words is 1711
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    39.2 of words are in the 5000 most common words
    47.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 06
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1738
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    37.5 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 07
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 1711
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    45.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 08
    Total number of words is 3582
    Total number of unique words is 1707
    23.3 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 09
    Total number of words is 3636
    Total number of unique words is 1745
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 10
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 1675
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    44.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 11
    Total number of words is 3623
    Total number of unique words is 1741
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.5 of words are in the 5000 most common words
    44.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 12
    Total number of words is 3595
    Total number of unique words is 1735
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.3 of words are in the 5000 most common words
    42.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 13
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 1647
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.4 of words are in the 5000 most common words
    46.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 14
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1661
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.2 of words are in the 5000 most common words
    44.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 15
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 1635
    24.5 of words are in the 2000 most common words
    37.0 of words are in the 5000 most common words
    46.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 16
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 1619
    25.3 of words are in the 2000 most common words
    38.8 of words are in the 5000 most common words
    47.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 17
    Total number of words is 3644
    Total number of unique words is 1721
    23.5 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 18
    Total number of words is 3687
    Total number of unique words is 1735
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    45.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 19
    Total number of words is 3549
    Total number of unique words is 1973
    17.8 of words are in the 2000 most common words
    27.0 of words are in the 5000 most common words
    33.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 20
    Total number of words is 2282
    Total number of unique words is 1708
    14.1 of words are in the 2000 most common words
    22.0 of words are in the 5000 most common words
    27.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 21
    Total number of words is 3572
    Total number of unique words is 1837
    23.2 of words are in the 2000 most common words
    35.4 of words are in the 5000 most common words
    42.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 22
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1729
    26.5 of words are in the 2000 most common words
    39.1 of words are in the 5000 most common words
    46.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 23
    Total number of words is 3587
    Total number of unique words is 1644
    25.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 24
    Total number of words is 3679
    Total number of unique words is 1725
    25.7 of words are in the 2000 most common words
    38.4 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 25
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 1693
    25.2 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 26
    Total number of words is 3657
    Total number of unique words is 1757
    25.5 of words are in the 2000 most common words
    38.1 of words are in the 5000 most common words
    45.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 27
    Total number of words is 3609
    Total number of unique words is 1685
    24.9 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 28
    Total number of words is 3577
    Total number of unique words is 1776
    23.7 of words are in the 2000 most common words
    36.8 of words are in the 5000 most common words
    45.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 29
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 1698
    24.3 of words are in the 2000 most common words
    35.9 of words are in the 5000 most common words
    44.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 30
    Total number of words is 3598
    Total number of unique words is 1669
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    35.8 of words are in the 5000 most common words
    43.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 31
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 1759
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.3 of words are in the 5000 most common words
    43.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 32
    Total number of words is 3591
    Total number of unique words is 1707
    22.9 of words are in the 2000 most common words
    34.9 of words are in the 5000 most common words
    42.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 33
    Total number of words is 3692
    Total number of unique words is 1668
    24.6 of words are in the 2000 most common words
    37.3 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 34
    Total number of words is 3733
    Total number of unique words is 1627
    26.0 of words are in the 2000 most common words
    37.6 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 35
    Total number of words is 3632
    Total number of unique words is 1647
    24.7 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    45.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 36
    Total number of words is 3759
    Total number of unique words is 1642
    24.2 of words are in the 2000 most common words
    37.8 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 37
    Total number of words is 3642
    Total number of unique words is 1698
    23.4 of words are in the 2000 most common words
    35.7 of words are in the 5000 most common words
    44.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 38
    Total number of words is 3704
    Total number of unique words is 1737
    26.2 of words are in the 2000 most common words
    37.7 of words are in the 5000 most common words
    45.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 39
    Total number of words is 3489
    Total number of unique words is 2019
    15.3 of words are in the 2000 most common words
    23.8 of words are in the 5000 most common words
    29.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şejere - 40
    Total number of words is 552
    Total number of unique words is 418
    21.2 of words are in the 2000 most common words
    33.1 of words are in the 5000 most common words
    37.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.