Şejere - 09

gaýdanda, 4 ogly we 3 gyzy bolan bir guly we gyrnagy oňa hyzmatkär
berýärler. Bu guluň uly ogluna Hydyr-Çora (Hydyr Jora), ikinjisine Aly
Jora, üçünjisine Igbek, dördünjisine hem Kaşga Jora diýýärler. Mamabike
garrandan soň, bu gullara uly döwlet we mülk berip, olary azat edýär.
Ogullar baýlaşyp, hersi özbaşyna bir iliň taýpabaşysy bolýar. Hydyryň
iline hydyrili, Alynyňka—alili, Kaşganyňka garaöýli taýpasy diýen
at galýar. Kaşganyň ili Ajydeňziň (Garabogaz kölüniň) ýakalarynda
ýaşaýar.
Altyn Orda hany Berdibek 1359-njy ýylda öldürilenden soň,
Balkandaky düýejiler talanýar, garyp düşýär. Kenarda ýaşaýan
garaöýlülerden haraý isläp, düýejiler olaryň ýanyna göçýärler. Ençeme
ýyldan soň düýejileriň sany köpelýär, olar barha gurplanýarlar, emma
garaöýlüler garyplaşýarlar. Şol açlyk ýyllarynda bularyň içinde Halyl
diýen dogumly ýigit döreýär. Ol garaöýli aksakgallaryny ýygnap, Ärsary
baýyň onbegileriniň we ýagşyzadalarynyň huzuryna baryp, şeýle diýýär:
“Öň biz siziň hyzmatkäriňizdik. Häzir garyp düşdük. Sizden uly haýyş:
Uly we Kiçi Balkandaky suwly, ekmäge amatly we guşly ýerlerden bize
ýer berseňiz. Bize size onuň üçin ýylda näme tölemeli bolsa töläli”.
Ärsary kethudalary maslahatlaşyp, garaöýlülere Ärsary babanyň Uly
Balkandaky 6 akar çeşmesini,10 höwürtge laçyn, 18 höwürtge ütelgi
bermegi karar edýärler. Bu zatlar üçin garaöýlüler ýylda ekinlerinden
alan hasylynyň ýarysyny, agyl (aran) dikmek üçin 2 müň gamyş, 10
uly laçyn, 4 jüre (?) laçyn, 18 uly ütelgi, 6 saryja (awçy guş) bermeli
bolýarlar. Halyl dagy muňa razy bolýarlar, ýöne aw guşlaryny tutmak
üçin ýüpleriniň (urganynyň) ýoklugyny, özleriniň hem azyksyz galanyny
aýdýarlar.
Ärsary kethudalary bulara 100 gulaç ýüp, 6 sany owlakly geçi, iki
109
tulum (meşik) çökelik (çekide) we bir eşek berýärler. Garaöýlüler köp
ýyllap bu zatlary ulanyp güzeran görýärler. Taryhçylaryň barlaglaryndan
mälim bolşuna görä, XV—XVI asyrlarda düýejiler Balkan etrabyndan
garaöýlülileri gysyp çykarýarlar. Garaöýlüleriň köpüsi sakar, galanlaryda ärsary, ýomut taýpalarynyň arasyna siňip gidýär, olaryň garaöýli
diýen etnik ady hem taryhyň sahnasyndan düşüp galýar. Sakarlaryň
düzümine giren garaöýlülere dagsakar diýen täze etnik at dakylýar.
GARAÇUKA, GARAÇUHA
Ýomutlarda garaçuka diýen uly urug, alililerde gem garaçuha
diýen tire bar. G.I. Karpowyň pikirine görä, ýomut garaçukalarynyň
öň gutlutemir, Hywa taryhçysy Munisiň şaýatlyk etmegine görä bolsa
çony-şeref diýlipdir. Munis Balkan we Gürgen etraplarynda ýaşaýan
çony-şerefleriň eýranlylaryň eşigini (garaçuka diýip atlandyrylýan üsti
gara geýimli) geýendikleri üçin, olara garaçukalar diýip at beripdirler.
Taryhçy A.Orazowyň işlerinde-de bu türkmenleriň gara ýüň matadan
tikilen gursakça geýendikleri we şol sebäpli olaryň garaçuka diýen
etnik ada eýe bolandyklary barada ýazylýar. Garaçuklar we garaçuhalar
aslynda bir kökden dörän etnik toparlardyr.
GARKYN, GARJAW, GARMA, GARNAS, GURAMA
Gurluşyna we manysyna üns beren okyjy bu türkmen etnonimleriniň
garmak we guramak (ýagny “seplemek”, “birleşdirmek”) işliklerinden
emele gelendigine hem-de olaryň “garylan”, “gatylan”, “dürli tirelerden
düzülen” ýaly manylary aňladýandygyna göz ýetirse gerek. Garjaw,
garma tireleri ärsarylaryň, garnas diýen uruglar gerkezleriň we
ärsarylaryň, gurama diýen urug-tireler bolsa alili, ýomut, saryk, teke,
änewli, ärsary taýpalarynyň düzüminde duş gelýärler. Bulardan garnas
diýen etnonim karaunas görnüşinde Fergana türklerine-de mahsus,
hatda Mawerannahrdaky çagataýlara-da karaunas diýlipdir. Mogolystan
döwletinde ýaşan mogollaryň gepleşiginde karaunas sözi “garym-gatym
il” diýen manyny aňladypdyr. Türkmen garnaslarynyň ady hem şol söz
bilen asyldaş bolsa gerek.
Sözbaşyda ilkinji getirilen garkyn sözi gadymy türkmen taýpasynyň
110
ady bolup, ol ilkinji gezek Reşideddiniň ( XIV asyr) eserinde duş gelýär.
Bu alym, şeýle-de Ýazyjy-ogly, Salar Baba we Abylgazy dagy Garkyny
Oguz hanyň Ýyldyzhan diýen üçünji oglunyň dördünji neberesiniň ady
hasap edýärler we bu taýpany 24 türkmen kowumlarynyň arasynda 12-nji
orunda goýýarlar, adyň manysyny bolsa “aşly-nanly”, “naz-nygmatly”
diýip düşündirýärler. Türkmen halk rowaýatlarynda Garkyn Ärsarynyň
daýysy hasaplanýar.
Mahmyt Kaşgarynyň eserinde duş gelmeýän bolsa-da, garkyn
sözi iňňän gadymydyr. Muny seljuklar hereketi döwründe (XI asyrda)
garkynlaryň Türkiýä, Yraga, Siriýa, Kawkaza (Azerbaýjana, Ermenistana,
Gürjüstana), Kryma aralaşandygy bilen delillendirmek bolar. Meselem,
häzirki Türkiýede 34 sany Garkyn atly oba bar bolsa, XVI asyrda bu san
62-ä ýetýän eken. Owganystanda we Eýranda hem garkynlar köpçülik
bolup ýaşaýarlar. Türkmenistanda garkynlar häzirki Saýat raýonynyň
Garkyn we Halaç raýonynyň Çohpetde obalarynda saklanyp galypdyr.
GARLYK
Manysy boýunça bu etnonim ýokardakylar bilen meňzeş bolsa-da,
garlyklaryň iňňän gadymy türkmen taýpasydygyny nazara alyp, biz ony
aýratyn makalada getirmegi makul bildik.
Garlyklaryň etnik ady gelolu görnüşinde ilkinji gezek Hytaý
çeşmelerinde—Tan şalarynyň hökmürowanlygy döwründe (615—907
ýyllarda) ýazylan “Tanşu” diýen senenamada duş gelýär. Şondan bir
asyr soň bu at eýýäm garluk görnüşinde Orhon-Ýeniseý ýazgylaryna
girizilýär. Garlyk sözüni arap alymlary harluh, parslar halluh
görnüşlerinde ulanypdyrlar.
Garlyklar barada ýörite kitap ýazan we bu babatdaky gadymy
çeşmeleri dörüp çykan özbek alymy K. Şanyýazow hytaý çeşmelerine
esaslanyp, garlyklaryň taýpa hökmünde IV asyrda gadymy türki gunlardan
emele gelendigini belleýär. Olar V asyrda Taňrydagynyň (Týan-Şanyň)
gündogarynda, häzirki Hytaýyň çygrynda ýerleşýän Turfan şäheriniň
töwereginde oturypdyrlar. Şol döwürde garlyklary žužanlar basyp alyp,
Mongoliýanyň we Altaýyň günortasyna göçmäge mejbur edipdir.
Gök türkleriň imperiýasy döwründe (VIII asyr) garlyklar uly taýpa
bolup, şu imperiýanyň esasy güýçleriniň birine öwrülýärler. Olara
111
VI—VIII asyrlarda üçgarlyk ýa-da üçoguz hem diýlipdir, çünki bu
taýpa moula (hytaý ieroglifleri bilen ýazylan we türkçe asyl nusgasyny
anyklamak çetin bolan bu sözüň manysy çak bilen “bulak”), çese (‘çigil”
ýa-da “üç il”) we taşeli (“daşlyk” ýa-da “daş, uzak il”) diýen üç urugdan
ybarat eken. Özlerini gök türk (gök oguz) hasaplan garlyklaryň uly bölegi
Günbatar Türk Kaganaty (imperiýasy) synandan soň (766 ý.), häzirki
Gyrgyzystandaky Çu derýasynyň ýakasynda ornaşýar. Şol döwürde we
ondan soňky asyrlarda garlyklar türkmen ýa-da garlyk türkmen diýen
etnik ada eýe bolýarlar. Hut şonuň üçin XI asyryň meşhur alymy Mahmyt
Kaşgary garlyklary uly türkmen taýpasy hökmünde öz kitabyna girizýär.
VIII asyrda garlyklar Balkaş kölünden tä Jungar Alatawy we
Syrderýa çenli aralygy tutup ýatan giň meýdanda orun tutup, olaryň ýurdy
“türk ülkeleriniň iň gözel ýeri” diýen ady alypdyr. Bu ülke gündogarda
Taňrydagy, demirgazykda Oguzlar, günortada Ýagma diýen türki taýpa,
günbatarda hem Mawerannnahr bilen serhetleşipdir. Arap alymy Ibn
Haukal garlyklaryň şunça giň territoriýany eýeläp ýatan ýurdunyň bir
çetinden (Ferganadan) beýleki bir çetine ýtmek üçin 30 gün ýol ýöremeli
diýip ýazýar. Bu etrapy araplar basyp alandan soň hem garlyklar Naryn
we Garaderýa aralagyny öz garamagynda saklapdyrlar, şol döwürde
garlyk hökümdarlarynyň paýtagty Taňrydagynyň Kätmendag diýen
böleginiň etegindäki Hatlam (häzirki Kätmentübe) şäheri bolupdyr.
Şol wagtlar garlyklar öz taýpa baştutanyna ýabgu ýa-da jabgu, onuň
kömekçisine kuderkin, urugbaşysyna eltiber (“il düzüji, düwüji, ili bir
ýere ýygnaýjy”), tirebaşylara bolsa beg diýip at beripdirler.
Hytaý çeşmelerinde bellenişine görä, garlyklaryň uly bölegi X
asyryň ortalarynda yslam dinini kabul edipdir.
Beýik Türk Kaganaty synandan soň garlyklar has güýçlenip, 757—
766-njy ýyllarda Türgeşler diýen türki döwleti, 861-nji ýylda bolsa tutuş
Kaşgyrystany basyp alýarlar. Olar 927-nji ýylda düýbi tutulan we 1212nji ýylda Horezm şasy Muhammet tarapyndan syndyrylan Garahanlylar
diýen türki döwletiň berkarar bolmagynda uly rol oýnaýarlar (ýagmalar,
çigiller we tohsular bilen birlikde). Gaznalylar (gaznewiler) döwletiniň
(X—XII asyrlar) döremeginde-de garlyklaryň uly tagallasy bolupdyr.
Bir topar alymlaryň bellemegine görä, çigil we halaç diýen irki türki
(türkmen) taýpalary hut garlyklardan emele gelipdir.
XIII asyryň başlarynda garlyk hany Arslan han Çingiz hana uruşsyz
112
boýun egipdir, hatda onuň Horezm şasy Muhammediň garşysyna eden
ýörişine uly ýardam beripdir. Şonuň üçin hem Mogol imperiýasynyň
4-nji hany, Çingiziň agtygy Munke han (1208—1259, höküm süren
döwri—1251—1259) Arslan hanyň ogluna Ferganadaky Uzkendi mülk
edip beripdir. Umuman, Çingiz hanyň imperiýasy döwründe garlyklar uly
abraýdan peýdalanypdyrlar. Bu ýagdaý garlyklaryň halk döredijiligindede belli bir derejede öz beýanyny tapypdyr. Meselem, K. Şanyýazowyň
garlyklaryň dilinden ýazyp alan aýtgysynda şeýle diýilýär: “Atym—
gulan, gamçym—ýylan, oturyşym—çarbagyş (aýbogdaş), iýmitim—uja
bilen döş, asyl ilim sorasaň, Çingiz hanly garlyk men”.
Görşümiz ýaly, orta asyrlarda türki halklaryň arasynda uly we
güýçli taýpa bolan garlyk türkmenleri taryhda öçmejek yz galdyran we
tas özbaşdak halk derejesine ýeteňkirlän il bolupdyr. Olar soňra türkmen,
özbek, gazak, garagalpak we beýleki türki halklaryň arasyna siňip
gidipdir. Hazir garlyklar haýsy türki respublikada ýaşaýan bolsalar, şol
ýerdäki esasy milletiň etnik adyny kabul edipdirler.
Her niçik hem bolsa, Orta we Merkezi Aziýanyň köp ýurtlarynda
mesgen tutan garlyklaryň türkmen halkyna has ýakyndygyny, bularyň
ganynyň we taryhy köküniň birligini şu ýerde nygtamak isleýäris. Muny
diňe bir garlyklaryň VIII—X asyrlarda türkmen ýa-da garlyk-türkmen
diýen etnik ady göterenligi we Mahmyt Kaşgarynyň olary türkmen
taýpasy hasaplanlygy däl, eýsem häzirki döwrüň ençeme mysallary bilen
hem subut etmek mümkin. Birinjiden, Çärjew welaýatyndaky Çarşaňňy
ilinde, Köýtendagyň eteginde ýaňy-ýakynlara çenli Garlyk diýen il
(raýon) bardy. Köýtendäki Hojaýpäk we Hojaksar çeşmelerine hem
garlyklaryň hojaýpäk (“hoja ýüpek”) we hojaksar tireleriniň ady geçipdir
(ýeri gelende aýtsak, Surhanderýa welaýatyndaky Halkaýar derýasynyň
ýerli ady hem Hojaýpäkdir, bu ýerde garlyklar ýaşaýarlar). Diýmek,
garlyklaryň uly bölegi iňňän gadymy döwürlerden bäri Türkmenistanda
beýleki türkmen taýpalary bilen bile ýaşaýar. Ikinjiden, türkmen
etnonimiýasynda we toponimiýasynda garlyk taýpasynyň öz ady we tire
atlary juda köpdür. Meselem, arabaçy taýpasynyň düzüminde ak garlyk
we gara garlyk (bars garlyk) diýen uruglar bar. Goşçäkmen, ýepbe,
çerikbaý, alp, gara, kuwat (çowdurlarda huwat), annabaý ýaly tire
atlary garlyklarda-da, beýleki türkmen taýpalarynda-da häzire çenli
saklanyp galypdyr. Hatda orta asyr garlyklarynyň şäheri bolan Gulan
113
we Merki (Merkit) şäherleriniň atlary Dänew, Farap we Çärjew illerinde
ýaşaýan ilatyň tire atlaryna öwrülipdir (bu etrapda häzir Gulançy we
Merkit diýen obalar hem bar). Orta asyr garlyklarynyň ata watany bolan
Kätmendagyň (Taňrydagyň bir böleginiň) ady hem Türkmenistanyň ýerýurt we tire-taýpa atlarynda duş gelýär. Dänew ilindäki bir obanyň we
tiräniň Kätmendöwdi, Darganatadaky bir öwlüýäniň Kätmençibaba,
Daşhowuzdaky bir obanyň Kätmenli, Ýylanlydaky bir obanyň hem
Kätmençi diýen atlary bu aýdylanlaryň aýdyň mysalydyr. Üçünjiden,
garlyklaryň edim-gylymy, gara öýleriniň bezelişi, etli naharlaryň
taýýarlanyşy, hatda keşde we nagyşlarynyň aglabasy hut beýleki türkmen
taýpalarynyňky bilen gaty meňzeşdir. Munuň üstesine, garlykgöl
diýen haly nagşy diňe türkmenlere mahsus hasaplanýar. Dördünjiden,
Buhara welaýatynyň Alat ilindäki garlyklar özlerini häzir hem türkmen
hasaplaýarlar, hatda olar ýakyn wagtlara çenli diňe şu etrapdaky
türkmen taýpalary bilen gyz alyp-berşipdirler. Galyberse-de, garlyk
şiwesi türkmen şiwelerine, ylaýta-da Samarkant welaýatyndaky Nurata
türkmenleriniň gepleşigine ýakyndyr. Bu aýdylanlar garlyklaryň we
beýleki türkmen taýpalarynyň gadymy köküniň birdigine güwä geçýär.
Garlyklaryň etnik ady gadymy alymlary-da, häzirki döwrüň
taryhçylaryny-da gaty gyzyklandyrypdyr. Meselem, XIV asyryň alymy
Reşideddin we onuň işinden peýdalanyp kitap ýazan soňky alymlar
bu adyň döreýşini şeýle düşündirýärler. Oguz han Gur we Garçystan
welaýatlaryna eden ýörişlerinden dolananda, dagda uly gar ýagýar. Şol
sebäpli birnäçe maşgala göçden yza galýar. Olara Oguz han Garlyk
(“Garly”) diýip at dakýar. Şol galan garlyklaryň nebereleri hem soň uly
taýpany emele getiripdirler.
Nemes alymy G. Dörfer garlyk etnonimini garylyk, ýagny
“garyşyk”, “garym-gatym il” diýip düşündirýär. Onuň pikiriçe, bu at
gar (garmak) işliginden, -yl diýen dereje ýasaýjy we –yk diýen at ýasaýjy
goşulmalardan ybaratdyr. Şu pikir hakykata dogry bolsa gerek.
Sözümizi jemläp aýdanymyzda, garlyklaryň geçmiş taryhy diňe bir
türkmenleriň däl, eýsem ähli türki kowumlaryň buýsançly taryhydyr.
GARSAK, GARSAKÇY
114
Ýomut, teke taýpalarynyň, Täjigistanyň Jylyköl raýonynda ýaşaýan
salyrlaryň, Samarkant welaýatyndaky çandyrlaryň düzüminde garsak,
çowdur we olam taýpalarynda hem garsakçy diýen tireler duş gelýär.
Asly bir kökden dörän bu tireleriň ady “garsak diýen haýwany totem
edinenler” ýa-da “garsak awlaýanlar” diýen manyda ýüze çykypdyr.
GATY, GATYAÝAK, GATYBAŞ, GATYGULAK
Çärjew welaýatynyň Hojambaz we Täjigistanyň Jylyköl raýonlarynda
ýaşaýan salyrlaryň (kyrköýlüleriň) düzüminde gaty, ärsarylaryň güneş
bölüminde gatybaş, şu taýpanyň omar urugynda gatyaýak, ärsary we
ýomut taýpalarynda hem gatygulak diýen tireler bar. Hakyky türkmen
sözlerinden emele gelendigi üçin, bu atlaryň manysy, göräýmäge,
düşnükli ýaly: gaty, gatybaş diýen etnonimleriň manysyny “çydamly”,
“her hili gatyçylyga döz gelýän il”, gatygulak diýen ady bolsa “ýatkeş”,
“bir eşiden zadyny bek belleýän” diýip düşündirmek mümkin. Gatyaýak
tireli ýazyjy Osman Ödäniň Astanababa obasynda ýaşaýan gatyaýaklaryň
ýaşuly wekillerinden ýazyp alan rowaýatyna görä, ýaşlykda aýakýalaň
gezmegi endik edinen, şonuň üçin hem aýagynyň aşagy gaty teletine
dönüp giden ile gatyaýaklar diýen at berlipdir.
Ýöne weli urug-tireleriň at alyş aýratynlyklary we mundaky däpler
ýokardaky rowaýatlaryň hakykydygyna şübhe döredýär. Biz ýokarda
sanalan tirelere “gatyşyk”, “garylan” manysyndaky gaty, gatyk sözi
bilen baglanyşykly adyň dakylan bolmagynyň mümkindigini bellemekçi,
çünki bu söz hut şol manyda ärsarylaryň gatyk we tekeleriň gatyr diýen
tireleriniň adynda saklanyp galypdyr.
GATYK, GATYR
Ärsarylaryň gurama urugyndaky gatyk, tekeleriň togtamyş
bölümindäki gatyr tireleriniň ady “gatyşyk”, “ençeme tirelerden
toplanan” ýaly manylarda ýüze çykypdyr. G.I.Karpow gatyr tiresiniň
ady barada ýazyjy B.Kerbabaýewiň dilden beren maglumatyna
salgylanyp, şeýle ýazýar: goňur tireli bir dul, emma baý aýal, özi ig
bolsa-da, gapysynda hyzmat edýän guluna durmuşa çykýar. Bu ig
aýaldan we guldan doglan çagalara gatyr diýip at beripdirler.
115
GEREÝ, GEREÝLI, GIREÝLI
Gazaklarda, özbeklerde we türkmenlerde duş gelýän gereý diýen
tireleri alymlaryň aglabasy mongollaryň kerait taýpasynyň galyndylary
hasap edýärler. Reşideddin “Taryh ýygyndysy” diýen işinde kereitleri
öz hökümdary bolan we mongollaşan (mongola ýakyn) türki taýpa
hasap edýär.
XIV asyrda Çingiz hanyň neberesi Togluk-Temir tarapyndan
esaslandyrylan we Gündogar Türküstany, Daşkent etraplaryny, Jetiögüzi
hem-de Günorta Sibiri öz içine alan Mogolystan diýen feodal döwletiň
halky türki bolsa-da, oňa mogollar diýen at berilýär. Gereýliler hem
şol halkyň bir ülüşidir. Mogolystan dagandan soň, gereýliler ýokarda
ýatlanan halklaryň arasyna siňip gidýär. Ol Türkmenistanda Çeleken
we Ogurja etraplarynda ornaşyp, giçki orta asyrlarda güýçli türkmen
taýpasy hökmünde taryhyň sahnasynda peýda bolýar. Gereý, gereýli
diýen tirelere düýeji, ýomut, teke, gökleň taýpalarynda-da duş gelinýär.
Gereý, gireý sözüniň ger, gir bölegi geren (pamyk taýpasynyň
düzüminde), gerkez (gökleň), gerreý (agar), gerre (ata), girdek (teke),
girjek (teke), girne (ýemreli), girraz (ýomut), girran (ata) ýaly tire
atlarynda-da gaýatlanýar, ýöne bu sözüň manysy häzirlikçe bize
düşnüksiz. Gereý sözi kerait sözünden bolsa, onda onuň yzyndaky –t
gadymy altaý dillerinde köplük sanyň goşulmasydyr.
Abylgazy karait diýen etnonimi “garagoýun” diýip terjime edýär,
eger şeýle bolsa, onda bu etnonimiň garagoýunly diýen türkmen taýpasy
bilen dahylly bolmagy mümkin.
Keraitler Çingiz han tarapyndan tozdurylýar, şondan soň olaryň
etnik adynyň yzyndaky –t goşulmasy taşlanyp, gereý, gereýli görnüşinde
ulanylmaga başlanýar.
GEÇEMEN
Ýemreliler gumly bölüminde geçemen (geçi emen) diýen urug bar.
Ýerli ýaşulular onuň adyny “ýaşlygynda ýetim galyp, geçi emip ulanan
serkerdäniň ili” diýip düşündirýärler.
116
GOWAK, GOWKY, GOWÇY
Ärsarylaryň güneş bölüminde gowak diýen urug bolup, onuň ady
Kerki raýonynda bir oba sowete-de dakylypdyr. Gowak diýen tireler
ýene saryklaryň we tekeleriň, gowaň we gowky tireleri tekeleriň, gowçy
tiresi ýemrelileriň, gowşak tiresi ýomutlaryň düzüminde duş gelýär.
Bu etnonimleriň ählisi gow sözünden we köplügi, jemi, degişliligi
bildirýän –ak, -y, -çy goşulmalaryndan ybarat. Gadymy peçenegleriň (it
beçeneleriň) bir urugyna gow diýlipdir, bu ýagdaý gow sözi bilen gidýän
etnonimleriň şol bir kökden ýaýranlygyna güwä geçýär.
Häzirki türkmen dilinde dürlüräk, emma biri-birine ýakyn manylary
aňladýan gow, gowak, gabyk, gap, gäp sözleri aslynda gadymy türki
ga sözünden emele gelipdir. Mahmyt Kaşgarynyň sözlüginde bu sözüň
“garyndaş”, “top”, “jem” diýen manylary bar. Diýmek, gow diýen
etnonim ilki dörän döwründe “jem”, ýagny “urug”, “tire” diýen manyda
ýüze çykypdyr. Türki dillerde ga sözünden emele gelen ga:la/gä:le
sözüniň “süri” (gäle-gäle goýny bar) manysynda ulanylyşy hem bu pikiri
tassyklasa gerek. Etnonimiň fonetik ösüş ýoly şeýle: ga; -gab-gaw-gow.
GOLDAGLY
Igdirleriň düzüminde goldagly diýen urug bolup, onuň etnik ady
“gol (el, penje) şekilli tagmaly il” diýen manyny aňladýar. Bu uruga öň
hem, häzir hem hut şu tagma mahsusdyr (dag we tagma sözleri barada
“Gazaýakly” diýen makalada giňden gürrüň beripdik).
GOŇRAT, GOŇUR
Altyn Ordada uly abraýdan we ýeňilliklerden paýdalanan, Hywa
hanlygynda bolsa goňrat hanlarynyň tutuş dinastiýasyny döreden
goňratlar iň iri taýpalaryň biridigine seretmezden, halk derejesine
ýetip bilmän, XIII we soňky asyrlarda özbekleriň, garagalpaklaryň,
gazaklaryň, türkmenleriň, başgyrtlaryň arasyna siňip giden taýpadyr.
Garagalpagystanda Goňrat diýen şäher hem bar. Etnik atlaryndan mälim
bolşy ýaly, goňratlar we tekeleriň goňur urugy, ärsarylaryň goňurly
tiresi aslynda bir kökden dörän etnik toparlardyr.
117
Reşideddin we onuň işinden peýdalanan alymlaryň aglabasy
goňratlary türküleşen mongol taýpasy hasaplaýarlar, onuň adyny bolsa
goňur hem-de –at diýen iki bölege bölüp, soňky bölegi mongol dilindäki
köplük sanyň –at goşulmasyna syrykdyrýarlar.
Beýleki topar alymlar (S.M. Abramow we başgalar) goňratlary
türki taýpa hasaplap, onuň adyny “goňur at” diýip düşündirýärler.
Olaryň pikiriçe, bu etnik at gadymy türkleriň (gunlaryň) harby däbi,
ýagny goşunyň dört ganaga bölünmegi, her haýsynyň öz adynyň, şol bir
reňkdäki atynyň bolandygy bilen baglydyr. Goňurlara goňur at mahsus
bolupdyr.
Abylgazynyň pikiriçe, goňratlara olaryň taýpabaşysy Çurlyk
Merkan Goňuratyň ady dakylypdyr.
Z.Ş. Nawşirwanow goňratlary türkmen hasaplaýar, ol “goňratlaryň
aslynyň türkmenlerdendigine şek bolup bilmez” diýýär. Ol bu ýerde
goňratlaryň däp-dessurynyň, hüý-häsiýetiniň, öý-öwzarynyň beýleki
türkmen taýpalary bilen meňzeşdiginden ugur alan bolsa gerek. Munuň
üstüne Çärjew welaýatynda (Çarşaňňy, Hojambaz raýonlarynda),
Surhanderýa, Kaşgaderýa welaýatlarynda we Täjigistanda ýaşaýan
goňratlaryň tire atlaryndan gazaýakly, çomuçly, händekli, köse, çakyr,
çakmakly, barak, solakaý, tentek, orus, garga, goldagly, topgara, gara,
gowka, aýtamgaly, saryk, mergençi, tokuz, şagal, zergär, garaboýun,
gyzylbaş ýaly ençemesiniň türkmen etnonimleri bilen gabat gelýändigini
hem goşmak mümkin.
G.I.Karpow goňur diýen türkmen etnonimini Altyn Orda hany
Goňuryň ady bilen baglanyşdyrýar, emma urug-tire ady hökmünde
bu sözüň başgyrtlarda, nogaýlarda, gazaklarda, hatda gadymy argyn
diýen türki taýpanyň düzüminde duş gelýändigini nazara alsak, onda
bu etnonimiň Altyn Orda hanlygyndan has öň, belki, goňrat diýen atdan
hem juda ir dörändigini çaklamak bolar. Biziň pikirimizçe, bu at hem iki
bölekden: goň—gon sözünden we gadymy köplügi bildirýän –ur (-r)
goşulmasyndan durýar. Goňşy, gonak diýen ýaly türkmen sözlerinde
saklanyp galan gon, goň diýen türki söz has irki eýýamlarda “garyndaş”,
“il-gün” ýaly manylary aňladypdyr. Meselem, Mahmyt Kaşgary gonat
sözüni “garyndaşlar topary”, gonym sözüni “garyndaş”, gonum sözüni
bolsa “urugdaş”, “tiredeş” manysynda ulanypdyr. Diýmek, goňur sözi
aslynda “garyndaşlar topary” diýmegi aňladypdyr. Onuň yzyndaky -ur
118
diýen köplük goşulmasy asyl söz bilen bitişip, sepleşip gidenligi we
gadymy manysynyň ýatdan çykarylanlygy üçin, goňur diýen adyň yzyna
–at diýen başga bir köplük goşulmasy ikinji gezek goşulyp, goňrat diýen
etnik ady emele getiripdir. Goňratlar sözünde bolsa köplük goşulmasy üç
gezek gaýtalanýar: -r, -at we –lar.
GOŞMA, GOŞMAK
Çärjew raýonyndaky we Buhara welaýatynyň Alat hem-de Garaköl
raýonyndaky garawullaryň düzüminde goşma, ýemrelilerde hem
goşmak diýen tireler bolup, olaryň ady “goşulan”, “garylan” diýen
manylary aňladýar. Etnograf G.P. Wasilýewanyň barlaglaryna esaslansak,
Daşhowuz oblastynda we Horezmde ýaşaýan türkmenler gul-gyrnak
bilen igleriň özara nikasyndan önen çagalara geçmiňde goşmak ýa-da
ýarym diýip at beripdirler. Çärjew garawullarynyň aslynda Daşhowuz
etrabyndan bolany üçin, olaryň goşma tiresiniň adyny hem şol etnik
terminden hasaplamak hakykata laýykdyr.
GOŞA, GOŞTAMGALY. GOŞHADALY
Alili, teke, ärsary taýpalaryndaky goşa, Nurata türkmenlerdäki
(Samarkant welaýaty) goştamgaly, ärsarylardaky goşhadaly
etnonimlerini şol tireleriň goşa tagmalydygy, ýagny tagma hökmünde
bir belligi, esasan, dikçyzygy, taýagy iki gezek gaýtalaýanlygy bilen
baglanyşdyrmak dogry bolsa gerek, çünki bu tireleriň käbiriniň iki elip
diýen ady hem bolupdyr. Goşhadalylaryň adyny “gazy-haşar işlerinde iki
ýük (hak) alanlar” diýip düşündirýänler hem bar. Emma hada sözüniň
ärsary şiwesinde “syryk”, ”taýak” manysynda ulanylýanlygyndan çen
tutsaň, bu etnik adyň hem goştamgaly diýen at bilen manydaşlygyna
göz ýetirmek kyn däl.
GOÝUNJY
Saryklarda urug, arabaçy, teke we ärsary taýpalarynyň düzüminde
hem tire atlary bolan goýunjy sözüni G.I Karpow Altyn Ordanyň hany
bolan Goýunjy diýen emiriň ady bilen baglanyşdyrýar. Garagalpak alymy
119
D.Aýtmuratow bolsa ony gadymy türkleriň “tüweleý” (towlanýan ýel)
manysynda ulanylan kuýyn sözünden hasaplaýar. Onuň pikiriçe, bu at
türki taýpalaryň erkekleriň geçmişde saçyny örüp, (“towlap”) goýbermek
däbi bilen baglylykda ýüze çykypdyr. Çarwa türklerde goýnuň eý
görülýän maldygyny nazara alsak, onda bu adyň totemi ýa-da şu urugyň
wekilleriniň geçmişde ökde maldar bolanlygyny suratlandyrmagy hem
mümkindir.
GÖK, GÖKJE, GÖKLI, GÖKÇI
Aglaba türkmen taýpalarynyň düzüminde gök diýen ýa-da gök
sözi bilen gelýän urug-tireler bar. Meselem, baýat, ýomut, igdir, sakar,
salyr, saryk, teke, çowdur, ärsary taýpalarynda gök, teke, gökleň,
ärsary, ýomut, sakar taýpalarynda gökje, ýomutlarda gökjeli, Astrahan
abdallarynda göktaý, Daşhowuz abdallarynda gökteý, arabaçylarda
gögem, abdallarda gögeç, gögüş we şuňa meňzeşler. Şuny nazara alyp,
geçmişde gök diýen uly türkmen taýpasynyň bolanlygyny, soňra onuň
ululy-kiçili böleklere bölünip, dürli taýpalaryň içine siňip gidenligini
çaklamak bolar. Dogrudan-da, türkmenleriň irki taryhyny yzarlan
alym S. Agajanowyň işlerinde görkezilişine görä, XI asyrda Syrderýa
boýlarynda ýaşan okly, gökli, soltanly diýen türkmen taýpalary BalkanMaňgyşlak etraplaryna göçüpdirler.
Etnonimleriň gelip çykyşy we manysy barada birnäçe çaklama bar.
1. Gökler Oguzhanyň Gök ýa-da Gökhan diýen dördünji oglunyň
nebereleridir. Reşideddin bilen Abylgazy Gök hanyň nebereleri
hökmünde baýyndyr, çowdur (jawuldur), beçene, çepni, Salar Baba hem
baýyndyr, beçene, igdir, gynyk taýpalaryny sanaýarlar. Diýmek, Gök
hana degişli ile ýa-da onuň belli bir bölegine Gök diýen adyň dakylmagy
mümkindir.
2.Nemes alymlarynyň (W. Bangyň) pikiriçe, gök diýen türki
taýpalaryň ady gök tokaýda ýaşaýanlygy bilen baglanyşyklydyr:
gadymy türki eýýamda (XVI—XVIII asyrlar), Mogilýan Kaganyň
baştutanlygyndaky türkler Gündogar Hangaý daglarynyň etegindäki
Ötüken welaýatynda gür tokaýlaryň içinde ýaşapdyrlar. Olara gök
türkler diýlipdir.
3.Ak, gara sözlerinde bolşy ýaly, etnonimiýada gök sözi hem
120
tarapyň adydyr. Bu söz köplenç “gündogar” manysynda ulanylypdyr.
Diýmek, gök türkler—“gündogarda oturan türkler”, gagauz (gök
oguz—gögoguz—gagauz) hem “gündogar oguzlardyr”.
4.Gök diýen etnonimler taýpa wekilleriniň gözüniň reňki bilen
baglanyşyklydyr. Taryhdan belli bolşuna görä, sary saçly, gök gözli
oguzlar hem bolupdyr. Häzirki türkmenlerde-de göz gözli adamlara duş
gelinýär. Belki, olaryň gözüniň reňki şol gadymy ata-babalarymyzdan
gaýdýandyr.
Sözümiziň ahyrynda, etnonimlerde gök sözüniň yzyna goşulan
goşulmalar barada gürrüň edeliň: gökje sözüniň –je goşulmasy
kiçeltmekligi bildirýär: “kiçi gökler”, “göklerden bölünen kiçi topar”.
Gökli, gökçi etnonimlerindäki –çi we –li şol bir manyny aňladyp, şol
ady göterýänleriň gök taýpasyna degişlidigini aňladýar. Gögem, gögeç,
gögüş sözleriniň yzyndaky goşulmalar bolsa köplügi, jemi bildirýärler.
GÖKLEŇ
Beýik Magtymgulyny ile beren gökleňler uly türkmen taýpasy
hökmünde XVII—XVIII asyrlarda taryhyň sahnasyna çykan bolsalar
gerek, çünki şondan öň ýazylan işlerde, hatda Abylgazynyň “Türkmenleriň
şejeresi” diýen kitabynda-da gökleň diýen at duş gelmeýär. Köp bölegi
Eýrandaky Türkmensährada galan gökleňleriň etnik adynyň XI asyrda
Syrderýa boýlaryndan Balkan etrabyna göçüp gelen gök diýen türkmen
taýpasy bilen baglanyşyklydygyna şek bolup bilmez. XI asyrdan soň
Balkan töweregine sygmadyk türkmen taýpalary, şol sanda gökler Etrek,
Gürgen etraplarynda mesgen tutýarlar. Bu gökleriň etnik adynyň yzyna –
leň goşulmasy hem hut şu ýerde goşulýar. Pars dilinde leng (leň) sözüniň
agsak manysyny aňladýandygyndan ugur alyp, halk rowaýatlary gökleň
diýen ady Etregiň bendini hile bilen ýykmagy we ili suw bilen üpjün
etmegi başaran gök we agsak batyr ýigit bilen baglanyşdyrýarlar. Käbir
rowaýatlarda şol ýigidiň özi agsak edilip görkezilýär.
Gökleň sözüniň manysy barada ýörite makala ýazan F.S. Faseýew
bu ady gök öleň sözlerine syrykdyrýar (“gök öleňliklerde ýaşaýanlar”).
Emma rowaýatlaryň we Faseýewiň düşündirişiniň hakykat bilen
dahyly ýok, çünki leng (leň) sözi Demirgazyk Eýrandaky tire-taýpa
atlarynda duş gelýän sözdür. Ynha, şu etrapda ýaşaýan bagtyýarlar
121
diýen taýpalar birleşiginde heftleň (ýedi leň) we çeharleng (dört
leň) diýen urug atlaryna duş gelinýär. Häzirlikçe bu terminiň hakyky
manysyny anyklamak başartmady, emma gök taýpasynyň bir bölegine
Gürgen etraplarynda XVII—XVIII asyrlarda gökleň diýen adyň
dakylandygyny bellemekçidiris. Gökleňleriň wekillerine Türkiýede we
Azerbaýjanda hem duş gelinýär. Eýranda bolsa olaryň sany has köpdür.
Eýranly türkmenleriň beren maglumatlaryna görä, Türkmensähradaky
Aýderwiş, Güllüdag, Jergelan etraplarynda we ýomut ýaýlalarynda jemi
90 müň çemesi gökleň ýaşaýar. Olaryň käbiri gökleň sözüniň yzyndaky
leň sözüni “mekan”, “ýurt” manysyndaky lan diýen pars sözünden
çaklaýarlar. Eger şeýle bolsa, onda bu adyň manysy “gökleriň ýurdy”,
“gök taýpasynyň mekany” diýen manyda ýüze çykypdyr.
GUL, GULLAR
Aglaba türkmen taýpalarynyň içinde gul ýa-da gullar diýen tireler
duş gelinýär. Geçmişde türkmenler ýesir edilip getirilen iliň (esasan
hem eýranlylaryň) erkeklerine gul, aýal-gyzlaryna gyrnak diýipdirler.
Gul-gyrnak (ýa-da beýleki halklar we taýpalar) bilen gatyşmadyklar
ig hasaplanypdyr. Gul atly tireleriň dürli uruşlar ýa-da alamançylyk
döwründe sürlüp getirilen ilatyň ýeňiji taýpasynyň arasyna siňmeginden
emele gelen bolmagy hem mümkindir. Gadymy türki eýýamda (VI—
VIII asyrlarda) gul termini “boýun egen il” diýen manyny aňladypdyr.
Gul diýen etnonimiň şol terminden emele gelen bolmagy ähtimaldyr.
GULANJY, GULANÇY
Saragt, Çärjew we Sakar raýonlarynda ýaşaýan salyrlaryň, Buhara
welaýatynyň Garaköl raýonyndaky saýatlylaryň düzüminde gulançy