Şejere - 25

Şeýle şahslaryň biri hem XVI asyryň ikinji çärýeginde Balkan
türkmenleriniň arasyna gelip, sopuçylygy wagyz eden Hasan ata ýa-da
Ahsan şyhdyr. Çarwa türkmenleri ony Gözliata (“görgür ata”, “öňden
görýän”) diýip atlandyrypdyrlar. Dürli taýpa-tirelerden we halklardan
onuň töweregine üýşen ile-de Gözliatanyň ili diýipdirler (Gözliatanyň
mazary Garagumda, Şagadam (Krasnowodsk) şäheriniň 150 kilometr
demirgazyk-gündogarynda ýerleşýär). Ol ölenden soň, uzak wagtlap
onuň raýatyndakylara gözliata, XVIII asyryň ahyrlaryndan soň bolsa
diňe ata diýip at beripdirler. Magtymguly bu taýpanyň adyny diňe
gözliata diýip tutýar. Meselem, onuň “Ot nedir” goşgusynda: “Sen gözli
ata bolsaň, biz—gerkez ili” diýen setir bar.
Diýmek, ata taýpasynyň ady we onuň nurata, omarata, ybagata
diýen üç bölüminiň atlarynyň yzyndaky ata sözleri hoja, şyh, pir sözleri
bilen birlikde “keramatly”, “mukaddes” diýen manyda ulanylan türki
sözden emele gelipdir.
Şu ýerde ýene bir zady bellemekçidiris. Bu taýpanyň ýaşululary
Arçmanata, Goçata, Köwata, Nowata, Garybata, Goturtata, Nantyşata,
Talaýhanata, Çopanata, Darganata ýaly toponimleriň düzümindäki
ata sözünden ugur alyp, olaryň ählisini ata taýpasynyň wekilleri
bilen baglanyşdyrýarlar. Beýle pikir hakykatdan daşdyr, çünki ýerýurt atlarynyň yzyna goşulýan ata sözi edil Astanababa, Bilalbaba,
Çäçbaba, Ýylanlybaba, Uzyntutbaba ýaly toponimlerde duş gelýän
baba, hoja (Hojagaýnar, Hojambaz, Hojagarawul, Hojagübürdek), pir
(Awçypir), jan (Bakyjan, Agişanjan, Agoglanjan), mama (Aýmama,
Gyzmama), ene (Ogamene), bibi (Parawbibi, Gyzbibi) sözleri ýaly,
mukaddes ýerleriň: öwlüýäleriň, mawzoleýleriň, çeşmeleriň atlaryna
“mukaddes” manysynda köp ulanylýan sözdür. Meselem, Darganatada
atalaryň ýaşaýandygyna we onuň adynyň “dargan, pytran atalar” diýlip
düşündirilýändigine seretmezden, bu adyň atalara dahylly ýeri ýok,
çünki atalar taýpa hökmünde ýüze çykmazdan has öň hem bu ýerdäki
Dargan mawzoleýine Darganata diýilýär eken.
57
BAGA, BAGAJA, BAGWELI, BAGLY, BAŞBAGLY
Eserdeň okyjylar bu türkmen etnonimleriniň ählisiniň düzüminde
bag (ba:g, a çekimlisi uzyn aýdylýar) sözüniň bardygyna üns berendirler.
Bu sözüň manysyny düşündirmezden öňürti, sanalan etnik atlaryň
haýsy taýpalara duş gelýändigini aýyl-saýyl edeliň: baga—teke, ýomut,
bagaja—ata, saryk, teke, bagweli—alili, bagly—gökleň, başbagly—
ärsary we baýat taýpalarynyň düzümine girýär.
Garagalpak alymy Daulen Aýtmuratow türki halklarda, meselem,
türkmenlerde duş gelýän baga diýen etnonimi gadymy türki buga (buka,
ýagny “öküz”) sözi bilen asyldaş hasaplaýar we ony totemden emele
gelen at hasaplaýar (totem—gadymy adamlaryň dürli haýwanlary özüne
howandar hasaplamagy, ony mukaddes saýmagy). Biziň pikirimizçe,
sanalan etnonimleriň özeni bolan bag sözi baglamak, bagjyk ýaly
sözlerde ulanylan bag sözi bilen asyldaşdyr. Häzirki edebi dilde diňe
“ýüp ” manysynda ulanylýan bu söz Orhon-Ýeniseý türki ýazuw
ýadygärliklerinde ( VI-VIII asyrlar) we Mahmyt Kaşgarynyň sözlüginde
(XI asyr), “duşak”, “düwün”, “bogy”, “daňy”, “desse” ýaly manylary
aňladypdyr. Bulardan başga-da, gadymy türkler bag sözüni “urug”,
“tire” manylarynda-da ulanypdyrlar. Diýmek, bag we bog (bogmak:
deňeşdiriň: bogaz, bogaldak, bogdak, bogun, aýbogdaş) sözleri aslynda
nämede bolsa bir zadyň, närsäniň, adamlaryň bir ýere toplanan, ýyglan
görnüşini, topuny, jemini aňladýar. Tire (has dogrusy tiýre) sözüniň
hem aslynda “tirmek”, ýagny “toplamak”, “ýygnamak” sözünden
emele gelendigini nazara alsak, derňelýän etnonimleriň düzümindäki
bag sözüniň manysy düşnükli bolýar: “top”, “topar”, “tire”. Muny geň
görüp oturasy zat ýok. Etnik toparlar ilki dörän we sanynyň az bolan
döwürlerinde olary biri-birinden tapawutlandyrmak üçin, dürli-dürli
atlary dakmagyň zerurlygy bolmandyr, ol toparlar “top”, “tire”, “bag”
ýaly jyns atlar bilen atlandyrylypdyr. Bag sözünden dörän etnonimleriň
ýüze çykyş sebäbi, ynha, şeýledir.
Indi bu etnonimleriň kabul eden goşulmalary barada kelam-agyz
aýtmak zerur. Baga diýen adyň yzyndaky a, tire sözünde we alaşa,
bada, beçene, baga, hara, çaka ýaly etnonimlerde bolşy ýaly, jemi,
köplügi bildirýän at ýasaýjy türki goşulmadyr.
Bagaja—“kiçi baga”, “bagalaryň kiçi bölegi”, bagweli hem “weli
58
diýen adamyň tiresi” diýen manylary aňladýar. Etnonimiýada –ly, -li
goşulmasy (bagly) toparyň haýsy tirä degişlidigini bildirýär.
BAGTY, GUTLAR
Daşhowuz welaýatynyň Ýylanly raýonyndaky garadaşly taýpasynyň
jaglanly diýen urugynyň düzüminde bagty diýen tire bar. Onuň
wekilleri şu raýonyň Bagty (öňki Aşaky Bagty we Ýokarky Bagty)
oba sowetinde hem-de häzirki Täzeýol oba sowetine garaşly Bagtyly
obasynda ýaşaýarlar. Biziň pikirimizçe, bu tiräniň ady garadaşlylara
heniz ýazyrlar diýilýän döwürde (XI asyrdan soň), ýazyrlaryň hem
Ahalda (esasan Gökdepe-Bäherden etraplarynda) ýaşan mahalynda
ýüze çykypdyr, çünki ýaşulularyň tassyklamalaryna görä, bagtylaryň
degişli urugy bolan jaglanlylar Köpetdagyň Jaglan depesinde oturan
döwürlerinde olara şol oturan depeleriniň ady dakylypdyr.
Göräýmäge bagty diýen at öz-özünden düşnükli: ol bagt sözünden
we degişliligi jemi bildirýän –y goşulmagyndan ybarat. Şeýle gurluşdaky
etnonimler türkmen dilinde başga-da köp: barany, bükri, gaýy, göki,
gunny, sanjary, suhty, suhry, ýabany we başgalar. Emma bu tirä näme
üçin bagt sözi bilen baglanyşykly adyň galandygy düşnüksiz. Bu barada
biz birnäçe çaklamany orta atmakçy.
1. Abylgazynyň ‘Türkmenleriň şejeresi” diýen kitabynda ýazylyşyna
görä XIV asyrda, hydyrili diýen türkmen taýpasy Üňzüň boýunda
(ýazyrlaryň ýakynynda) oturýan döwürlerinde, olaryň düzüminde gut
ýa-da gutlar diýen tire bolupdyr. Üňzüň suwy kesilenden soň, ol gut,
gutak, gutam diýen atlar bilen saryklaryň, gutal görnüşinde ärsarylaryň,
gutly görnüşinde tekeleriň, gutçy görnüşnde alili we sakarlaryň arasynda
siňipdir (gutçy diýen adyň guşçy etnonimi bilen baglanyşykly bolmagy
hem mümkindir). Bu atlardaky gut sözi gadymy türki dillerde bagt diýen
manyny aňladypdyr. Häzirki türkmen dilinde bu söz Gutly diýen adam
adynda, gutlamak işliginde, “gutly bolsun” diýen söz düzüminde we “It
geldi—gut geldi” diýen nakylda saklanyp galypdyr. Türkmenler Altaý,
Mongoliýa we Gyrgyzystan etraplaryndan Orta Aziýa aralaşandan soň,
olaryň dili pars-täjik sözlerini köp kabul edýär. Bir wagtky gut diýen
türki söz bagt diýen pars sözi bilen çalşyrylýar. Bu täsir eýranlylar bilen
serhetdeş ýaşan garadaşlylarda has hem güýçli bolsa gerek. Diýmek,
59
Üňzüň boýundan ýazyrlaryň arasyna gelen gutlara bagty diýen adyň
dakylan bolmagy mümkindir.
2. Soltan Sanjaryň häkimlik eden döwründe (XII asyr) tutuş
Horasan, şeýle-de Eýranyň ençeme welaýatlary (Kerman, Maşat,
Nişapur we beýlekiler) oguz-türkmen emirleriniň, soltanlarynyň gol
astynda bolupdyr. Mara we Saragsa hökümdar bolmaga ymtylan şeýle
emirleriň biri hem Bagtyýardyr. Onuň birnäçe müň adamdan ybarat
goşuny we öz ili bolupdyr. Bagtyýar iliniň ýa-da onuň bir böleginiň
soňra garadaşlylaryň arasyna siňip, oňa bagty diýen adyň dakylan
bolmagy ähtimaldyr. (Bagtyýar ili—bagtyýarlar – bagty).
3. Eýranyň günorta-günbatar raýonlarynda bagtyýarlar diýen
göçme parsy halkyýet ýaşaýar (Ýeri gelende aýtsak, bu bagtyýarlara hem
ýokarda ýatlanan emiriň adynyň dakylan bolmagy mümkindir, çünki
Mara we Saragta emir bolmak arzuwy paşmandan soň, Bagtyýar Eýran
welaýatlaryna aralaşýar). Nedir şa 1730-njy ýyllarda bagtyýarlylaryň
bir bölegini zor bilen Horasana göçürýär. Ahalda we deňizýakasynda
ýaşaýan türkmen taýpalary bagtyýarlar bilen ýakyn aragatnaşykda
bolupdyrlar. Şonuň üçin bagty diýen etnik adyň bagtyýarlar bilen
baglanyşykly dörän bolmagy hem mümkindir. Gökleň etnoniminiň
leň böleginiň şol bagtyýarlara direýändigini nazara alsak (bu barada
gökleň diýen adyň düşündirilişinde doly gürrüň bereris), bu çaklamanyň
hakykata ýakyndygyna göz ýetirmek kyn däl.
BADA, BADAK, BADAL, BADRAK, BATAŞ, BATYM
Ýomut, teke, ärsary taýpalarynyň düzümindäki bada, ärsarylardaky
badak, Çärjew oblastynda ýaşaýan şyhlaryň arasyndaky badal, ýomut
we çowdurlardaky badrak, ärsary we surhulardaky bataş, saryklardaky
batym ýaly uruglaryň ýa-da tireleriň atlary bir kökden (bad ýa-da bat
sözünden) emele gelipdirler, muny şol sözlerdäki a çekimlisiniň gysga
aýdylyşy hem tassyklaýar.
Bularyň aglabasy iňňän gadymy türki etnonimleridir, çünki
bataşlaryň baryp XV asyrda Aral deňziniň kenarlarynda ýaşandygy, soňra
olaryň köpçülikleýin Amyderýa we Kaşgaderýa boýlaryna göçendigi
barada taryhy çeşmeler habar berýärler (olar häzir hem şu ýerde
ýaşaýarlar). Badrak diýen etnonim başgyrtlaryň tabyň, özbekleriň lakaý
60
we dörmen, gazaklaryň kaňly taýpalarynyň düzüminde hem duş gelýär,
hatda başgyrt badraklary Akmany özleriniň taýpabaşysy hasaplaýarlar
(akman—salyrlaryň 4 bölüminiň biridir). Diýmek, badrak XI asyrdan has
öň, ýagny agzalan türki halklaryň Altaý, Gyrgyz sähralarynda bilelikde
oturan döwürlerinde dörän etnonimdir.
Häzirki türki dilleriň aglabasynda, şol sanda türkmen dilinde hem
bad ýa-da bat sözüniň urug-tire adyna laýyk bolaýjak manysyna duş
gelinmeýär. Diňe Mahmyt Kaşgarynyň sözlüginiň (XI asyr) üçünji
tomunda bady sözi “baglady” manysynda ulanylypdyr. Diýmek, bad
(bat) sözi “bag”, ýagny “düwün”, “çigin”, “tire” manysynda bolmaly.
Eger şeýle bolsa, onda bu etnonimler hem baga, bagaja, bäşbagly
etnonimlerindäki bag sözi bilen asyldaşdyr diýen çaklamany orta atmak
mümkin. Türki dillerde g we d sesleriniň çalşyrylyp bilinjekdigine hem
delil bar. Meselem, hut türkmen diliniň şiwelerinde g sesine derek ý
ulanyşyna duş gelýäris: beg—beý, ýegen—ýeýän, degmek—deýmek,
Egemberdi—Eýämberdi (adam ady) we ş.m. Öz gezeginde ý sesi
hem şol bir sözde d sesini çalşyryp bilýär: aýak—adak (adagaraba—
çagany aýaklandyrmak üçin bejerilýän araba), beýik—beduk we
başgalar. Diýmek, aýlawly ýollar bilen bolsa-da, türki dillerde g sesi
d sesini çalşyryp biljek eken. Ýöne bu ýerde bag sözi bilen gelen
etnonimlerde a sesiniň uzyn, bad, bat sözlerinden emele gelenlerde
bolsa gysga aýdylmagy bu çaklamanyň dogrudygyna şübhe döredýär.
Muňa seretmezden, derňelýän etnonimleriň asyl manysy barada anyk bir
zat aýtmaga häzirlikçe biziň elimizde hiç hili delil ýok.
Derňelýän etnonimlerde bat, bad sözleriniň yzyna –a (bad-a), -ak,
-al, -rak (bu ýerde iki goşulma: -yr we –ak), -aş, -ym ýaly goşulmalar
goşulypdyr. Gadymky hyzmatynda häzirki türki dillerde ulanyşdan galyp,
olar diňe käbir sözlerde we goşulmalarda saklanypdyr. Türki dilleriň
ösüşiniň altaý we hun döwri diýlip at berilýän irki eýýamlarda, hatda
ondan hem öň bu goşulmalaryň ählisi köplügi, jemi bildirýän goşulmalar
eken. Şeýle çaklama esasynda şu makalanyň sözbaşysynda sanalýan
urug-tire atlarynyň ählisini “urug”, “tire”, “topar” diýip düşündirmek
hakykata ýakyn bolsa gerek.
61
BAÝ, BAÝYNDYR, BAÝAT
Baryp irki orta asyrlarda baýyndyr (a sesi uzyn aýdylýar) we baýat
taýpalary oguz türkmenleriniň özbaşdak etnik toparlary hökmünde
taryhyň sahnasyna çykanlygyna, baý diýen urug-tireleriň bolsa aglaba
türkmen taýpalarynyň düzüminde duş gelýändigine seretmezden, biz
bu etnik toparlaryň bir kökden, atlarynyň hem şol bir sözden ýüze
çykandygyna şübhelenmeýäris. Aşakda etjek gürrüňimiz bu pikiri
delillendirse gerek.
Baý ýa-da baýlar diýen etnonimler ata, garadaşly, ýemreli, ýomut,
mukry, olam, salyr, saryk, teke, ärsary ýaly türkmen taýpalarynyň däl,
eýsem başgyrt, gazak, gyrgyz, özbek, Krym tatarlary ýaly türki halklaryň
düzüminde-de bar. Bu etnonimleriň Günorta Sibiriň we Demirgazyk
Altaýyň territoriýalarynda ýaşaýan samodiý halkyýetlerinde we
mongollarda duş gelýändigini nazara alyp, başgyrt alymy R.G. Kuzeýew
baý diýen etnik toparyň biziň eramyzdan öňki birinji müňýyllygyň
ahyrlarynda türki, mongol we somadiý halkyýetleriniň gatyşyp ýaşan
döwründe dörändigini belleýär. Ol şol döwürde uly etnik topary (taýpalar
birleşigini) emele getirip, soňra agzalan halklaryň arasyna siňip giden
bolsa gerek.
Mahmyt Kaşgary baýyndyrlary 24 türkmen taýpasynyň üçünjisi
hasaplaýar. Hazirki döwürde Köňeürgenç raýonynda Baýyndyroý diýen
obanyň, Garrygalada Bagandar atly çeşmäniň we galanyň, gökleňleriň,
çandyrlaryň düzüminde baýyndyr diýen urug-tireleriň bardygyna
seretmezden, Kaşgarynyň zamanynda sany we güýji boýunça üçünji
orunda duran bu kuwwatly taýpanyň uly bölegi XI asyrda seljuklar bilen
Türkiýä, Yraga, Siriýa, Kawkaza gidipdir, şonuň üçinem bu taýpa häzirki
Türkmenistanda onçakly uly yz galdyrmandyr. Akademik W.W. Bartold
orus senenamalarynda köp agzalýan berendeý diýen türki taýpanyň
adyny şu baýyndyrlaryň adynyň üýtgän görnüşi hasaplaýar. Ýeri gelende
aýtsak, Türkmenistandan giden şol baýyndyrlaryň XIV—XV asyrlarda
Tigr derýasynyň ýokary akymynda kuwwatly akgoýunlylar döwletini
esaslandyrandygyny, uzyn Hasan ýaly meşhur patyşalaryň we güýçli
serkerdeleriň ençemesiniň şu taýpadan çykanlygyny bellemelidiris.
Mahmyt Kaşgarynyň döwründe 9-njy orunda duran baýat taýpasy
weli, onuň ady bilen baglanyşykly toponimlerden çen tutsaň, biziň
62
respublikamyzda goja Hazaryňkenarlaryndan başlap, Amyderýa
boýlaryna çenli aralykda mesgen tutupdyr. 1928-nji ýyla deňeç Gyzyletrek
posýologyna Baýathajy diýlen bolsa, Darganata, Dänew, Çärjew, Sakar,
Farap we Hojambaz raýonlarynda baýatlar häzire çenli kowçum-kowçum
bolup ýaşaýarlar. Buhara welaýatynyň köp raýonlarynda, ylaýta-da
Latda we Garakölde bu taýpanyň uly bölegi ýerleşýär. Olar Täjigistandada duş gelýärler. Azerbaýjanda baýatlar Genje şäheriniň töwereklerinde,
Agjabedi, Guba, Neftçala, Ujar, Şamahy, Şuşa raýonlarynda ýaşaýarlar.
Ýeri gelende aýtsak, hut Gorkut atanyň özi we beýik Nyzamy Genjewi
hem şu baýatlardan gelip çykypdyr.
Owganystan, Eýran, Türkiýe, Yrak, Siriýa ýaly ýurtlarda-da
baýatlaryň köp sanlysy bar. Bu ülkelere (Owganystandan beýlekilere),
şeýle-de Kawkaza olar seljuklaryň ýörişi döwründe aralaşýarlar.
Baý, baýyndyr we baýat diýen etnonimleri geçmişdäki we häzirki
alymlaryň ählisi: Mahmyt Kaşgary, Reşideddin (XIV asyr), Ýazyjyogly (XV), nusaýly Salar Baba Gulaly ogly (XVI), Abylgazy (XVII),
akademikler W.W. Radlow. A.N. Kononow we beýlekiler biragyzdan
baý, baýlyk sözi bilen baglanyşdyrýarlar. Mahmyt we Reşideddin
Oguz hanyň birinji ogly Gökhandan bolan agtygyna Baýundur diýip at
dakylandygyny, bu sözüň “öýi, ýaşaýan ýeri döwletli, bereketli bolsun”
diýen manydadygyny belleýärler. Ýazyjy-ogly ony “döwlet eýesi”, Salar
Baba “baý we döwletli bolsun”, Abylgazy hem (Baýandury) “nygmatly”
we “bagtly” diýip düşündirýärler.
Ady tutulan orta asyr alymlary Baýady Oguz hanyň Günhan diýen
oglundan bolan ikinji çaganyň ady hasaplaýarlar we onuň manysyny
hem “aşly-nanly”, “döwetli”, “bagtly”, “baý” diýip düşündirýärler.
R.G. Kuzeýew bu taýpanyň adyny oguz-türkmen taýpasy peçenegleriň
(itbeçeneleriň) baýaut urugynyň ady bilen baglanyşdyrýarlar.
Baý, baýyndyr we baýat etnonimleriniň asyl manysy barada ýokarda
agzalan abraýly alymlaryň taryhy işlerinde aýdylýan pikirleri biziň inkär
etmek niýetimiz ýok. Bu rtnik atlaryň ählisi bolmasa-da, käbirleriniň
baý sözi bilen baglanyşykly ýüze çykan bolmagy mümkindir. Ýöne
olaryň iňňän gadymy geçmişde “tire”, “urug”, “topar” ýaly manylary
aňladýan bag sözünden emele gelmek mümkinçiliginiň bardygyny hem
ýatlap geçmekçidiris, çünki baýyndyr diýen adyň Bagandar görnüşiniň
Garrygala raýonynyň tonomimiýasynda saklanyp galandygyny ýokarda
63
ýatlapdyk. G (k) sesiniň ý sesi bilen çalşyrylyşyna bolsa türki dilleriň
taryhy fonetikasy näçe diýseň mysal berýär: beg—beý, bike (asly beg
eke—biý eke—bike), taga—daýy, dok—doýmak, ege—eýe we ş.m.
Derňelýän etnonimleriň baý ýa-da bag sözleriniň haýsysyndan
emele gelendigine seretmezden, olaryň yzyndaky goşulmalar şol bir
manyny: köplügi, jemi aňlatmaga hyzmat edýärler. Meselem, baýat
(baý—at) diýen atdaky –at goşulmasy türki dilleriň ösüşiniň has irki
döwürlerinde köplügi bildiripdir we ol ganat (mongol dilinde gana—
“uly perek”), süýt (mongol dilinde sün), ýigit (deňeşdiriň: çegen), çigit
(çigmek), ýaşyt, ilat ýaly sözleriň, şeýle-de ýomut, goňrat, alat, merkit,
orsut, saýat (saý—at) ýaly ençeme türkmen etnonimleriniň düzüminde
saklanyp galypdyr.
Baýyndyr diýen atda baý sözüniň yzyna goşulýan goşulmalar
has çylşyrymlydyr: baý:yn:dyr. Bularyň birinjisi –n (-yn, -en, -in, -un,
-ün) bolup, ol oglan (asly—ogul-an), eren, goşun, bütin, tozan, ilençalan ýaly sözlerde we alpan, garkyn, gyzan (guzan, ýagny oguz-an),
keman, haryn, çakan ýaly türkmen etnonimlerinde duş gelýär. Onuň
yzyndaky –dyr goşulmasy (deňeşdiriň: igdir, çandyr, çowdur) aslynda
ýokarda agzalan –t ( a-t, -et) we –r (-ar, -er, -yr, -ir) goşulmalarynyň
birikmeginden hasyl bolup, ol-da köplügi aňladýar. Şu ýerde “Näme
üçin bir sözde şol bir manyny aňladýan iki goşulma tirkeşip gelipdir?
Olaryň biri ýeterlik dälmi?” diýen soragyň ýüze çykmagy mümkin.
Munuň jogaby şeýle: uzak wagtyň dowamynda asyl söz bilen goşulma
bir-birine sepleşip, kebşirlenip gidýär. Meselem, oglan, eren, goşun,
ýaşyt, ilat ýaly sözlerde häzir goşulma bardygy asla duýulmaýar (dil
biliminde muňa fuziýa diýilýär). Şeýle ýagdaýda şol manydaky başga
goşulmanyň bir söze bir we birnäçe gezek goşulmagy mümkindir.
Diýmek, baý, baýyndyr, baýat diýen etnonimleriň aslynda baý
sözünden ýa-da “toparlar”, “jemende”, “üýşmek”, “tire” manysyndaky
bag diýen jyns atdan emele gelen bolmagy ähtimaldyr.
BAÝRAMŞALY, ÖZLÜTEMIR, TEMIR
Türkmenleriň ýomut taýpasynyň iki uly bölüminiň birine
baýramşaly diýilýär. Daşhowuz oblastynda ýerleşen ýomutlaryň ählisi
şu bölüme degişlidir. Taryhy çeşmelerde baýramşalylaryň özlütemir ýa64
da ötlütemir diýen ady hem duş gelýär.
Hywa hany Abylgazy Bahadyr hanyň (XVII asyr) “Türkmenleriň
şejeresi” diýen kitabynda ýazylyşyna görä, Salyr Gazanyň neberesi
bolan Ýomudyň Özlütemir we Gutlutemir diýen iki ogly bar eken.
Özlütemirden üç ogul dogulýar: Isa, Musa we Bahramşah. Diýmek,
Baýramşaly etnoniminiň gadymy formasy Özlütemirdir. Biziň
pikirimizçe, Özlütemir diýen etnik at aslynda Temir diýen taýpabaşynyň
adyndan emele gelipdir. Geçmişde bu il özbaşdak taýpa derejesine ýetip,
soňra temir diýen at bilen saryklaryň temirli görnüşinde abdallaryň,
temir ogly görnüşinde ýomutlaryň, temirhoja görnüşinde hem salyr
merkitleriniň düzümine giripdir. Özlütemir diýen adyň öňündäki öz ýada özli sözi türki tire-taýpa atlarynda köp duş gelip, ol öz özen sözleri
bilen asyldaşdyr. Türkiýäniň Siwas welaýatynda özli diýen türkmen
urugy hem bar. Şu ýerdäki baýatlaryň bir bölümine ak baýat ýa-da öz
baýat diýilýär. Öz baýat—“baýatlaryň özeni, esasy düýbi, köki” diýen
manyda bolsa gerek.
Abylgazynyň ýatlanan işinde Bahramşah, Hywa hanlarynyň köşk
taryhçylary Munis bilen Agahynyň “Firdaus ul-ykbal” diýen kitabynda
hem Baýramşah, Baýaramşahy görnüşlerinde ýazylyşyndan ugur
alsak, bu at aslynda Bahram ýa-da Baýram diýen taýpadaşynyň adydyr
(adyň yzyndaky şah sözi “şa, patyşa” diýen manydadyr, -ly goşulmasy
bolsa degişliligi aňladýar: “Baýram şanyň ili”).
Bahram ýa-da Baýram-şa ady bilen türkmen taryhynda yz galdyran
şahsyýetler bar. Olaryň biri—Bahram-şah Ýamin ad-dawla diýen
türkmen Gaznawylar döwletiniň 12-nji hökümdary bolup, ol 11181152-nji ýyllarda Eýrana, Owganystana we Orta Aziýanyň uly bölegine
hökümdarlyk edipdir. Başga bir Bahram-şah gynyk diýen türkmen
taýpasyndan bolup, ilki Kaspiý we Aral deňizleri arasynda ýaşan göçme
ilatyň serkerdesi bolupdyr. Soňra 1170-1175-nji ýyllarda ol Eýranyň
Kirman welaýatyna hökümdarlyk edýär. Baýram şalylaryň etnik adyny
şu iki şahsyň haýsam bolsa biriniň (ähtimal, soňkusynyň) ady bilen
baglanyşdyrmak hakykata ýakyn bolsa gerek, çünki bu toparyň ilki
dörän ýeri Balkan, Eterk, Gürgen etraplary bolup, olaryň uly bölegi
Hywa hany Şirgazynyň döwründe häzirki Tagta raýonyndaky Aksaraý
we Buzgömen diýen ýerlere zor bilen göçürilýär. Şol döwürde olaryň
sany 7-8 müň öýli diýlip görkezilýär.
65
Ýerli ilat baýram şaly etnoniminiň şaly bölegindäki –a sesini gysga
aýdýar. Eger şuňa esaslansak, onda bu adyň Baýram (Bahram) diýen
birinji sözi adam ady bolsa-da, onuň ikinji sözi “şa, patyşa” sözi bilen
bagly däl. Gypjaklarda şaly, şalu diýen taýpa bar. Onuň uly bölegi
giçki orta asyrlarda Eýranyň demirgazygynda ýaşaýan bagtyýarlar
taýpasynyň çeharleň urugynyň düzümine siňýär. Olar häzir hem şu
ýerde ýaşaýarlar. Ýomutlaryň özbaşdak etnik topary hökmünde Etrek,
Gürgen we Balkan etraplarynda kemala gelen we şol şaly gypjaklary
bilen ýakyn aragatnaşyk eden döwürlerinde, baýramşalylaryň baýram
(bahram) diýen etnik adynyň yzyna şaly sözüniň goşulan bolmagy
hem mümkindir.
BAÝRAÇ
Saryklaryň alaşa bölüminde baýraç diýen urug bar. Tagtabazar
raýonyndaky Baýraç obasyna-da şu urugyň ady dakylypdyr.
Akademik W.W. Bartold türkmenlerde soňky döwürlerde-de urugtireleriň dörändigini, olara etnik at hökmünde serkerdeleriniň adynyň
dakylýandygyny bellemek bilen, ilkinji nobatda baýraçlaryň adyny
mysal getirýär. Dogrudan-da, baýraçlar gadymy topar däl. Olar saryklar
Etrek, Gürgen etraplarynda ýaşan döwürde, XVII asyryň başlarynda
döräpdirler. Şol zamanda bulara Baýraç diýen serkerde ýolbaşçylyk
edipdir. Baýraç han Hywa hany Abylgaza boýun egmedikligi üçin,
1649-njy syçan ýylynda Abylgazy 10 müň goşun bilen Etrege çozýar.
Şol söweşde baýraçlar uçdan-tutma gyrylýar, zatlary we mallary olja
alynýar. Baýraç han tutulýar, ol iki ýyl saklanyp, 1651-nji towşan
ýylynda öldürilýär.
Abylgazy baýraçlary “uçdan-tutma gyrdym” diýip öwünse-de, bu
urugyň belli bir bölegi aman galýar, çünki Hywa goşunynda soňky
asyrlarda gulluk eden türkmenleriň arasynda baýraç serkerdeleriniň
(meselem, Rahmanberdi biýiň) atlary tutulýar, hatda geçen asyryň
başlarynda Hywa hanynyň zulumyndan dynmak üçin, Buhara emirinden
kömek soramaga baran saryk begzadalarynyň arasynda Mahmut
togsaba, Guratgeldi (?), Ibadylla beg ýaly baýraç serkerdeleri hem
bolupdyr.
66
BALKAN, BALKANLY, MAŇGYŞLALY, MAŇGYŞLOW
Salyrlaryň, tekeleriň, ärsarylaryň, hojalaryň düzüminde balkanly,
maňgyşlaly, Samarkant welaýatyndaky Nurata türkmenlerinde bolsa
maňgyşlow diýen urug-tireler bolup, olar X-XI asyrlardan soň
türkmenleriň Balkanda we Maňgyşlakda oturandygy bilen baglanyşykly
ýüze çykypdyr. Soňky döwürlerde bu etrapdan göçmäge mejbur bolan
ilat Lebap we Murgap boýlarynda, Nuratada ýaşaýan garyndaşlarynyň
arasyna gidýär. Öňki oturymly ilat soň gelen garyndaşlaryny olaryň
çykan mekanlary boýunça atlandyrmaga başlaýar.
BALYKÇY
Ýomutlaryň uşak we ärsarylaryň güneş bölümlerinde balykçy
diýen tireler duş gelýär. Ýerli ýaşulular Kaspi deňziniň ýakalarynda
balykçylyk bilen gün görlen döwürlerde bu etnik toparlara şeýle adyň
dakylandygyny gürrüň berýärler. Gadymy grek taryhçysy Gerodotyň
(biziň eramyzdan öňki 490-425 ýyllar) Kaspi deňziniň kenarynda
düwlen (orusça týulen) derisinden eşik geýýän halkyň ýaşaýandygy,
onuň balygyň etini çig iýip gün görýändigi baradaky maglumatlaryny
ýaşulularyň gürrüňleri bilen sepleşdirseň, balykçy diýen etnik adyň
balykçylyk zerarly ýüze çykandygy hakykata laýyk ýaly görünýär. Ýöne
indiki getirjek delillerimiz bu etnonimiň başga manysynyň tarapyny
çalýar. Balykçy, balyksy diýen urug-taýpa atlary gazak, gyrgyz,
başgyrt, hatda tuwa ýaly türki halklaryň düzüminde-de bar. Bu bolsa
balykçy diýen etnik toparyň gadymy türk eýýamynda, türkmenleriň
Kaspi boýlaryna gelmezden has öň ýüze çykanlygyny görkezýär.
Şäher diýen pars- täjik sözi türki dillere aralaşmazdan öň, bu
sözüň ornuna gadymy türki balyk sözi ulanylypdyr. Başgyrt alymy
R.G.Kuzeýewiň pikirine görä, şol zamanda şäherde ýa-da şäheriň
eteklerinde ýaşaýan oturymdar ilata çarwalar balykçy, ýagny “şäherli”
diýip at beripdirler. Bu at soňra taýpa adyna öwrülip, ol dürli türki
halklaryň düzümine aralaşypdyr.
Balykçy diýen adyň yzyndaky –çy goşulmasynyň häzirki wagtda
kesp-hünär bildirýän goşulmadygyny nazara alyp, bu etnik adyň
“şäherli” diýen manysyny inkär etmek bolmaz, çünki ençeme türki
67
dillerde, hatda türkmen diliniň ýomut, nohurly ýaly şiwelerinde orun
bildirýän -ly, -li goşulmasynyň ornuna -çy, -çi ulanylýar: hywaçy,
çelekençi, esenguluçy we şuňa meňzeşler.
BARAK, IT, KÖPEK, GANJYK
Gökleňleriň, ýomutlaryň we Nurata türkmenleriniň (Samarkant)
düzüminde duş gelýän barak diýen urug-tire atlaryny dürlüçe
düşündirýärler. Meselem, ýerli ýaşulular ýomut baraklarynyň Kaspi
deňziniň kenarlarynda ýaşan döwürlerinde, barak (sakarbarak,
sakarbalak) diýen guşy awlamaga ökde bolandygyny gürrüň berýärler.
Türkmen etnonimlerini urç edip öwrenen G.I.Karpow bolsa bu atlary
Altyn Orda hany Barak hanyň (höküm süren ýyllary 1422-1427)
ady bilen baglanyşdyrýar. 1266-1271-nji ýyllarda aglaba türkmen
taýpalarynyň mesgeni bolan Mawerannahra, Jetiögüze we Gündogar
Türküstana hanlyk eden şahsa-da Barak han diýlendigini, onuň çagataýyň
neberesidigini ýatlap geçeliň.
Ýöne barak diýen urug-tireleriň has ir, gadymy türki eýýamda ýüze
çykan bolmagy hakykata has dogry gelýär, çünki bu at gyrgyzlaryň,
kataga, goňrat we gypjak özbekleriniň, şeýle-de XI asyrdaky seljuklar
hereketi döwründe
Türkiýä, Yraga, Siriýa giden türkmenleriň
düzüminde-de saklanypsyr.
Gadymy türki dillerde barak sözi “it” manysynda ulanylypdyr.
Akademik W.W. Radlow käbir häzirki türki halklaryň gür we burumburum tüýli haýwana (megerem, gürjä) barak diýýändigini belleýär.
XIV asyr taryhçysy Reşideddin barak etnonimini itbarak görnüşinde
ulanypdyr. Onuň iki sözi-de şol bir manyny aňladýar: “it”.
Eger şu pikir dogry bolsa, onda it bilen baglanyşykly etnonimler
gadymy ata-babalarymyzyň irki düşünjeleri, olaryň dürli haýwanlary eý
görüp, özüne howandar hasaplamagy (ylmy dilde totemizm) esasynda
ýüze çykypdyr. Mälim bolşy ýaly, dünýäniň köp halklary, şol sanda
gadymy türkler hem iti möjekden soňky hormatly orna geçirip, ony
özüne hemaýatkär saýypdyrlar. Muny häzirki türkmen halkynyň
düzüminde it (tekelerde), itakly (ärsarylarda), köpek, köpekler (baýat,
gökleň, ýemreli, mukry, mürçeli, teke we ärsary taýpalarynda), ganjyk
(gökleň we tekeler), güjük ( ýomut, teke we ärsarylarda), gürji
68
(salyr, teke, ärsary we änewlilerde) ýaly urug-tire atlarynyň saklanmagy
hem tassyklaýar.
BAHAR, BAHARLY
Ýemrelilerde we nohurlylarda
bahar,
gökleňlerde bolsa
baharly diýen tireler bar. Daşhowuz welaýatynyň Lenin raýonyndaky
Baharbilbil, Oktýabr raýonyndaky Baharly obalaryna-da şu tiräniň
ady dakylypdyr. Baharlylara Owganystanda, Eýranyň günortasyndaky
Parsystanda, Türkiýede, Yrakda, Siriýada hem duş gelinýär. 1970-nji
ýylda Pakistanyň Rawalpindi, Yslamabat we Karaçi şäherlerinde biz
baharly we hunza türkmenleriniň wekilleri bilen duşuşypdyk. Olar
Pakistanda baharlylaryň esli bardygyny gürrüň beripdiler.
Türkmen etnografy G.I.Karpow
Parsystandaky baharlylaryň
azyndan müň öýlüdigini, seljuklaryň ýörişi döwründe (XI asyr) we
mongollaryň Türkmenistany basyp alan ýyllarynda ( XIII asyryň başy)
olaryň bu ýere Orta Aziýadan göçüp we gaçyp gelendigini ýazýar.
Biziň pikirimizçe, bahar, baharly etnonimleriniň bahar pasly bilen
dahyly ýok, ol buharly diýen adyň biraz üýtgän görnüşidir, çünki,
birinjiden, bu tiräniň ady çeşmelerde boharly görnüşinde hem duş gelýär.
Ikinjiden, Buhara diýen at sanskrit dilindäki wihara (“ybadathana”,
“monastyr”, “kilise”) sözünden bolup, ol ilki-ilkiler Bahar görnüşindede ulanylypdyr, soňra bu sözüň başyndaky b ýa-da w dodak çekimsizi
öz yzyndaky çekimlä täsir edip, ony dodaklandyrypdyr (Bohar, Buhar).
Üçünjiden, türki halklar, şol sanda türkmenler rus dilinde Buhara
görnüşinde ýazylýan bu toponimi diňe Buhar, Puhar ýaly ulanýarlar.
Muňa “mugt Buharda ýok” diýen nakyl hem güwä geçýär. Dördünjiden,
irki orta asyrlardan bäri Buharada we onuň töwereklerinde täjikler,
özbekler, araplar, ýewreýler we beýleki halklar bilen birlikde türkmenler
hem ýaşapdyrlar. Häzir hem Buhara welaýatynyň ähli raýonlarynda
oturymly türkmenlere duş gelinýär. Olaryň aglabasy Türkmenistandan
baran däl-de, hiç ýana göçmän, şol ýerde galan ildir.
Diýmek, seljuklaryň hereketi döwründe Buharadan çykyp, Balkan,
Ahal, Eýran, Türkiýe ýaly ýurtlara aralaşan buharaly türkmenler buharly,
baharly diýen adyň dakylan bolmagy hakykata has ýakyndyr.
69
BEGENJALY
Balkan welaýatlaryndaky ýomutlaryň düzüminde begenjalylar
diýen tire bar. Bu tire XVIII asyryň ortalarynda Begenjaly diýen
serkerdäniň töweregine ýygnanan ilden döreýär. Bu topara ilki Begenjaly
ili, soňra hem diňe begenjaly diýen at galýar.
Eýsem, uly tirä adyny geçiren Begenjaly kim? Ol XVIII asyryň
ortalarynda Gürgen ýomutlaryna serkerdelik edýär, öz ýegeni,
gajarlaryň serkerdesi Muhammet Hasan han bilen birlikde Nedir şanyň