Полк ывăлĕ - 04

— Тӳрех курăнать. Пӳрчĕ лайăх. Кил хушшинче йĕнĕрленĕ лашасем тăраççĕ. Авă темĕнле инке самовар çĕклесе кĕрсе кайрĕ. Хапха патĕнче часовой тăрать.
— Пĕтĕмпех курать-çке вăл. Сан çине пăхатăп та эпĕ — ытлашши сивĕч эсĕ.
— Кӳртĕр, пичче!
— Асту, эпĕ акă халех шăхăртса караул начальникне чĕнсе кăларатăп та, вăл сана йăпăртах кунтан тытса каять.
— Ăçта тытса каять?
— Кирлĕ çĕре. Ну! Кама калатăп эпĕ? Пăрăн хапха патĕнчен. Юрамасть — акă сана манăн пĕтĕм сăмах.
Ваня аяккарах пăрăнса кайрĕ. Вăл кивĕ арман чулĕ çине ларчĕ, янаххине ал тупанĕ çине хучĕ те, хапха çинчен куç илмесĕр пăхса, чăтăмлăн кĕтме тытăнчĕ. Часовой мăйĕ çинчи, автомат чĕнне тӳрлетрĕ те, пӳрт умĕнчи карта çумĕпе, хĕрлерех сăранпа тĕпленĕ шурă çăматтисемпе çемçен пусса каллĕ-маллĕ уткаласа çӳрерĕ.
Биденкоран иккĕмĕш хут тарсан, Ваня разведчиксен палатки тăнă вăрмана шырама тытăннă. Ваньăн нимĕнле çирĕп план та пулман. Унăн чунĕ хăйне малтанах çав тери лайăх, ăшшăн йышăннă çынсем — разведчиксем патне туртнă.
Вĕсем ăна тыла ăсатни пĕр-пĕр йăнăш пирки кăна пулнă пек, вăл йăнăша çăмăллăнах тӳрлетме май пулас пек туйăннă. Тепре лайăхрах ыйтса пăхмалла çеç.
Анчах та, Ваня тĕрлĕ вырăнсене уйăрса илме, çулсене тупма çав тери ăста пулнă пулин те, вăл çав вăрманпа çав палаткăна ниепле те шыраса тупайман. Ытла та пурте хĕвеланăçнелле куçса кайнă. Ытла та пурте улшăннă, палламалла мар пулса тăнă.
Ваня хăй çав таврарах, тен юнашарах çӳренине пĕлнĕ, — анчах ни çав вăрман, ни çав палатка пулман. Вăрманĕ ĕнтĕ çавăн пекех туйăннă. Анчах халĕ вăл пĕтĕмпех пушă пулнă.
Икĕ кун хушши ача темĕнле халиччен пĕлмен çĕнĕ çулсемпе чаçсем тăрăх, çунтарса янă ялсем тăрăх çӳренĕ, тĕл пулакан çар çыннисенчен разведчиксен палаткине мĕнле тупмалли çинчен ыйтнă. Анчах та вăл лешсем мĕнле разведчиксем пулнине, вĕсем хăш чаçрисем пулнине пĕлмен пирки — ăна никам та нимĕн те калама пултарайман.
Кунсăр пуçне, çар çыннисем пурте питĕ шанманскерсем, калаçма юратманскерсем пулнă.
Ваня ыйтнисене хирĕç вĕсем пуринчен ытларах çапла ответсем панă:
— Пĕлместĕп.
— Мĕн тума кирлĕ сана?
— Комендант патне кай.
— Юрамасть.
Тата ытти çавăн майлă сăмахсем çеç каланă. Ваня ĕнтĕ аптрасах çитрĕ, чăнах та тылри пĕр-пĕр хулана кайса хăйне ача-пăча çуртне илме ыйтас мар-ши, тесе те шухăшлама пуçларĕ.
Юлашкинчен вăл, çав тери çирĕп кăмăллă пулнă пулин те, çавăн пекех тăватчĕ пулĕ, анчах вăл часах пĕр арçын ачапа тĕл пулнă.
Çав ача Ваньăран нумаях аслă пулман. Вăл пĕр вунтăваттăра пулнă, сăнран пăхсан — унтан та кĕçĕнтерех. Анчах та — турăçăм! — епле ача пулнă вăл!
Кун пек чаплă ачана Ваня çуралнăранпа та курман. Вăл гварди кавалерин пĕтĕм походнăй формине тăхăннă. Шинелĕ — вăрăм, ура тупанĕ таранах, юбка пек, пуçĕ çинче — хура така тирĕнчен çĕленĕ хĕрлĕ тăрăллă çаврака çĕлĕк, погонĕсем çинче — пĕчĕк йĕнер пускаçĕсем урлă — хĕресленнĕ икĕ хĕç кĕлетки, атă кĕлисем çинче — шпорсем, юлашкинчен — çар çыннине илем кӳртекен чи чаплă япала — çурăмĕ хыçнелле уртса янă хăмаç пек хĕрле башлык пулнă.
Илемлĕ çӳçлĕ пуçне кăштах чалăштарса, ача пысăках мар казак хĕçне тасатса тăнă. Ăна вăл вăрманти çемçе çĕр ăшне аври таранах чике-чике кăларнă.
Кун пек ачапа калаçма мар, ун çывăхне пыма та хăрушă пулнă. Анчах Ваня хăравçах пулман. Нимĕн те пулман пекех, вăл çав чаплă ача патне пынă та, урисене сарса, аллисене каялла тытса, ун çине пăхма тытăннă.
Анчах çар ачи ун çине хăрах куç харшипе те хускатман. Ваня çине вуçех те çавăрăнса пăхмасăр вăл хăйĕн ĕçне тунă. Хушăран вăл, пите пысăк ĕç тăвакан çын пек, шăл витĕр суркаласа илнĕ. Ваня шарламан. Леш ача та чĕнмен. Ку чылайччен çавăн пек пулса пынă. Юлашкинчен çар ачи тӳссе тăрайман.
— Мĕн тăратăн? — тенĕ вăл сиввĕн.
— Тăрас килет те — тăратăп, — тенĕ Ваня.
— Кай, ăçтан килнĕ — çавăнта.
— Ху кай. Вăрман сан мар.
— Манăн çав.
— Епле вăл?
— Çаплах. Кунта пирĕн подразделени тăрать.
— Мĕнле подразделени?
— Сан ĕç çук унта. Куратăн — пирĕн лашасем.
Ача илемлĕ çӳçлĕ пуçĕпе каялла сулса кăтартнă та, Ваня йывăçсем хыçĕнче чăнах та карлăк çумне кăкарнă лашасене тата кавалеристсен хура буркисемпе хĕрлĕ башлыкĕсене курнă.
— Эсĕ кам пулатăн вара? — ыйтнă Ваня.
Ача, кăштах каçăрăлса, хăйĕн хĕçне йĕннине шарт кăна чиксе хунă, сурнă та — сурчăкне аттипе таптанă.
— Çарти званисен паллисене ăнланатăн-и? — тенĕ ача тăрăхларах.
— Ăнланатăп! — тенĕ Ваня хăй нимĕн ăнланман пулин те.
— Апла пулсан — акă, — тенĕ ача çирĕппĕн, хăйĕн погонĕ çине кăтартса. Унăн погонĕ урлă шурă хăю çĕлесе лартнă иккен. — Гварди кавалерин ефрейторĕ. Ăнлантăн-и?
— Ха! Ефрейтор! — кӳрентермелле кулса каланă Ваня. — Курнă эпир ун пек ефрейторсене!
Ача çилленсе пуçне ывăтса илнĕ.
— Тĕп-тĕрĕс калатăп — ефрейтор, — тĕнĕ вăл.
Анчах та ку уншăн сахал пек туйăннă. Вăл шинельне уçса янă. Вара Ваня унăн гимнастерки çинче кăвак пурçăн хăюран çакнă пысăк медаль курнă.
— Куртăн-и?
Ваня пусăрăнсах ларнă. Анчах вăл çакна пĕртте палăртман.
— Тем чаплă япалах пулĕ пит, — тенĕ вăл кулса, анчах хăй çав вăхăтрах кĕвĕçнипе йĕрсе ярас патнех çитнĕ.
— Чаплă-и, чапла мар-и, çапах та медаль, — тенĕ ача, — за боевые заслуги. Эсĕ, ху тĕрĕс-тĕкĕл чух, ăçтан килнĕ, çавăнта кай.
— Ытлашши ан вĕçкĕнлен. Атту ху туянатăн акă.
— Камран? — куçĕсене хĕснĕ чаплă ача.
— Манран.
— Санран? Çамрăк-ха ас, тăванăм.
— Санран çамрăках мар ĕнтĕ.
— Миçе çулта вара эсĕ?
— Унта сан ĕçĕ çук. Эсĕ ху миçере?
— Вунтăваттăра, — тенĕ ача, кăштах суйса.
— Хе! — тенĕ те Ваня, шăхăрса янă.
— Мĕн — хе?
— Епле салтак вара эсĕ?
— Ыттисем пекех. Гварди кавалерин салтакĕ.
— Кала тата! Юрамасть ун пек.
— Мĕн юрамасть?
— Ытла çамрăк.
— Санран аслăрах ĕнтĕ.
— Пурĕпĕр юрамасть. Ун пеккисене илмеççĕ.
— Анчах та мана илчĕç.
— Епле илчĕç-ха вара сана?
— Çаплах акă, илчĕç.
— Довольстви те памалла турĕç-и?
— Епле пултăр-ха тата.
— Тыттаратăн.
— Ун пек йăла çук манăн.
— Тупа ту.
— Гвардеецăн чăн-чăн сăмахне паратăп.
— Пур йышши довольстви те илмелле турĕç-и?
— Пур йышшине те.
— Хĕç-пăшал та пачĕç-и?
— Епле пултăр-ха тата. Мĕн памаллине пĕтĕмпех пачĕç. Ман хĕçе куртăн-и? Чаплă хĕç вăл, тăванăм. Златоустра тунăскер. Пĕлессӳ килет пулсан — ăна кустăрма пекех авма та пулать, çапах хуçăлмасть. Ку мĕн-ха вăл! Манăн тата бурка пур. Бурки — тĕлĕнсе каймалла вара. Питĕ илемлĕ. Анчах эпĕ ăна çапăçура çеç тăхăнатăп. Халĕ вăл ман хыççăн обозра çӳрет.
Ваня сурчăкне çăтнă та, обозра çӳрекен бурка хуçи çине самаях хурлăхлăн пăхса илнĕ.
— Мана илмерĕç çав, — тенĕ Ваня салхуллăн, — малтан илчĕç, угтан — юрамасть, терĕç. Эпĕ вĕсем патĕнче пĕрре палаткăра та çывăртăм. Артиллери разведчикĕсем патĕнче.
— Эппин, эс вĕсене кăмăла кайман, — тенĕ чаплă ача йĕкĕлтесе, — сана вĕсем ывăл вырăнне илесшĕн пулман — кăмăла кайман.
— Епле вăл ывăл вырăнне? Мĕнле ывăл вырăнне?
— Вăл паллă ĕнтĕ. Полк ывăлĕ вырăнне. Унсăр юрамасть.
— Эсĕ — ывăл-и мĕн?
— Эпĕ ывăл. Эпĕ, тăванăм, хамăр казаксем патĕнче иккĕмĕш çул ĕнтĕ ывăл вырăнĕнче шутланатăп. Вĕсем мана Смоленск патĕнчех йышăнчĕç. Мана, тăванăм, майор Вознесенский хăй илчĕ, хайĕн хушаматне çыртарчĕ, мĕншĕн тесен эпĕ тăлăх ача. Çавăнпа та мана халĕ гварди ефрейторĕ Вознесенский, тесе чĕнеççĕ, хам эпĕ Вознесенский çумĕнче связной пулса çӳретĕп. Вăл ман, тăванăм, пĕрре хăйĕнпе пĕрле рейда та илсе кайрĕ. Пирĕн казаксем унта нимĕçсен тылĕнче, çĕрле пысăк шав турĕç. Нимĕçсен штабĕ тăнă пĕр яла ыткăнса кĕчĕç те — пуçларĕç! Нимĕçсем урама аялти йĕмĕсемпе çеç сике-сике тухрĕç! Эпир унта вĕсене пĕр çĕр аллă пуç ытла шаккаса хутăмăр. Купăста туранă пекех турарăмăр.
Ача хăйĕн хĕçне йĕннинчен кăларса, Ваньăна хăйсем нимĕçсене мĕнле туранине кăтартса панă.
— Эсĕ те турарăн-и? — тĕленнипе чĕтерекен сасăпа ыйтнă Ваня.
Ача: «Епле пултăр-ха тата», тесе калама тăнă, анчах гвардеец совеçĕ тытса чарнă пулмалла ăна.
— Çук, — тенĕ вăл вăтанарах, — тĕрĕссипе каласан, эпĕ тураман. Манăн ун чухне хĕç те пулман. Эпĕ станковăй пулеметпа пĕрле тачанка çинчеччĕ... Ну, эсĕ эппин ăçтан килнĕ — çавăнта кай, — тенĕ сасартăк ефрейтор Вознесенский, таçтан килсе тухнă пит те шанмалла мар гражданинпа ытлашши туслă калаçнине тавçăрса илсе. — Сывпул, тăванăм.
— Сывпул, — тенĕ те Ваня салхуллăн, аяккалла пăрăнса кайнă.
«Эппин, эпĕ вĕсене кăмăла кайман» — тесе шухăшланă вăл хурланса, анчах çав самантрах хăйĕн пĕтĕм чĕрипе ку тĕрĕс маррине ту йса илнĕ.
Çук, çук. Унăн чĕри улталанма пултарайман. Унăн чĕри вăл разведчиксене питех те кăмăла кайни çинчен каланă. Пĕтĕм айăпĕ батарея командирĕ капитан Енакиев çинче, анчах вăл Ваньăна нихçан та курман вĕт.
Вара Ваньăн пуçне пĕр-пĕр аслă начальник патне çитсе, ăна капитан Енакиев çинчен жалоба парас шухăш килсе кĕнĕ.
Çапла майпа вăл юлашкинчен пĕр пӳрт патне çитсе тухнă. Унăн шучĕпе, çав пӳртре темĕнле питĕ пысăк начальник пулмалла.

Ваня арман чулĕ çинче ларса, пӳрт çинчен куç илмесĕр, çав начальник тухмĕ-ши, тесе чăтăмлăн кĕтнĕ.
Кăшт вăхăт иртсен, утнă çĕртех çемçе сăран перчетке тăхăнса, крыльца çине офицер тухнă та:
— Соболев, лаша пар! — тесе кăшкăрнă.

10
Кĕтес хыçĕнчен салтак йĕнерленĕ икĕ лашана чĕлпĕрĕсенчен хăвăрт çавăтса тухни тăрăх ача тӳрех ăнланса илчĕ: ку начальник — чи асли мар пулсан та, капитан Енакиева çителĕклех тыткалама пултаракан аслă начальник пулĕ, терĕ.
Унăн погонĕсем çинчи çăлтăрсем те çавнах кăтартнă. Вĕсем питĕ нумай пулнă. Кашни ылттăн погонĕ çинче, пĕчĕк тупăсене шутламасăр, тăватшар пулнă.
«Ватă мар пулсан та, генерал пулĕ-ха», — тесе шутланă Ваня, унăн çӳхе, лайăх тасатнă, шпорлă аттисем çине, кивĕ, анчах пит те тăп-тăп ларакан шинелĕ çине, иккĕмĕш тӳминчен çакса янă электричество фонарĕ, мăйĕнчен çакнă бинокль çине тата компаслă полевоя сумки çине юратса пăхса.
Салтак лашасене хапхаран урама илсе тухрĕ те, вĕсене калинкке умне тăратрĕ. Офицер лаша патне пычĕ, анчах утланса лариччен малтан лашине çирĕп те илемлĕ мăйĕнчен лăпкаса илсе, пĕр катăк сахăр хыптарчĕ.
Пур енчен пăхсан та, унăн кăмăлĕ питĕ аван пулнă. Паян ăна полк командирĕ хăй патне чĕнтерсен, вăл, тĕрĕссипе каласан, пĕртак шикленнĕ. Хăйĕн служби енĕпе унăн нимĕнле çитменлĕхсем те пулман пулин те вăл хайне ятласса кĕтнĕ. Пысăк начальниксем хăйсем патне сасартăк чĕнтерсен, яланах çавăн пек туйăнать вăл.
Анчах та полкăн çирĕп кăмăлла командирĕ ăна нихăш енчен те ятламан. Пачах урăхла пулнă: вăл унăн батарейин лайăх ĕçне асăннă тата юлашки çапăçура уйрăмах палăрнă пĕр вунă артиллериста награда памашкăн çырса пама хушнă. Пуринчен ытла полковник — çынсене питех те мухтама юратман çын — нимĕç танкĕсен резерви çине сасартăк çав тери вăйлă огневой налет тунăшăн мухтанă. Ку налета капитан Енакиев питĕ тĕплĕн шухăшласа хатĕрленĕ пулнă, çавă вара, юлашкинчен, тăшмана çĕнтерме май панă.
Полковник капитана хăйĕн походри самоварĕнчен чей ĕçтернĕ, — ку вара полкра питĕ пысăк чыс вырăнне шутланнă. Вăл капитан Енакиева алăк умне çитичченех ăсатнă та, юлашкинчен тата тепĕр хут:
— Пĕтĕмĕшпе илсен — аван çапăçатăр, — тенĕ. — Маттур, капитан Енакиев. — Çакна хирĕç капитан Енакиев, хумханнипе хĕрелсе кайса:
— Совет Союзне служить тăватăп, полковник юлташ! — тенĕ.
Çаксем пурте çав тери савăнтарнă, — капитан Енакиев хăйĕн офицерĕсене полк командирĕ вĕсен батарейине мухтани çинчен каласа пама ытла та кăмăллă пулать-çке, тесе шухăшланă.
— Пичче, — сасартăк илтрĕ вăл такамăн сассине.
Вăл сасă еннелле çавăрăнчĕ те, Ваньăна курчĕ. Ваня ун умĕнче аллисене тăсса, кăвак куçĕсемпе мăчлаттармасăр пăхса тӳп-тӳрĕ тăчĕ.
— Сирĕнпе калаçма ирĕк парсамăрччĕ, — терĕ Ваня, епле пулсан та салтак майлăрах пулма тăрăшса.
— Ну, мĕн тата, калаç, — терĕ капитан хавассăн.
— Пичче, эсир начальник-и?
— Çапла. Командир. Мĕн вара?
— Камăн командирĕ вара эсир?
— Батарея командирĕ. Хамăн салтаксен, хамăн тупăсен командирĕ.
— Офицерсемшĕн те командир-и эсир?
— Мĕнле офицерсем вĕт. Сăмахран каласан, хамăн офицерсемшĕн эпĕ командир.
— Капитамсемшĕн те командир-и?
— Капитансемшĕн эпĕ командир мар.
Ача сăнĕ çинче унăн кăмăлĕ çав тери хуçăлни палăрчĕ.
— Эпĕ ĕнтĕ çапла шутланăччĕ: эсир капитансемшĕн те командир пулĕ, тенĕччĕ.
— Сана вăл мĕн тума кирлĕ?
— Кирлĕ çав.
— Çапах та, мĕн тума?
— Эсир капитансемшĕн командир мар пулсан, калаçмалли те çук. Мана, пичче, пур капитансене те приказ пама пултаракан командир кирлĕ.
— Пур капитансене те мĕнле приказ памалла вара? Ку питĕ интереслĕ.
— Пур капитансене те приказ пама кирлĕ мар. Пĕрне çеç памалла.
— Кама вара вăл?
— Енакиев капитана.
— Мĕнле, мĕнле каларăн эсĕ? — тĕлĕннипе хыттăн ыйтрĕ Енакиев.
— Енакиева.
— Хм... Мĕнле капитан вара вăл?
— Вăл, пичче, разведчиксен командирĕ пулса тăрать. Вĕсен вăл чи асли. Вăл мĕн хушать, лешсем пурне те тăваççĕ.
— Мĕнле разведчиксен?
— Мĕнлисен пулни паллах ĕнтĕ. Артиллери разведчикĕсен. Нимĕçсен огневой точкисене паллă тăваканнисен. Эх, пичче, хаяр вара вĕсен капитанĕ. Аптăрамалла.
— Эсĕ вăл хаяр капитана хăçан та пулсан курнă-и?
— Пĕтĕм инкекĕ — çавă çав. Курман эпĕ ăна.
— Вăл сана курнă-и?
— Вăл та мана курман. Вăл мана тыла илсе кайса комендант аллине пама хушнă.
Офицер куçĕсене хĕсрĕ те, ача çине тинкерсе, тĕлĕнсе пăхрĕ.
— Чим-ха... Чим. Эсĕ мен ятлă?
— Эпĕ-и? Ваня.
— Ахаль — Ваня çеç-и? — кулса илчĕ офицер.
— Ваня Солнцев, — тӳрлетсе каларĕ ача.
— Пĕчĕк кĕтӳçĕ-и?
— Тĕрес! — терĕ Ваня тĕлĕнсе. — Мана разведчиксем «пĕчĕк кĕтӳçĕ» тесе ят пачĕç. Эсир ăçтан пĕлетĕр ăна?
— Эпĕ, тăванăм, капитан Енакиевăн батарейинче мĕн пулса иртнине пĕтĕмпех пĕлетĕп. Анчах та кала-ха эсĕ мана, савнă тусăм, капитан Енакиев сана тыла леçсе хăварма хушнă пулсан, эсĕ епле майпа кунта килсе лекрĕн?
— Эпĕ тартăм, — хуллентерех ответ пачĕ Ваня, хăй именнĕ пек пулнине кăтартма тăрăшса.
— Ах, ав епле! Мĕнле тартăн-ха эсĕ?
— Шут тытрăм та — тартăм.
— Тăруках шут тытрăн та, тăруках тартăн-и?
— Çук, тăруках мар, — терĕ те Ваня, пĕр урипе тепĕр урине хыçса илчĕ. — Эпĕ унтан икĕ хут тартăм. Малтан эпĕ унтан пĕрре тартăм, анчах вăл мана тупрĕ. Кайран вара тепре тартăм та, вăл мана текех тупаймарĕ.
— Кам вара вăл?
— Биденко пичче. Ефрейтор. Вĕсен разведчикĕ. Тен, пĕлетĕр ăна?
— Илтнĕ, илтнĕ, — терĕ Енакиев, тата ытларах тексĕмленсе, — анчах та манăн эсĕ Биденкоран тарнине ĕненесех килмест. Çынни ун пек мар вăл. Ман шутпа, чунăм, эсĕ темĕскер шухăшласа кăларатăн. Э?
— Пĕртте суймастăп, — терĕ Ваня, яштах тăсăлса тăрса. — Нимĕн те шухăшласа кăлармастăп. Тĕп-тĕрĕс калатăп.
— Илтрĕн-и, Соболев? — хăйĕн лашине пăхакан салтак еннелле çавăрăнса ыйтрĕ капитан. Лешĕ унччен хăйĕн командирĕ пĕчĕк ачапа калаçнине çав тери тĕлĕнсе итлесе тăнă.
— Тĕрĕс, илтрĕм.
— Мĕн калăн-ха ĕнтĕ эсĕ? Биденкоран ача тарасси пулма пултарать-и?
— Ĕмĕрте те çук, — ахăлтатса кулса ячĕ Соболев. — Биденкоран çакăн пек шăхличĕ мар, пĕр пысăк çын та тараймасть. Вăл, капитан юлташ, — ун пек каланăшăн каçарăр та, — пĕртак кăна юптарать.
Ваня тарăхнипе кăвакарсах кайрĕ.
— Вырăнтан хусканам мар! — терĕ те ача çирĕппĕн, салтак çине сиввĕн пăхса илчĕ.
Унтан вĕриленсе, хĕрелсе кайса, ватă разведчика епле улталани çинчен хăвăрт-хăвăрт, пĕр ĕç çинчен вуннăмĕш çине куçса, каласа пама тытăнчĕ.
Ваня кантăрапа пулса иртнĕ ĕç çинчен калама пуçласан, капитан чăтса тăраймарĕ. Вăл куççулĕсене перчеткепе шăлса илчĕ те, çав-тери янăракан хулăн сасăпа кулса ячĕ. Ăна илтсе лашасем те хăлхисене тăратса ташла пуçларĕç. Соболев, хăйĕн командирĕ умĕнче ытлашши хыттăн кулма хăймасăр пуçне пăркаласа, çăварне аллипе хупласа, пĕрмай:
— Ай, Биденко! Ай, чаплă разведчик! Ай, профессор! — тесе кулчĕ.
Ваня хăй çар ачипе тĕл пулни çинчен каласа пама тытăнсан, капитан Енакиев сасартăк тĕксĕмленчĕ, шухăша кайрĕ.
— Вĕсем мана хăйсен ывăлĕ вырăнне илчĕç, тет, — салхуллă каласа пачĕ Ваня çар ачи çинчен, — вĕсем патĕнче эпĕ халь полк ывăлĕ, тет. Эпĕ вĕсемпе пĕрле пĕрре рейда та кайрăм, тачанка çинче станковăй пулемётпа пĕрле пытăм, тет. Мĕншĕн тесен эпĕ хамăрăннисене кăмăла кайнă, тет. Эсĕ хăвăрăннисене кăмăла кайман пулас, тет.
Çак тĕлте Ваня тарăнăн сывласа илчĕ те, хăйĕн айван, çав тери илемлĕ куçĕсемпе капитанăн куçĕсенчен пăхрĕ.
— Анчах та вăл, пичче, эпĕ хамăрăннисене кăмăла кайман тесе суять. Эпĕ хамăрăннисене пит те кăмăла кайрăм. Тĕрĕс калатăп. Вĕсем мана хĕрхенетчĕç. Анчах вĕсем Енакиев капитана хирĕç нимĕн тума та пултараймарĕç.
— Апла, çакăн пек пулса тухать, эппин: эс пурне те кăмăла кайнă, пĕр капитан Енакиева çеç кăмăла кайман?
— Çапла çав, пичче, — терĕ Ваня, куçĕсене, айăпа кĕнĕ пек мăчлаттарса. — Пурне те кăмăла кайрăм, капитана кăмăла каймарăм. Анчах вăл мана пĕрре те курман. Çынна курмасăр ун çинчен мĕн те пулин калама юрать-и-ха, апла? Вăл ман çине пĕрре те пулин пăхса илнĕ пулсан, тен, эп ăна та кăмăла кайнă пулăттăм. Çапла-и, пичче?
— Эс çапла шутлатăн-и? — терĕ капитан кулса. — Ну, юрĕ эппин. Курăпăр.
Вăл хăвăрт кăна урипе йĕнер тимĕрĕ çине пусрĕ те, лаши çине утланса ларчĕ.
— Ачасемпе выртмана çӳренĕ-и эсĕ? — çиреппĕн ыйтрĕ вăл куçĕсемпе кулса, çав хушăрах чĕлпĕрсене лайăхрах тытса.
— Епле çӳремен пултăр. Çӳренĕ, пичче.
— Лаша çинче ларса пыма пултаратăн-и? Ну-ка, Соболев, ларт-ха хăвăн патна.
Ваня куçĕсене мăчлаттарса илме те ĕлкĕреймерĕ — салтакăн вăйлă аллисем ăна çĕртен çĕклерĕç те, хăй умне лаша çине лартрĕç.
— Разведчиксем патне! — команда пачĕ те капитан Енакиев, вĕсем сиккипех ыткăнчĕç.
— Биденкоран тарнă, анчах манран тараймăн, тăванăм, — терĕ ординарец, ачана хăй çумне çирĕппĕн, анчах асăрхануллăн пăчăртаса.
— Манăн хамăн та тарас килмест, — терĕ Ваня савăнăçлăн.
Вăл хăйĕн пурнăçĕнче темĕнле питĕ пысăк, телейлĕ улшăну пулса пынине туйрĕ.
Разведчиксен блиндажĕ патне çитсе тăрсан капитан лаша çинчен сиксе анса, чĕлпĕрсене салтака ывăтса пачĕ.
— Кĕтсе тăрăр, — терĕ те вăл, шпорĕсемпе чанкăртаттарса пусма картлашкисем тăрăх аялалла чупса анчĕ.

11
Разведчиксем пурте килтех пулса, çак вăхăтра шăпах «качакалла» вылянă. Вĕсем шăмăсемпе сĕтел çине çав тери хытă çапнă, çавăнпа та аякран итлекен блиндажра пистолетсенчен переççĕ, тесе шутлама та пултарнă.
— Встать! Смирно! — тесе кăшкăрчĕ дневальнăй, батарея командирĕ кĕнине курсан.
Разведчиксем шăмăсене сĕтел çине пăрахса, ура çине хăвăрт сиксе тăчĕç. Ефрейтор Биденко, çав кун отделенири дежурнăй пулнипе, çар йĕрки тăрăх çĕлĕк тăхăннă тата çумне хĕçпăшал çакнăскер, капитан патне васкаса пырса рапорт пачĕ:
— Капитан юлташ! Сире шанса панă батарейăн управлени взводĕнчи разведчиксен команди Команда халĕ резервра тăрать. Çынсем канаççĕ. Дежурство вăхăтĕнче нимĕн те пулман. Дежурнăй ефрейтор Биденко.
— Сывлăх сунатăп, артиллеристсем!
— Сывлăх сунатпăр, капитан юлташ! — пĕр харăс кăшкăрса каларĕç разведчиксем.
Кун хыççăн капитан Енакиев яланхи пекех «вольно» тесе команда пачĕ те, кашнинех хăйĕн ĕçне тума хушрĕ. Анчах халĕ вăл хăйне лартса панă пукан çине ним шарламасăрах ларчĕ, чылай хушă «Германири çуркунне» текен картина çине пăхрĕ.
Батареецсем хăйсен командирне питĕ лайăх вĕренсе çитнĕ. Артиллери картусĕн тӳрĕ сăмси айĕнче унăн куç харшисем пĕр çĕрелле пухăнни çине пăхсанах, вăл куçĕсене хĕссе пăхнине, кĕске мăйăхĕсем айĕнчи çирĕп тутисем сиввĕнтерех кулнине курсанах, вĕсем паянхи кун ĕç лайăх кăна ятламасăр иртес çуккине пĕлсе тăнă.
— Эппин, нимĕн те пулман, тетĕр? — ыйтрĕ , капитан хывнă перчеткипе сĕтел çинче сулкаласа.
Батарея командирĕ сăмаха ăçталла пăрнине тӳрех тавçăрса илсе Биденко ним те чĕнмерĕ.
— Мĕншĕн-ха эсир ним те чĕнместĕр?
— Пĕлтерме ирĕк парăр...
— Пĕлтермесен те пултаратăр. Хамах пĕлетĕп. Питĕ лайăх манăн разведчик, ăна пĕчĕк ача улталама пултарнă пулсан. Отделени командирне пĕлтертĕр-и?
— Пĕлтертĕм.
— Вара мĕн?
— Отделени командирĕ мана черетсĕр наряд пачĕ.
— Сахал. Калăр ăна: эпĕ сире хамран тата икĕ наряд хушса пама приказ паратăп. Пĕтĕмпе — виççĕ пулать.
— Итлетĕп.
Капитан Енакиев пĕр вăхăт хушши хăйĕн умĕнче тӳп-тӳрĕ тăракан салтаксем çинчен куç илмесĕр пăхрĕ.
— Ларăр, ăмăрткайăксем, — терĕ те вăл юлашкинчен, шинельне вĕçертсе ячĕ. Çакăнпа ĕнтĕ вăл официальнăй калаçу пĕтнине, халĕ харпăр хăйне килти пек тытма юранине пĕлтерчĕ. — Канăр. Эпĕ çакна илтрĕм: эсир питĕ тĕпле мужиксем, теççĕ, сирен Пензăра килте лартса тунă табак пур, тет. Сирĕн хуть мана турттарса пăхасчĕ.
Вăл çак сăмахсене каласа та пĕтереймерĕ, ун патнелле харăсах пилĕк табак хутаççи, пилĕк хаçат татăкĕ, вăл хушсанах чĕртме хатĕр пилĕк зажигалка тытнă алăсем тăсăлчĕç. Пур енчен те сасăсем илтĕнчĕç:
— Манăнне илĕр, капитан юлташ. Манăн кăшт йăвашрах пек.
— Манăнне тутанса пăхăр. Манăн кĕтмĕлпе хутăш.
— Ирĕк парăр, капитан юлташ, эп сире çавăрса парам. Манран çинçе никам та чĕркеме пултараймасть.
— Тен, çăмăл табак туртас тетĕр? Манăн Сухуми табакĕ, финик пек тутли пур.
— Пуян пурăнатăр, пуян, — терĕ капитан, камăнне илесси çинчен шухăшлакаласа. — Эсĕ, Биденко, хăвăн табак хутаççине кăлăхах сĕнетĕн. Санран эпĕ пурпĕрех илместĕп. Санăн табакна туртăн та кайран — кам пĕлет — çывăрса кайса тĕнчере мĕн пуррине пĕтĕмпех çухатăн.
— Тĕрĕс, — куçне хĕссе илчĕ Горбунов. — Тĕрĕс. Пĕлсех тăратăп: вăл хăйĕн табакне туртнă хыççăн машина çинче çывăрса кайнă та, пирĕн пĕчĕк кĕтӳçе çухатнă.
— Эпĕ çавна систеретĕп те ĕнтĕ, — терĕ капитан.
— Капитан юлташ, — терĕ Биденко хурланса. — Вăл ахаль ача пулсассăнччĕ. Ача мар вĕт вăл, чăн-чăн шуйттан çури. Тĕрĕссине калатăп.
— Чăнах та лайăх ача-и вăл? — ыйтре капитан, Пенза табакне туртса. — Сире вăл мĕнле пек туйăнчĕ, тăвансем?
— Ачи çинчен калаçмалли те çук ĕнте, — терĕ Горбунов, кăмăллăн кулса. Ваня çинчен калаçнă чух пур разведчиксем те савăнăçлăн кулнă. — Ăслă ача, пĕр сăмахпа каласан — вăл салтак пулма çуралнăскер. Эпир унтан пите чаплă разведчик тунă пулăттăмăр. Анчах та — турă çырман пулас çав.
— Шеллетĕр-и? — терĕ капитан Енакиев.
— Çук. Мĕнех ĕнтĕ. Шел-и, шел мар-и. Паллах, вăл тылра та çухалас çук. Чăннипе каласан — шел те, тес пулать. Унăн чĕри чăн-чăн çар çыннин чĕри. Унăн чăн вырăнĕ çарта пулмалла.
— Шухăшласа кăлармастăн-и?
— Мĕн шухăшласа кăлармалли пур унта? Вăл тӳрех паллă. Анчах сире, пирĕн батарея командирне, лайăхрах курăнать ĕнтĕ вăл.
— Эсир тата мĕншĕн нимĕн те каламастăр, ачасем? — терĕ капитан Енакиев, салтаксем çине пăхса. — Сире мĕнле пек туйăнчĕ вăл ача?
Разведчиксем çав самантрах кăмăллăн йăл-йăл кулса илчĕç. Кашни салтак уйрăмăн мар, пĕтĕм команда кулнă пек пулчĕ.
— Пăхăр. Шухăшлăр. Сирĕн пурăнмалла пулать унпа, ман мар.
— Килĕшӳллĕ ача. Пĕр сăмахпа — «пĕчĕк кĕтӳçĕ», сар хĕвел, — тесе калаçма тытăнчĕç капитан хăйĕн сăмахне ăçталла пăрса пынине халĕ те ăнланса илеймен разведчиксем.
Капитанĕ вара вĕсем çине çирĕппĕн пăхса илчĕ те, чылай вăхăт шарламасăр шухăшласа тăнă хыççăн, хыттăн каласа хучĕ:
— Ну, юрĕ. Анчах та астăвăр — сирĕншĕн вăл вылямалли япала мар, вăл чĕрĕ чун. Эй, Соболев! — тесе кăшкăрчĕ вăл алăк патнелле пырса. — Илсе кӳрт кунта пĕчĕк кĕтӳçе.
Алăкран, пурне те тĕлĕнтерсе, Ваня кĕрсе тăрсан, капитан ачана хулпуççинчен çирĕппĕн тытса:
— Илĕр хăвăрăн пĕчĕк кĕтӳçĕре, — терĕ. — Халлĕхе сирĕн патăрта пурăнтăр. Кайран курăпăр.

12
Капитан Енакиев блиндажран тухсассăнах, разведчиксем Ваньăна çавăрса илчĕç. Пурин те вĕсен çак пĕтĕм ĕç мĕнле пулса тăнине пĕлесси килнĕ.
— Пĕчĕк кĕтӳçĕм! Хаклă тусăм! — кăшкăрса ячĕ Горбунов.
— Ну, каччă, каласа пар-ха! — терĕ Боденко кăмăллăн. — Ăçтан килсе тухрăн эсĕ? Ăçта илсе çӳрерĕç сана шуйттансем? Епле тупрĕ сана капитан Енакиев?
— Хăшĕ вăл капитан Енакиев? — терĕ Ваня тĕлĕнсе.
— Ара, сана пирĕн пата илсе килекенни.
— Вăл капитан Енакиев пулчĕ-и?
— Çавă çав.
— Айтурух!
— Эсĕ пĕлмен те-и?
— Ăçтан пĕлем-ха! — кăшкăрса ячĕ Ваня, куçĕсене мăчлаттарса. — Пĕлнĕ пулсан... Çук, кăшт çеç сиснĕ пулсан та... Пичче, вара çав чăнах та капитан Енакиев пулчĕ-и?
— Паллах.
— Батарея командирĕ-и?
— Тĕп-тĕрĕс. Шăп çавă.
— Ай, пичче, терес мар сирĕн сăмахăр.
— Чим-ха, пĕчĕк кĕтӳç, — пĕтĕм кăмăлтан йăл кулса каларĕ Горбунов. — Эсĕ ан кăшкăр-ха, эсĕ пире йĕркипе каласа пар.
Анчах Ваня питĕ хумханса кайнă пулмалла, вăл икĕ сăмах те çыхайман. Йăлтăртатакан куçĕсене чарса вăл разведчиксен çĕнĕ блиндажне йĕри-тавра пăхкаласа илчĕ. Ăна ку блиндаж пирвайхи хут вĕсемпе пĕрле çывăрнă палаткăна пĕлнĕ пекех лайăх пĕлнĕ пек, тăван кил пек туйăнчĕ.
Тирпейлĕн сарса хунă шинельсемпе плащ-палаткăсем çавсемех, пуç вĕçне хунă япала миххисем те çавсемех, пиртен тунă алшăллисем те çавсемех. Пăхăр чейник те, Горбунов васкарах сĕтел çине кăларса хума тытăннă сахăр та çавсемех пулнă.
Чăн та, нимĕçсенчен юлнă карбидлă лампа урăх пулнă. Вăл хăйĕн йӳçек, химиллĕ çутипе куçсене каснă, çав çутă, лампа пекех, трофейласкер пек туйăннă. Ача ун çине куçĕсене хĕссе, сăмсине пĕркелесе пăхса, пĕр сăмах та калама пултарайман пек пулса тăчĕ.
Анчах, тĕрĕссипех каласан, вăл хăй пӳрт патĕнче калаçма пуçланă офицер — капитан Енакиев пулнине тахçанах тавçăрса илнĕ, çапах та систермен.
Ахальрен мар салтаксем вăл разведчик пулса çуралнине тӳрех асăрханă. Чăн-чăн разведчикăн пĕрремĕш законĕ вăл: пĕлсен шарламанни — пĕлмесĕр сӳпĕлтетиччен авантарах, тени пулать.
Çапла вара Ваньăн пурнăçĕ çав тери кĕске вăхăтрах виçĕ хутчен тĕлĕнмелле улшăнчĕ.

13
Шурлăхсем çине кăвакрах тĕксĕм шурăмпуç çути çапнă. Хура, çĕрĕк çарансем хушшинче, вĕтĕ вăрмансем хушшинче татнă, анчах пуçтарман йĕтĕнĕн тикĕс мар куписемпе витĕннĕ уйсем хушшинче шурлăхсем тăхлан пек курăнса çутăлса выртнă.
Вĕтлĕхре çĕр каçнă, шăнса кӳтнĕ кураксем вăраннă та выççăн кранклатса пĕр вырăнтан тепĕр вырăна вĕçе-вĕçе куçнă. Вĕсем каçхи нӳрлĕхе пула йывăрланнă çуначĕсемпе кахаллăн сулкаланă.
Уйрăмах лупашкаллă вырăнсенче, çĕр çинче, çăра шурă тĕтре выртнă. Тĕмескесен тăррисем, вĕсем çинчи кивĕ курăксем тĕтре ăшĕнче ишсе çӳренĕн туйăннă.
Таврара, мĕн куç курнă таран, пĕтĕмпех вилнĕ пек пушă, питĕ шăп пулнă.
Инçетре, хĕвелтухăçĕнче кăна тĕтреллĕ сывлăш вăхăтран-вăхăта чĕтренсе илнĕ, — такам унта питĕ пысăк алăка çемçен уçса хупнă пек пулнă.
Анчах та камăн та пулин хăнăхнă куçĕ тĕтре витĕр курăнакан тĕмескесем çине уйрăмах тинкерсе пăхас пулсан, вăл тен, икĕ тĕмеске пĕр-пĕринпе ытла çывăх вырăнаçнине асăрханă та пулĕччĕ. Çав çиелтен курăк ӳссе ларнă икĕ тĕмеске — Биденкопа Горбуновăн шлемĕсем пулнă. Виçĕ сехет хушши ĕнтĕ вĕсем лачака хушшинче выртнă. Хăйсем çине вĕсем çиелтен курăк пайăркисем çĕлесе лартнă плащ-палаткăсем витнĕ.
Сайра-хутра вĕсем кĕскен кăна калаçкаласа илнĕ.
— Мĕн те пулин курăнать-и?
— Пушах.
— Манăн та пушах. Пĕр чĕрĕ чун та çук.
— Ĕç начар.
— Çапла çав. Ырлама çук.
Вĕсем нимĕçсен тылĕнче, фронт линийĕнчен пĕр вунвиçĕ километрта пулнă. Кашни минутрах вĕсен пичĕ-куçĕсем улшăннă, пăшăрханни, салхуланни палăрнă.
— Курăнмасть-и?
— Курăнмасть.
— Паçăрах вăхăт ĕнтĕ.
— Итле-ха, сехет çине пăхса ил-ха. Манăн чарăнса ларнă, шуйттан. Ăçта та пулин перĕнтертĕм пулмалла. Мĕн чухлĕ вăхăт ирттертĕмĕр ĕнтĕ кĕтсе.
Горбунов сехетлĕ аллине куçĕ патне илсе пычĕ. Кăна вăл çав тери асăрханса, ерипен турĕ, — унăн шлемĕ çинче пĕр курăк та хусканмарĕ.
— Çиччĕ те вăтăр иккĕ. Эппин, эпир виçĕ сехет ытла кĕтетпĕр.
— Э-э!
Пĕр вунпилĕк минут, тен, унтан та ытларах-и, вĕсем каллех ним шарламасăр выртрĕç.
— Итле-ха, Вася.
— Итлетĕп.
— Эхер те ăна унта нимĕçсем çавăрса тытрĕç пулсан? Горбунов тинех Биденкона тахçантанпах асаплантарнă шухăша каласа пачĕ. Анчах Биденко шăлĕсене тата хытăрах çыртса лартрĕ. Çавна пула унăн тĕксĕм янахĕсем тата ытларах палăракан пулса тăчĕç. Куçĕсем хĕсĕнчĕç, хаярланса кайрĕç.
— Кранклатса ан вырт-ха çăхан пек. Чĕлхӳпе сӳпĕлтетиччен — сăна лайăхрах.
— Эпĕ ахаль те сăнатăп. Анчах, пуш-пушах пулсан, мĕн тăвас-ха?
Вĕсем каллех нумайччен шарламарĕç, пĕтĕм куç вăйĕпе пăхса выртрĕç. Сасартăк Горбунов хускалчĕ, пуçне кăштах çĕклерĕ.
Ку хускану асăрхамалла та мар пулчĕ. Анчах та Горбунов çав тери пăшăрханни палăрчĕ. Питĕ инçене куракан çыннăн куçĕсем пек, унăн куç шăрçисем тӳрех пĕчĕкленсе, йĕп вĕçе пек пулса юлчĕç.
Биденко ăнланчĕ: Горбунов темĕнле питех те ырламалла мар япала курать.
— Мĕн унта, Кузьма? — шăппăн, тутисемпе хускатса çеç ыйтрĕ Биденко.

— Лаша, — çавăн пекех шăппăн ответ пачĕ Гор6унов.
— Пирĕн-и?
— Пирĕн пулас. Чим-ха. Йывăç тĕмĕсем хушшине кĕрсе кайрĕ — курăнмасть. Халех тухать акă. Хӳрипе сулкалать. Утать. Акă, тухрĕ. Тĕрĕсех — пирĕн Серко!
— Мĕн калатăн эсĕ! — чутах кăшкăрса яратчĕ Биденко.
— Серко. Халĕ лайăхах курăнать.
— Ну, апла пулсан, халех пĕчĕк кĕтӳç те курăнать акă. Каларăм вĕт эпĕ сана. Эсĕ кранклатса выртатăн тата.
Савăннипе Биденко ытти чух ниепле те апла хăтланас çук. Халĕ вăл вăшт кăна çавăрăнса урăхла майлă выртрĕ те, хăйĕн тусĕ пăхнă еннелле пăхма тытăнчĕ.
Вĕсем иккĕшĕ те çĕр çумнех лăпчăнса выртнă пирки таврана питех те сахал курнă. Горизонт çывăхах пырса тăнă пек туйăннă, — çав горизонт тăрăх, тĕтĕм пек курăнакан йывăç тĕмĕсем хушшипе, шыçса кайнă малти урипе уксакласа, кăвак ырхан кĕсре утса пынă.
Чăнах та, ку Серко пулнă. Анчах ун патĕнче «пĕчĕк кĕтӳçĕ» пулман.
— Кая юлнă пирĕн ача. Ывăннă пулĕ ĕнтĕ. Халех курăнать акă.
— Ывăннă пулĕ çав.
Вара разведчиксем иккĕшĕ те питĕ тимлĕн, итлеме тытăнчĕç. Вĕсем лачакара аран утса пыракан лаша ури сассисемпе пĕрле этем ури сассине илтме тăрăшрĕç, анчах та этем ури сассисем илтĕнмерĕç.
Горбунов кĕçех аллине çăварĕ патне тытса темиçе хутчен хир кăвакалĕ пек нартлатса илчĕ, анчах çак сасса хирĕç никам та сасă памарĕ.
— Илтмерĕ вăл. Эсĕ хытăрах нартлат.
Горбунов хытăрах та хытăрах нартлатрĕ, анчах каллех никам та сасă памарĕ. Биденко мĕн май килнĕ таран асăрханса, çав тери майĕпен çĕкленсе чĕркуççи çине тăчĕ.
Горизонт тӳрех каялла чакса кайнă пек пулчĕ, анчах унăн куçĕ умне тухса тăнă шурлăхлă, лачакаллă тӳрем çĕрте малтанхи пекех, пĕр чĕрĕ чун та палăрмарĕ.