Полк ывăлĕ - 06

— Çапла, çапла. Вăрçă çавăн пек вăл, — терĕ нимĕç хĕрарăмĕ. — Ку пит те хурлăхлă, анчах кӳренме кирлĕ мар. Куншăн никам та айăплă мар. Пур çĕрте те тăлăхсем нумай. Мĕскĕн ача! Анчах та эсĕ ан хуйхăр. Эпир сана вĕрентсе ӳстерĕпĕр. Эпир сана ача çуртне вырнаçтарăпăр. Лайăх ача çуртне вырнаçтарăпăр. Унтан, тен, шкула та кайăн. Пурăнăç валли тĕплĕ професси илĕн. Санăн çавăн пек кăмăл пур-и? Çапла-и?
— Фрау Мюллер, — терĕ офицер нимĕçле, тарăхнипе тухакан усал сасăпа, хăйĕн шатраллă çамкинчен пӳрнисемпе шаккаса. — Кирлĕ мара калаçма пăрахăр. Ку никамшăн та интереслĕ мар. Манăн çакна пĕлес пулать: вăл ирсĕрскер, ăçтан компас тупнă тата пирен çирĕплетнĕ районăн схемине ӳкерсе илме кам янă ăна?
— Халех, çак самантрах, господин майор. Анчах та эсир вырăс ачин чунне пĕлместĕр вĕт. Эпĕ ăна лайăх пĕлетĕп. Ман çине шанма пултаратăр. Малтан эпĕ унăн ăшне-чунне кĕрсе каятăп, хама ĕненсе шанакан тăватăп, кайран вăл мана пĕтĕмпех каласа парать. Мана шанма пултаратăр. Эпĕ вăл халăх хушшинче вунă çул пурăннă.
— Юрĕ. Анчах та кирлĕ мара ан калаçăр. Мана ку йăлăхтарса çитерчĕ. Часрах кĕрсе кайăр та унăн ăшне-чунне, часрах калатăр вăл усал: компас кам панă ăна тата пирĕн çар объекчĕсен схемисене ӳкерме кам вĕрентнĕ. Эпĕ кунта ĕçе пит лайăх пĕлсе тунине куратăп. Тĕпчесе пĕлĕр!
— Çапла ĕнте, ачам, — терĕ нимĕç хĕрарăмĕ вырăсла, тӳсĕмлĕн кулнă май ылттăн шăлне каллех кăтартса, — эпĕ сана юратнине тата эпĕ сана ырă суннине эсĕ хăвах куратăн ĕнтĕ. Манăн аттепе анне нумай вăхăт хушши Российăра пурăннă, эпĕ хам та кунта вунă çул ытла пурăннă. Куратăн-и, эпĕ вырăсла мĕнле калаçатăп? Санран нумай авантарах. Эпĕ пĕтĕмпех, пĕтĕмпех вырăс хĕрарăмĕ. Эсĕ мана йăлтах шанма пултаратăн. Манпа эсĕ хăвăн тăван аппупа калаçнă пекех уççăн, ним пытармасăр калаçма пултаратăн. Ан хăра. Мана хăвăн аппу тесе чĕн. Маншăн ку кăмăллă çеç пулать. Халĕ ĕнтĕ, ачам, каласа пар мана, ăçтан илтĕн эсĕ ку компаса?
— Тупрăм.
— Ай-ай-ай! Аван мар хăвна юратакан аппуна улталама. Санăн çакна ăнланас пулать: суйни çыннăн тивĕçлĕхне ӳкерет. Халĕ ĕнтĕ тата тепĕр хут шухăшласа пăх та — кала: ăçтан илтĕн эсĕ ку компаса?
— Тупрăм, — терĕ Ваня тата тепĕр хут çирĕппĕн.
— Апла пулсан, компассем кунта кăмпасем пек çĕрте ӳсеççĕ, тесе шутлама пулать? — Кам та пулин çухатнă та, эпĕ тупрăм.
— Кам çухатнă-ха?
— Пĕр-пĕр салтак çухатнă.
— Кунта нимĕç салтакĕсем çеç пур. Нимĕç салтакĕсен нимĕç компасĕсем пулаççĕ. Анчах ку — вырăссен компасĕ. Çакна хирĕç мĕн калăн, ачам?
Ваня хăй йăнăш тунине сиснипе тарăхса, нимĕн чĕнмесĕр тăчĕ.
— Ну, мĕнле пулчĕ-ха вăл?
— Пĕлместĕп.
— Эсĕ пĕлместĕн? Питĕ аван. Эпе ăнланатăп. Эсĕ хăвна компас панă çынсем çинчен пĕлтересшĕн мар. Эсĕ каламастăн. Куншăн сана мухтама тивĕç. Анчах та сана компас панă çынсем — лайăх мар çынсем. Вĕсем пит те лайăх мар çынсем. Вĕсем преступниксем. Анчах эсĕ преступниксене мĕн тунине пĕлетĕн-и? Эсĕ преступник пуласшăн мар вĕт? Çапла мар-и? Кала ĕнтĕ пире, кам пачĕ сана компас?
— Никам та паман.
— Епле-ха тата?
— Тупрăм.
— Юрĕ. Эпĕ сана ĕненетĕп. Эсĕ тĕрĕснех калатăн, тейĕпĕр. Апла пулсан, каласа пар-ха, сана çакăн пек хитре ӳкерчĕксем тума кам вĕрентрĕ?
— Мĕнле ӳкерчĕксем? Эсир мĕн çинчен ыйтнине эпĕ ăнланмастăп, — терĕ Ваня çаннипе сăмсине шăлса.
— Кил-ха кунта. Çывăхарах. Ан хăра. Эпĕ сана тивместĕп. Çакă вăл кам кĕнеки?
— Мĕн камăн? — терĕ те Ваня, нăшăклама тытăнчĕ. — Мĕн ыйтатăр эсир манран — ăнланаймастăп.
— Кам кĕнеки çакă? — терĕ нимĕç хĕрарăмĕ, тӳсеймесĕр.
— Букварь-и?
— Букварь çав. Камăн вăл?
— Манăн.
— Ун çине кам ӳкернĕ?
— Мĕн ӳкернĕ?
— Эсĕ, ачам, пĕлмĕш ан пул. Кам тунă çак схемăна?
— Хăш схемăна? — каллех нăшăклама пуçларĕ Ваня. — Эпĕ сирĕн ниепле схемăна та пĕлместĕп. Эпĕ лаша çухатрăм. Çĕрĕн-кунĕн сĕтĕрĕнсе çӳрерĕм. Эсир ярăр мана, аппа. Мĕн тунă эпĕ сире?
— Кил кунта, тетĕп эпĕ сана! — кăшкăрса ячĕ те нимĕç хĕрарăмĕ, унăн куçлăх айĕнчи куçĕсем чармакланса чарăлса кайрĕç.
Вăл ачана хăйĕн хыпкăч пек хытă пӳрнисемпе хулпуççинчен ярса тытрĕ, сĕтел патнелле туртса илсе сăмсипе букварь çине тăрантарчĕ.
— Ак çакă. Кам ӳкернĕ ăна?
Мĕн калама пултарнă Ваня? Ытла та уççăн курăнса тăнă-çке вăл мĕн-мĕн туни. Нимĕн чĕнмесĕр, кăвакарса кайса пăхрĕ Ваня букварĕн çĕтĕлсе пĕтнĕ страници çине. Вăл страницăри ӳкерчĕксемпе саспллисем çийĕн чалăш-чăлăш, анчах самаях пĕлсе, химически карандашпа çĕнĕ кĕпере, каçма май пур вырăнсене палăртнă, юханшыв схемине тунă.
Уйрăмăнах Ваня шыв урлă каçмалли ăшăх вырăнсемшĕн савăннă. Вĕсене вăл хăй тĕрĕслесе пĕлнĕ те, разведчиксем ӳкернĕ пекех ӳкерсе хунă. Каçма май пур кашни ăшăх вырăн тĕлне вăл урлă йĕр туса хунă, ун çине хулăн цифра лартнă, ку вăл шыв пĕр метр тарăнăш пулнине пĕлтернĕ, йĕр айне — шыв тĕпĕ мĕнле пулнине пĕлтерекен саспалли лартнă: Х=хытă.
Ваня тунма нимĕнле май та çуккине, вăл хăй пуçĕпех пĕтнине ăнланса илчĕ.
— Кам ӳкернĕ çакна? — терĕ нимĕç хĕрарăмĕ тепĕр хут, хытă карăнтарнă йĕс хĕлĕх пек чĕтренĕ сасăпа.
— Пĕлместĕп, — терĕ Ваня.
— Эсĕ пĕлместĕн эппин? — терĕ те нимĕç хĕрарăмĕ, унăн пичĕ çине малтан темĕнле хĕрлĕ панчасем тухрĕç, унтан вăл пĕтĕмпех çĕр çырлинчен тунă супăнь тĕслĕ пулса тăчĕ.
Сасартăк нимĕç хĕрарăмĕ хăйĕн тимĕр пек пӳрнисемпе ачана хăлхисенчен хăвăрт кăна çавăрса тытрĕ те унăн пуçне çӳлелле çĕклерĕ.
— Уç çăварна. Эп хушатăп сана. Халех çăварна уç та чĕлхӳне кăтарт.
Ваня хăйне мĕн тăвасса ăнланчĕ те шăлĕсене çыртса лартрĕ. Вара ăна нимĕç хĕрарăмĕ çав тери вăйлă та çирĕп чĕркуççийĕсемпе хĕстерчĕ, унăн çăварне шĕвĕр пӳрнисене чиксе ярса, çеклĕсемпе туртнă пек ик еннелле турта пуçларĕ.
Ваня ыратнипе кăшкăрса ячĕ, пĕр самантлăха чĕлхине кăтартрĕ.
— Халĕ эпир пĕлетпĕр!
Ваньăн чĕлхи пĕтĕмпех кăн-кăвак пулнă, мĕншĕн тесен схема ӳкернĕ чух вăл химически карандаша пĕрмаях чĕлхипе йĕпетнĕ.
— Халĕ ĕнтĕ, — терĕ нимĕç хĕрарăмĕ, хăйĕн мăнтăр та хĕрлĕ пӳрнисене юбки çумне йĕрĕнчĕклĕн шăлса, — эпир санран ыйтăпăр, эс вара пире ответсем пар. Çапла-и? Топографи схемисем тума кам сана, вăл çынсем ăçта, тата вĕсене мĕнле тупмалла? Эсĕ мана ăнлантăн-и? Сана эпир шанчăклă виçĕ çын парăпăр, эсĕ вĕсене çул кăтартса пырăн.
Ваня сĕтел сумĕнчех тăчĕ. Вăл пĕрмай тутисене çыртса, пуçне усса тăнă пирки, унăн куç хăрпăхĕсем çинчен пăрçа пек куççулĕсем тăкăнчĕç. Вĕсем букварьте ӳкернĕ пĕрене тата ун çине лартнă пуртă ӳкерчĕкпе чалăш йĕрсем тăрăх илемлĕн кăна: «Чурасем эпир мар. Эпир чурасем мар», тесе çырнă сăмахсем хушшинчи шурă вырăна тунă схема çине ӳкрĕç.
— Кала, — терĕ те нимĕç хĕрарăмĕ майпен, сăмсипе сывлама тапратрĕ.
— Каламастăп, — терĕ унтан та майпентерех Ваня.
Çав самантрах вăл, офицерăн çĕрĕ тăхăннă пӳрнеллĕ алли ерипен аялалла шуса ансан шатраллă, шĕвĕр те хĕрлĕ сăмсаллă, карăкăнни пек пĕчĕк çеç янахлă сăн-питне курчĕ.
Офицерăн куçĕсем мĕнлине Ваня асăрхаса юлма ĕлкĕреймерĕ, мĕншĕн тесен вĕсем пĕрре çутăлса илсенех, хăлхаран çав тери хытă çапса янипе ача стена пăтнелле вăркăнчĕ.
Ваня пуçĕпе пĕренене пырса çапăнчĕ, анчах та ӳкме ĕлкĕреймерĕ. Ăна çавăнтах, пĕрре туртсах, сĕтел патнелле тĕртсе ячĕç, варă иккĕмĕш хут, малтанхи пекех çав тери хытă çапса ячĕç. Анчах ăна каллех ӳкме памарĕç.
Вăл сĕтел умĕнче сулăнкаласа тăчĕ, халĕ ĕнтĕ букварь çине ун сăмсинчен юн тумласа: «Чурасем эпир мар, эпир чурасем мар», тесе çырнине хупларĕ.
Ачан куçĕ умĕнче куçа алчăратса яракан шурă тата хура пăнчăсем пĕр тăтăш йĕр пулса тăсăлса выртрĕ. Хăлхисем унăн пушă хуран пек, çав хурана тул енчен мăлатукпа çапса тăнă пек янăранă. Вара Ваня питех те шăппăн, питех те инçе пек туйăнакан сасса илтрĕ:
— Халĕ калатăн-и ĕнтĕ эсĕ?
— Аппа, ан хĕнĕр мана! — тесе кăшкăрса ячĕ ача, çав тери хăранипе пуçне аллисемпе хупласа.
— Халĕ калатăн-и эсĕ? — тепĕр хут ачашшăн каларĕ инçетри сасă.
— Каламастăп, — терĕ ача тутисене аран хускатса.

Ăна каллех çапса стена патнелле вăркăнтарчĕç. Ваня урăх вара нимĕн те астумарĕ. Вăл хăйне икĕ салтак блиндажран епле сĕтĕрсе тухнине те, нимĕç хĕрарăмĕ ун хыçĕнчен:
— Чим-ха, маттурăм! Эсĕ виçĕ кун хушши шывсăр, çимесĕр ларсан калаçма пуçлатăн акă, — тесе кăшкăрса юлнине те илтмерĕ.

16
Ваня сĕм тĕттĕмре, пĕтĕм çĕре чĕтрентерекен хăрушă сасăпа вăранчĕ. Çĕр чĕтĕренипе ăна çĕкле-çĕкле пăрахрĕ, стена патĕнчен аяккалла ывăтрĕ. Çӳлтен кăшăртатса хăйăр юхса анчĕ. Вăл пĕрре çинçе йĕрсемпе юхрĕ, тепринче çав тери нумай йăтăна-йăтăна анчĕ. Ваня хăйĕн çинче йывăр хăйăр выртнине туйрĕ. Вăл ĕнте çурри таран хайăр айне пулнă. Вара, хăйăр айĕнчен тухма тăрăшса, мĕнпур вăйне пухса аллисемпе ĕçлеме пуçларĕ. Вăл хăйĕн чĕрнисене хуçса пĕтерчĕ. Вăл мĕн вăхăт хушши тăнсăр выртнине те пĕлмен. Нумаях выртнă пулмалла çав, мĕншĕн тесен унăн хырăмĕ çав тери выçнă, кăмăлĕ пăтраннă.
Пăр пек нӳрлĕ сывлăшра унăн ăшчикки витерех шăнса кайнă. Сивĕпе шăлĕсем шакканă. Пӳрнисем кӳтсе çитнĕ, аран-аран авăннă. Пуçĕ халĕ те ыратнă, анчах мĕн пулнине вăл чиперех астунă.
Вăл хăйне допрос умĕн питĕрнĕ блиндажрах выртнине, таврара бомбёжка пулнине лайăх тавçăрса илнĕ.
Чĕтĕрекен стенасем çине пыра-пыра тăрăнса, вăл алăк шырама упаленсе кайрĕ. Ăна вăл нумайччен шырарĕ, çапах та юлашкинчен тупрĕ. Анчах алăка тул енчен питĕрнĕ пулнă та, вăл уçăлмарĕ.
Сасартăк çывăхра, пуç тăрринчех çав тери хăрушă та вăйлă взрыв илтĕнчĕ, ача пĕр вăхăтлăха илтми пулса ларчĕ. Çӳлтен темиçе пĕрене персе анчĕ, вĕсенчен пĕри ăна кашт çеç пуçран çапмарĕ.
Хăма алăк тăпсисенчен татăлса сирпĕнсе турпас пек вакланчĕ. Мачча çине сарнă пĕренесем тĕрлĕ çĕрелле ыткăннипе блиндажа куçа йăмăхтаракан кăнтăрлахи çутă çапрĕ. Çав самантрах нумай пулемётсем пĕр харăс пени илтĕнчĕ, — вăл пулемётсем çывăхрах пулнă, пĕр-пĕринпе ăмăртса пенĕ пек туйăннă.
Ваня ларакан блиндажа аркатса тăкнă бомба — юлашки пулнă. Халĕ ĕнтĕ шăплăхра пур енчен те вăйлăн ĕçлекен вăрçă машинин сасси уççăнах илтĕннĕ. Унăн хаяр шавĕнче ачан каллех илтме пуçланă хăлхисем çын сассисен килĕшӳллĕ те çепĕç хорĕ таçта инçетре: «а-а-а-а!» тесе, юрланă евĕр кăшкăрнине уйăрса илнĕ.
Вара Ваня, хăй сисмесĕрех, разведчиксем патĕнче пĕрре илтнĕ сăмаха: «Хирсен патши атакăна кайрĕ», тенине тепĕр хут астуса илнĕ.
Ишĕлсе аннă çĕр картлашкасем тăрăх Ваня блиндажран чакаланса тухрĕ те çĕр çумне йăпшăнса выртрĕ. Вăл хăй умĕнче вăрман курчĕ, — вăл нумаях та пулмасть нимĕçсем хăйне сĕтĕрсе килнĕ вăрман пулнă. Ун чухне ку вăрманта çирĕп йĕрке, лăпкă пулнă. Пур çĕрте те паркри пек, çулсем туса вĕсене юханшыв хăйăрĕпе сапса тухнă; канавсем урлă хитре пĕчĕк кĕперсем хывнă, вĕсен карлăкĕсене шурă хурăн тураттисенчен тунă; штаб блиндажĕсем çинче маскировка тумалли сеткăсем çакăнса тăнă, вĕсем çине тăват кĕтеслĕ симĕс пусма тăрăхĕсем çĕлесе лартнă; йăрăм-йăрăмлă «кăмпасем» айĕнче ăшă тумланнă часовойсем тăнă; пур еннелле те хура тата хĕрлĕ телефон провочĕсем тăсăлнă; чашăк-тирĕк çĕкленĕ хĕрсем çӳренĕ; таçта чăтлăхра походнăй электричество станцийĕ чĕтĕренсе тăнă; ятарласах алтнă тарăн шăтăксенче штаб автобусĕсемпе çăмăл «оппель-адмиралсем» тăнă, вĕсене çиелтен туратсемпе витсе хунă.
Нимĕçсен халĕ çак пит те тирпейле майласах лартнă штабĕн вăрманне палламалла мар çĕмĕрсе тăкнă иккен.
Тĕтĕмпе йăсăрланакан сарăрах хĕрлĕ воронкăсем — снарядсемпе бомбăсен шăтăкĕсем тавра тымарĕпех кăкласа пăрахнă хырсем, автомобильсен тĕрлĕ тесле ванчăкĕсем, çунса кайнă тата йăсăрланакан шинеллĕ нимĕç виллисем выртнă. Питĕ çӳлте, туратсем çинче маскировка тумалли сеткăсен çĕтĕкĕсем сулланкаланă. Сывлăш чыхăнтаракан тар шăршипе тулнă.
Пушăпа çапнă чухнехи пек сасăпа шăхăрса, пульăсем вĕçнĕ, вĕсем йывăçсен хупписене хăйпăтса, туратсене касса татса кайнă.
Ваня çавăнтах ăнланса илчĕ: нимĕçсем вăрмантан тасалнă иккен, анчах пирĕннисем çитсе кĕмен-ха. Ку вăл питех те кĕске, анчах пите вăрăм пек туйăнакан вăхăт пулнă. Ку вăхăтра батарейăсем васкасах позицисене улăштараççĕ, миномётчиксем хăйсен миномёчĕсене хулпуçсисем çине хураççĕ, телефонистсем хăйсен катушкисене сӳтсе чупаççĕ, çыхăну офицерĕсем броневиксем çине хăпарса ларса ыткăнса иртеççĕ, минёрсем хăйсен умĕнче минăсене шырамалли хатĕрĕсене тытса утаççĕ, стрелоксем винтовкисене алла тытса пилĕк минут каярах тăшман пулнă вырăнсемпе пĕшкĕнмесĕрех чупса иртсе каяççĕ.
Çĕр çумне лапчăнса выртса, Ваня хамăрăннисем курăнасса кĕтрĕ. Унăн чĕри çав тери хытă тапрĕ.
Акă, вĕсем тинех курăнчĕç.
Пуринчен малтан вараланса, çурăлса пĕтнĕ, сулкаланса пыракан плащ-палатка тăхăннă пысăк салтак курăнчĕ. Вăл йывăç хушшисемпе чупса иртрĕ. Чĕркуççи çине ларчĕ, автоматăн дискне хăвăрт улăштарчĕ те выртса тĕллеме пуçларĕ.
Ваньăна вăл çав тери нумай вăхăт тĕлленĕ пек туйăнчĕ. Анчах чăннипе — вăл пĕтĕмпех те темиçе секунда хушши çеç тĕлленĕ. Вăл кама пемеллине суйланă. Юлашкинчен салтак спусковой крючок çине пусрĕ. Çаврака хура дисклă автомат кĕске черет кăларса янипе чĕтренсе илчĕ.
Вара çав самантрах Ваня салтака палласа илчĕ. Вăл Горбунов пулнă. Епле улшăннă вăл! Вăл çав-çавах паттăр, тĕреклĕ, сарлака, кăшт хулăнтарах пулнă, анчах ăçта кайса кĕнĕ-ха унăн ырă кăмăллă, уçă, лăпкă кулли? Халĕ унăн шурă куç харшиллĕ, çапăçăва пула вĕриленсе кайнă, пăшăрханнă, хăрăмпа хуралнă сăнĕ хаяррăн курăннă.
Ку Гор6унов пĕртте Ваня ялан курма хăнăхнă Горбунов тĕслĕ пулман. Ваня курса пурăннă Горбунов яланах яп-яка хырăннă, шурă ӳтлĕ, хĕрлĕ сăнлă, ырă кăмăллă çын пулнă.
Анчах та леш Горбунов ахаль çеç лайăх пулнă пулсан, ку Горбунов ытармалла мар лайăх пулнă.
— Горбунов пичче! — тесе кăшкăрчĕ Ваня çинçе сасăпа, çапăçу шавĕнчен хытăрах кăшкăрма тăрăшса.
Анчах çав самантрах вĕсен куçĕсем тĕл пулчĕç. Горбуновăн пичĕ çинче савăнăçлă кулă — ĕлĕкхи пек, эртельри пек ырă кулă çутăлса илчĕ, унăн катăк шăлĕсем те курăнчĕç.
— Пĕчĕк кĕтӳçĕ! Ванюшка! — тесе кăшкăрчĕ Горбунов пĕтĕм вăрмана илтĕнмелле хăйĕн паттăр, анчах кăштах хĕрарăмăнни пек çинçерех сассипе. — Ах, йĕксĕк! Пăх-ха эсĕ ăна — чĕрĕ! Эпĕ сана пуçĕпех пĕтрĕн пуль тесе. Чĕререн юратнă тусăм, ну мĕн калăн ĕнтĕ сана, — тĕре вăл, пĕр иккĕ сикнипех Ваня патне çитсе. — Ну, тăванăм, мыскара кăтартрăн та эсĕ пире!
Вăл ачана хытă ыталаса илчĕ, хăй çумне пăчăртарĕ, унтан вĕри аллисемпе пит çăмартисенчен тытрĕ те, салтакăн хытă тутисемпе ача тутинчен икĕ хут чуптурĕ.
Унăн çапăçура вĕриленнĕ пысăк, тарласа кайнă ӳт-пĕвĕн ăшшине туйсан, Ваня калама та çук савăнчĕ.
Хăйĕнпе халĕ пулса иртнисем пурте Ваньăна тĕлĕк пек, юмах пек туйăнчĕç. Унăн Горбунов çумне тата хытăрах пăчăртанас, ун плащ-палатки айне пытанас та нумайччен ларас килчĕ, — хуть те пилĕк сехет лармалла пултăр. Анчах та вăл хăй салтак пулнине, салтака ун пек ухмахла япаласем туни килĕшменнине аса илчĕ.
— Горбунов пичче, — терĕ вăл хăвăрттăн, — кунта, вăрманта, пĕр штаб блиндажĕ пур, мана унта вĕсем допрос турĕç. Леш пирĕн карбиднăй лампăллă блиндажран нумай лайăхрах. Пĕр-икĕ хут пысăкрах.
— Мĕн калатăн эсĕ!
— Батареецăн чăн-чăн сăмахне паратăп.
— Ăшă-и? — иккĕленерех ыйтрĕ Гор6унов.
— Э-э! Унтан ăшă пулни кирлĕ те мар. Вĕсен тата унта радио та пурччĕ-ха. Пĕрмаях юрлатчĕ.
— Радио? Ку пире пит те кирлĕ, — тесе хыпаланма тытăнчĕ Горбунов, хуçалăхшăн тăрăшас кăмăл çĕкленнине туйса. — Ăçта-ха вăл блиндаж, кăтарт!
— Кунтах, инçе мар.
— Апла пулсан айта, йышăнăпăр. Атту ыттисем хăйсене валли тытса илме пултараççĕ. Эпĕ тахçанах хамăр команда валли радиоллă блиндаж тупасшăнччĕ-ха. Пирĕн батарея шăпах çак тĕлелле килмелле.
Вĕсем блинлаж патнелле чупрĕç.
— Çакă-и? — ыйтрĕ Горбунов.
— Çакă, — терĕ Ваня, куçĕсене йĕрĕнчĕклĕн хĕссе.
Горбунов шăлавар кĕсьинчен ятарласах çак ĕçе тума чиксе килнĕ кăмрăк катăкне кăларчĕ те, алăк çине шултăра саспаллисемпе çырса хучĕ:
— «Н-ски артполкăн никам çĕнтерейми батарейин управлени взводĕнчи разведчиксен команди йышăннă. Ефрейтор Горбунов».
Çав вăхăтра вăрман витĕр, йывăçсем хушшипе унăн-кунăн пăрăнкаласа, хыçалтан çитмĕл ултă миллиметрлă тупăсем кăкарнă грузовиксем вĕçтерсе пычĕç.
Ку капитан Енакиевăн батарейи огневой позицине улăштарнă.

17
— Ну, пĕчĕк кĕтӳçĕ, пĕтрĕ санăн ĕçӳ. Çапкаланса çӳрерĕн, çитет. Халĕ ĕнтĕ эпир санран чăн-чăн салтак тăватпăр.
Çавăн пек сăмахсемпе ефрейтор Биденко обмундировани тултарнă пысăк çыхха койка çине пăрахрĕ. Унтан вăл çав çыхха çирĕппĕн туртса лартнă вĕр-çĕнĕ чĕн пиçиххие вĕçертрĕ. Япаласем саланчĕç те, Ваня вĕр-çĕнĕ шăлавар, погонлă вĕр-çĕнĕ гимнастерка, аялтан тăхăнмалли кĕпе-йĕм, пуртенкке, япаласем хумалли хутаç, шинель, хĕрлĕ çăлтăрлă малахай-çĕлĕк, пуринчен те хаклăраххи — атă курчĕ. Пĕчĕкçеç, çав тери хитре, сăран тĕплĕ атă, унăн тĕпне рашпильпе тип-тикĕс якатнă та шурă йывăç пăтасем курăнса тăнă.
Ваня ку саманта нумайранпа кĕтнĕ. Ун çинчен вăл пермаях ĕмĕтленнĕ. Анчах та çав самант çитсен, ача хăйĕн куçĕсене те ĕненмерĕ. Вăл сывлайми пулса ларчĕ.
Çак пур калама çук паха, çирĕп çĕленĕ, çĕнĕ япаласем — тем пек пуянлăх! — халĕ пĕтĕмпех унăн хăйĕн пулни пачах та ĕненмелле мар пек туйăннă.
Ваня тĕкĕнме хăяймасăр обмундировани çине пăхса тăчĕ. Пуринчен ытла унăн погонсем çинчи пĕчĕкçеç тупăсене тытса пăхасси килчĕ. Пӳрнисем вĕсем патнеллех туртăнчĕç, анчах тупăсем тытма çук вĕри пулнă пекех — вăл пӳрнисене каялла туртса илчĕ.
Ваня, куç харшисене чĕтретсе, пĕрре япаласем çине, тепре Биденко çине пăха-пăха илчĕ.
— Ку пĕтĕмпех мана-и? — терĕ вăл юлашкинчен хăюсăр.
— Кама пултăр тата.
— Çук, эсир чăннине калăр, Биденко пичче.
— Чăннине калатăп.
— Батареецăн чăн-чăн сăмахне паратăр-и?
— Батареецăн чăн-чăн сăмахне паратăп.
— Разведчикăн чăн-чăн сăмахне те паратăр-и?
— Ку вăл паллах ĕнтĕ, — терĕ Биденко, кулса ярас мар тесе юриех тĕксĕмленнĕ пек пулса. — Эпĕ саншăн ведомость çине те алă пусрăм.
— Ух, мĕн чухлĕ япала вĕт!
— Япала довольствийĕ, — терĕ Биденко йăл кулса. — Мĕн чухлĕ пама тивĕç, çавăн чухлĕ панă. Ытла та мар, кая та мар.
Хале тин, «ведомость», «япала довольствийĕ» текен ытла та тĕлĕнмелле сăмахсене илтсен, Ваня çак ĕçсем тĕлĕкре мар, чăнахах пулса иртнине ăнланса илчĕ. Япаласем чăнах та унăн пулнă.
Вара вăл пĕр васкамасăр, чăн-чăн хуçа пек, япаласене пĕр вырăнтан тепĕр вырăна иле-иле хучĕ, кашни япалине уйрăмăн çутă еннелле тытса пăхрĕ.
Юлашкинчен, пурне те тытса пăхсан:
— Обмундированине тăхăнма та юрать-и ĕнтĕ? — терĕ.
Анчах Биденко пуçĕпе сулчĕ те, кулса ячĕ.
— Ха, епле çивĕч эсĕ. «Тăхăнма»! Кăмăла кайнă ăна! Çук, тăванăм, малтан эпир санпа мунчана кайса килетпĕр-ха, унтан санăн лупас пек çӳçĕсене касса тăкатпăр, кайран тин вара санран салтак тăватпăр.
Ваня йывăррăн сывласа илчĕ, анчах нимĕн те чĕнмерĕ. Унăн епле пулсан та обмундированине часрах тăхăнса чăн-чăн салтак пулас килнĕ пулин те, вăл аслине хирĕç калама хăяйман. Пĕтĕмĕшпех ăнланса çитмен пулин те, вăл çар дисциплини мĕн иккенне туйма пуçланă. Вăл ĕнтĕ мĕн хушнине пĕр сăмахсăрах итлеме вĕреннĕ. Вăл ĕçе хăй ирĕкĕпе туни мĕне пĕлтернине тата вăл мĕн патне илсе пыма пултарнине хăйĕн опычĕпех пĕлнĕ. Никамран ыйтмасăр топографи ĕçне тытăннине пула Биденкопа Горбунова çав тери пăшăрхантарнăшăн ăна вĕсем умĕнче паян кун та намăс пулнă. Горбунов Ваньăна шыраса икĕ талăк хушши нимĕçсен «штаб вăрманĕнче» пытанса çӳренĕ, ăна унта кашни минутрах нимĕçсен патрулĕ тытма, унтан вĕлерме те пултарнă.
Ача çакна пĕлнĕ. Анчах нумайăшне пĕлмен-ха вăл. Сăмахран, вăл Горбунов тем пулсан та чаçе Ваньăсăр таврăнмастăп, тесе çирĕп сăмах панă. Горбунов Ваньăна разведкăна никам ирĕк памасăрах илсе кайнă, çавăнпа та уншăн батарея командирĕ умĕнче хăйĕн пуçĕпех ответ тытнă. Çавнашкалах тата Биденко чаçе тавăрăнсан разведкăра мĕн пулса иртни çинчен команда тăрăх пĕлтерсен, капитан Енакиев калама çук çилленни çинчен те Ваня пĕлмен. Вăл лейтенант Седыха, управлени взвочĕн командирне айăпласа суда парасшăн пулнă, ачана шырама халех пилĕк разведчика кăларса яма приказ панă. Вĕсен телейне çав кунах çĕнĕ наступлени пуçланнă та ĕç хăй тĕллĕнех пулса тăнă.
Халĕ нимĕçсен фронтне çĕр километр сарлакăш ытла татса кĕнĕ. Малтанхи кунах пирĕн çарсем çапăçусемпе вăтăр километр малалла кайнă, нимĕçсене пĕрре те чарăнса тăрса хăйсен ĕречĕсене йĕркене кӳртме паман.
Çавăнпа та çак паха кун вĕçленнĕ тĕле нимĕçсен «штаб вăрманĕ» (ăна картăсем çинче тата донесенисенче çапла каланă) инçетри тыл пулса юлнă, пирĕн çарсем пĕрре чарăнса тăмасăр, нимĕçсене вăйлăран вăйлă çапа-çапа малалла шунă, çавăнпа та Горбунов хăйсен команди валли йышăннă блиндаж кирлĕ те пулман.
Çапах та, Ваня çав ылханлă блиндажа кĕрсе пăхрĕ. Нимĕçсене çав тери васкавлăн тухса тарнă та, блиндажри япаласем мĕнле пулнă — çаплипех юлнă. Хăма стена çинчи хура картус та çавăнтах çакăнса тăнă.
Ваня сĕтел çинче хăйĕн хутаçне, компасне тата букварьне тупнă. Букварĕ çак таранчченех: «Чураçем эпир мар. Эпир чурасем мар» тесе çырнă, Ваня схема ӳкернĕ страница тĕлĕнче уçăлса выртнă, çав страница çинче юн типсе хытса ларнă.
Наступлени хăвăрт пынă. Тылсем кая юлнă. Çавăнпа та Ваньăн обмундированийĕ çитиччен чылаях нумай вăхăт иртнĕ. Унтан тата обмундирование ачан пĕвĕ тăрăх виçсе пĕчĕклетмелле пулнă.
Кашни кун малалла кайса пынă чух çавна тума май та пулман, темелле. Çапах та разведчиксем çул çинчех лайăх çĕвĕçĕ, сапожник, тата пуринчен ытла — машинкăллă парикмахер тупма пур вăя хунă.
Хуçалăх тĕлĕшĕнчен тĕплĕ Горбунов вĕсене хăналас енчен те тытăнса тăман. Хăналама сысна какайĕнчен тунă консерва та, трофейлă сигарета та, чылай сахăр, пĕр фляжка тап-таса авиаци спирчĕ ĕçе кайнă.
Çĕвĕçе, сапожнике тата парикмахера гвардейски минометчиксен иккĕмĕш эшелонĕнче шыраса тупнă, вĕсене юратнă хурăнташсене пăхнă пек, апат-çимĕçе ним хĕрхенмесĕр хăналанă. Уншăн вара Ваньăн обмундированийĕ чи кĕске вăхăтрах хатĕр пулнă — ку пур разведчиксене те савăнтарнă. Тумтирсем тăп-тăп, илемлĕ пулнă. Ваньăн аттисене курма вара кӳршĕри блиндажсенчи салтаксем те пынă.
Халĕ пĕтĕм ĕç мунча тата парикмахер пирки тытăнса тăнă.
Çĕрпӳртре тунă мунчана хутса янă ĕнтĕ, анчах машинкăллă парикмахера кĕтнĕ-ха. Юлашкинчен вара парикмахер та çитнĕ, ăна Горбунов ертсе килнĕ.
— Ну-ка, тусăмсем. Кăштах хĕсĕнме ыйтатăп, — пĕр вырăнне пушатăр. Унсăрăн парикмахер юлташа ĕçлеме кансĕр пулать. Ăна ĕçлеме кирлĕ условисем тумалла, — терĕ Горбунов, парикмахер валли вырăн туса парса тата тăвăр çĕрпӳртĕн варрине осколочнăй гранатăсенчен пушатнă ещĕке лартса. — Кил кунта, Ваня. Лар. Ан хăра. Халех парикмахер юлташ санăн çӳçне касса ярать.
Çĕнĕ, илемлĕ те ырă пурнăçа кĕрекен çын пек хумханса, Ваня ещĕк çине ларчĕ те, аллисене хăюсăр кăна чĕркуççисем çине хучĕ.
Çак питех те паллă минутра пурте ун çине, салтак пулма хатĕрленнĕ çара ураллă «пĕчĕк кĕтӳçĕ» çине пăхрĕç.
Парикмахерĕ ытла çамрăк çынах пулман. Унăн куçĕсем кăштах хĕрелнĕ, анчах кăмăллăн пăхнă, сарăрах сăнĕ йăвашшăн кулнă. Çар званийĕ тĕлĕшĕпе вăл сержант пулнă, анчах унăн погонĕсем курăнман, мĕншĕн тесен вăл хулăн шинель çийĕнчен питĕ ансăр та питĕ кĕске — ачанни пек катан пиртен çĕленĕ халат тăхăннă, халатăн кăкăрĕ çинчи кĕсьинчен аллюминирен тунă тура курăнса тăнă.
Вăл Военторг парикмахерĕ пулнă. Унăн хушамачĕ Глазс пулнă. Анчах та ăна хушаматпа сайра чĕннĕ, пуринчен ытларах ăна «Саккăр та хĕрĕх» тенĕ.
Ку ята Глазс сержанта Орёл хули таврашĕнче, вăл пĕрре хăйсем патне пынă писателĕн сухалне хырнă чух панă.
Писателе вăл çав вăхăтри донесенисенче «чугун çултан çурçĕрпе хĕвеланăç енче тăракан ятсăр сăрт» тесе çырнă тĕмескен кай енне, курăк çине лартнă.
Сухал хырасси нимĕçсен малти линийĕнчен пĕр пилĕкçĕр метрта пулса иртнĕ. Нимĕçсем çав «ятсăр сăрт» çине пĕрмаях минометран «хăратмалла» персе тăнă.
Анчах сержант Глазс уçă сывлăша юратнă, çавăрăнкаламалла та мар ансăр шăтăкра асапланиччен ирĕкре ĕçлеме кăмăлланă. Çитменнине, нимĕçсем «хăратмалла» персе тăни вырăссене пĕртте хăратман.
Сержант Глазс писателе уйрăмах çав тери чĕререн тăрăшса хырнă, сухал хырас ĕçе Военторгра лайăх туса пынине кăтартма тăрăшнă. Писателе вăл икĕ хутчен питĕ тĕплĕн хырнă — пĕрре сухала май, тепре сухала хирĕç. Вăл ăна тата виççĕмĕш хут хырасшăн пулнă, анчах та писатель:
— Кирлĕ мар, — тенĕ.
Унтан Глазс писателĕн ĕнсине хырнă та унăн тăнлавĕсене епле касма кăмăл пуррине ыйтнă: тӳррĕн-и, чалăшшăн-и, е Севастопольри пек çурма-бакенбард тумалла-и? — тенĕ вăл.
— Пурĕпĕрех, — тенĕ писатель, ятсăр сăрт тăрринче минăсем çурăлнине итлесе.
— Апла пулсан, эпĕ сире чалăшшăн хырса ярăп. Пирĕн гвардеец-минометчиксем пурте тенĕ пекĕх чалăшшăн хыртараççĕ.
— Чалăшшăн хырăр эппин, — тенĕ писатель.
— Ыраттармасть-и? — тесе ыйтнă Глазс, писателĕн сассинче каштах тарăхнине туйса.
— Эпĕ васкатăп, — тенĕ писатель.
— Тата пилĕк минут. Унтан ытла мар, — тенĕ Глазс. — Манăн сирĕн тăнлавсене кирлĕ пек хырса ямалла. Сирĕн Военторг парикмахерĕсем епле ĕçленине пĕлмелле вĕт. Тен, вăл сире валли статья çырмалли юрăхлă материал пулĕ.
Глазс писателĕн иккĕмĕш тăнлавне хырсан, вĕсенчен инçетре те мар мина ӳксе çурăлнă.
— Ан пăшăрханăр, — тенĕ Глазс, — вăл ним тĕлсĕр перет. Ку вăл никама та хăратмасть. Пудра сапма юрать-и?
— Сирĕн пудра та пур-и вара? — тĕлĕннĕ писатель.
— Паллах пур. Культурăллă парикмахерски валли мĕн кирлĕ — вĕсем пĕтĕмпех пур пирĕн.
— Одеколон та пур-и вара? — тата ытларах тĕлĕннĕ писатель.
— Паллах пур, — тенĕ Глазс — Сапма ирĕк парăр?
— Сапăр, — тенĕ писатель.
Глазс кĕсьинчен кĕленче кăларнă, ун ăшне пĕчĕк трубка чикнĕ те, ун витĕр вĕрсе писателĕн питне одеколонпа сапнă. Вăл ĕнтĕ писателĕн питне алшăллипе шăлса типĕтме хатĕрленнĕ, анчах сасартăк тинкерсе итленĕ те:
— Халĕ акă эпĕ сире пĕр минутлăха шăтăка анма сĕнетĕп, — тенĕ.
Вĕсем шăтăка сиксе анма ĕлкĕрнĕ çеç — юнашарах мина çурăлса кайнă та Глазсăн курăк çинче хăварнă пур хатĕрсене те — кăпăк сĕрмеллине, пĕчĕк чашкăна, хăйрамаллине тата тĕкĕре пĕр самантрах пĕтерсе хунă.
Кĕрентерех тĕтĕме çил вĕçтерсе кайсан, писатель куллине пытармасăрах:
— Мĕн чухлĕ тӳлеме хушатăр? — тесе ыйтнă.
Вара парикмахер хĕрелнĕ куçĕсемпе пĕлĕтелле пăхнă та пĕр хушă тутисемпе хускаткаласа тăнă хыççăн:
— Саккăр та хĕрĕх, — тенĕ.
Писатель тĕлĕнсе кайнă. Фронтра сухал хырнăшăн укçа илмеççĕ пулĕ, тесе шутланă вăл.
— Хаклăрах мар-и? — тенĕ вăл йăл кулса.
— Хаксем çавăн пек, — тенĕ Глазс хулпуçийĕсене сиктеркелесе. Кирлĕ пулсан эпĕ сире военторг прейскурантне кăтартма пултаратăп. Эхер те сирĕн çумăрта укçăр çук пулсан, кĕтме пултаратăп. Ан пăшăрханăр. Кайран парăр. Нимĕнех те мар-çке!
Акă мĕнлескер пулнă «пĕчĕк кĕтӳçе» хырма килнĕ çын.
Вăл хăйĕн хатĕрĕсене чĕркенĕ алшăллине салтрĕ те, хатĕрĕсене пушă койка çине пит те йĕркеллĕн хурса тухрĕ, алшăллине Ваньăн мăйĕ тавра çыхрĕ.
— Мунча кĕменни нумай пулать-и? — тесе ыйтрĕ вăл ачаран.
— Хĕрĕх пĕрремĕш çултанпа, — терĕ Ваня.
— Ытла нумаях пулмасть иккен, — терĕ «Саккăр та хĕрех».
Пурте кăмăллăн кулса ячĕç. «Саккăр та хĕрĕх» пит те паллă çын пулни, хăй ĕçĕнче профессор вырăнĕнче шутланни, хăй кунта килнипе пысăк чыс туни тӳрех паллă пулчĕ.
— Çĕр грамне халĕ ĕçетĕр-и, е ĕç хыççăн-и? — тесе ыйтрĕ Горбунов, койка çине фляжка, кружка, икĕ пысăк çăкăр чĕлли тата сысна какайĕнчен тунă консерва банкине уçса лартса.
— Вăрçăччен пирĕн Бобруйскра ăслă çынсен малтан ĕçлес, унтан вара ĕçес йăла пурччĕ, — терĕ парикмахер кулкаласа. — Ку çамрăк çынпа мĕн тăвăпăр?
— Ачанне çӳçне касас пулать, — терĕ Биденко хĕрарăм сассипе, «пĕчĕк кĕтӳçĕ» çине ачашшăн пăхса.
— Ку паллă вăл, — терĕ «Çаккăр та хĕрĕх», — анчах çакăн пек ыйту тухса тăрать: мĕнле касмалла-ха ăна? Касма тĕрлĕрен пулат. Нулевой номерпе, пуç тури çинчен касса «боксла», мала çӳç хăварса тата урăхла та.
— Мала çӳç хăварса касăр, — терĕ Ваня.
— Мĕншĕн-ха мала çӳç хăварса касмалла?

— Эпĕ пĕр ачанне, гвардейски кавалеристăнне çавăн пек каснине куртăм. Вĕсен полк ывăлĕнне. Ефрейтор Вознесенскинне. Питĕ хитре кăтрашки!
— Пĕлетĕп. Манăн ĕç вăл, — терĕ парикмахер.
— Çук, артиллериста ун пек килĕшмест, — терĕ Биденко çирĕппĕн. — Кавалериста чăнах та килĕшет ĕнтĕ. Анчах батарееца — çук. Батарееца ноль-нольпе касас пулать. Яп-яка пултăр.
— Ну, тăванăм, эпĕ ун пек шутламастăп, — терĕ Горбунов.
— Нольпе касни вăл пехотинеца ытларах килĕшет, анчах артиллериста — ниепле те килĕшмест. Унăн пуçĕ яп-яка пулсан, вăл мĕнле вăрçă турри пулать-ха? Артиллериста «боксла» кассан лайăхрах пулĕ. Ку килĕшӳллĕрех.
— «Боксла» — авиаци валли вăл, — терĕ кĕтесрен тахăшĕ.
— Авиаци валли? Чăн та пулĕ çав. Апла пулсан пуç тури çинчен касас пулать.
— Ку вара ытла та танкистла пулать.
— Тĕрес, тăвансем! Ытла та, бронетанковăй сăн пулать апла пирĕн Ваньăн. Ун пек юрамасть. Ăна çавăн пек касмалла: пĕрре пăхсанах вăл артиллерист пулни палăртăр.
Ваньăн çӳçне мĕнле касмалли çинчен разведчиксен пĕтĕм команди чылай вăхăт сӳтсе яврĕ. Парикмахер тӳсĕмлĕн итлесе тăчĕ. Анчах та юлашкинчен, çӳçе артиллеристла мĕнле касмаллине никам та лайăххăн пĕлменни палăрсан, — «Саккăр та хĕрĕх» çемçен кулса ячĕ те:
— Аван, — терĕ. — Халĕ эпĕ ăна хам шухăшланă пек касса яратăп. Ачам, пуçна пĕшкĕрт-ха.
Çак сăмахсемпе вăл кĕсьинчен аллюминирен тунă пуç тури кăларчĕ.
— Анчах та кăтрашка тумалăх пултăр, — терĕ Ваня тархасланă сасăпа.
— Тăнлавĕсене те чалăшрах тума ан манăр, — хушса хучĕ Горбунов.
— Ан пăшăрханăр, — терĕ те парикмахер, унăн çӳле çĕкленĕ аллинче хачă янăраса чăнкăртатма пуçларĕ.
Алшăлли çине Ваньăн çӳçе пайăркан-пăйăркан тăкăнма тытăнчĕ.
«Саккăр та хĕрĕх» çӳç касма пит те лайăх пултарнă, ăна пурте пĕлнĕ. Анчах та кунта вăл хăйĕн ăсталăхне тата та ытларах кăтартрĕ. Ачан çӳçне апла та капла та, пур майсемпе те, пур меслетсемпе те касрĕ.
Фокусник пек ăста парикмахерăн аллинчи хатĕрĕсем улшăнса çеç пычĕç. Пĕрре хачă вылярĕ, тепре машинка юрларĕ, унтан сасартăк тăнлавсем çумĕнче бритва çиçĕм пек ялтăртатса илчĕ.
Алшăлли çинче касса пăрахнă çӳç купи пысăкланса пынă май: ачан пуçĕ юмахри пек улшăнса пычĕ.
Сивĕ хачăпа тура хăйĕн çара пуçĕ çумне сĕртĕннипе Ваня йăшăлтатса, хуллен кулкаласа ларчĕ. Хăйсен «пĕчĕк кĕтӳçи» вĕсен куçĕ умĕнчех пĕчĕк салтак пулса пынине курса разведчиксем те кăмăллăн кулкаларĕç.