Полк ывăлĕ - 10

— Акă, Биденко пичче, пăхăр, — терĕ Ваня разведчика дистанци уççине кăмăллăн кăтартса.
— Пăх-ха эсĕ, чăн-чăн орудиецах пулса тăна!
Биденко ача çине савăнăçлăн, çав хушăрах кăшт кĕвĕçсе пăхрĕ, малтан хăй пăхса усранă ачана орудиецсем сăн-сăпат енчен мĕнле улăштарса лайăхлатнине курма тăрăшрĕ. Лайăхлатни пĕрре кăна пулнă, — орудиецсем ачана шлем тăхăнтартнă. Ку вара Ваньăна тата ытларах фронтра нумай вăхăт пулнă салтак тĕслĕ тунă. Ытти енчен вăл ĕлĕкхи пекех пулнă. Чăн та, Ваньăн обмундированийĕ пĕркунхи пек таса пулман. Вăл лутăрканнă, якалнă, аттисем çинче хутламсем пулса тăнă, кунçисем анса кайнă, шинелĕн çанни пĕр вырăнта тупă çăвĕпе вараланнă.
Биденкона ку хăй ăшĕнче кăмăла та кайрĕ. Кун пек пулни вăл хăй юратнă ачана татах та боевой сăнлăрах тунă. Анчах çапах та вăл кăмăлсăр пулнă пек сăмах тĕртсе илмесĕр ирттерсе ямарĕ.
— Тирпейсĕрленсе кайнă-çке эсĕ çапах та, йăваланса пĕтнĕ. Пахма намăс.
— Эпĕ айăплă мар, пичче. Тепĕр чух оруди патĕнче хывăнмасăрах, çĕр çинчех çывăрма килет.
— Оруди патĕнче... — терĕ Биденко салхуллăн. — Асту-ха, пирĕн патăрта тасарах çӳреттĕн. Епле пулсан та, хысна обмундированине тирпейлĕрех тăхăнса çӳрес пулать.
Биденко ку сăмахсене ахальрен кăна, кăмăлсăр пулнă пек мăкăртатса илесшĕн çеç каланине Ваня лайăх ăнланчĕ. Вăл Биденко ăна малтанхи пекех юратнине туйса тăчĕ. Унăн чĕри тӳрех вĕриленсе кайрĕ, çавăнпа та унăн Биденкона юлашки вăхăтра хăйĕн пурнăçĕнче пулса иртнĕ пăлларах çĕнĕ хыпарсене пĕтĕмпех каласа парасси килчĕ. Вăл ĕнтĕ пĕрре хăех тупăран пенине те, ĕнер ăна улттăмĕш номер туса хунине те, капитан Енакиев ăна хăйĕн ывăлĕ вырăнне йышăнни, ун çинчен вăл дивизион командирне рапорт çырса пани çинчен те каларĕ.
Унăн разведчикран Горбунов çинчен, вĕсем мĕнле лайăх çĕнĕ хыпарсем илтни çинчен, епле çĕнĕ трофейсем пурри çинчен ыйтса пĕлесси килчĕ.
Анчах вăл çаксене пĕрне те ыйтма ĕлкĕреймерĕ. Таврара çапăçу пынă. Кашни секунда ылтăн пек хаклă пулнă. Нумай калаçса тăма май пулман.
Тупăсене передоксем çинчен антарса патрон ещĕкĕсене пушатса çитерсенех — ку ĕçе пĕр минут çурăран та ытла мар турĕç, — сержант Матвеев Ваня халиччен пĕрре те итлемен çĕнĕ команда пачĕ:
— Кустăрмасем çине!

25
Номерсем çав самантрах тупă тавра тăчĕç, унăн хоботне çĕклерĕç, кашни кустăрми çине икшерĕн уртăнчĕç, кустăрмасен калпакĕсенчен вĕренсем çаклатрĕç, унтан хашкаса илчĕç, ухлатрĕç те орудие малта чупса пыракан Биденко кăтартнă çĕрелле çăмăллăнах туртса кайрĕç.
Ытти салтаксем патрон тултарнă ещĕксене тытса, вĕсене тупă хыççăн сĕтĕрсе кайрĕç.
Ачана никам та нимĕн те каламарĕ. Унăн мĕн тумаллине вăл хăех ăнланса илчĕ. Вăл ещĕкĕн çаккинчен тытса ăна вырăнтан хускатма пикенчĕ. Анчах ещĕкĕ ытла йывăр пулнă. Вара Ваня нумай шухăшласа тăмасăрах, дистанци уççипе çапса ещĕкĕн çӳлти хăмине уçрĕ те, хулпуççийĕ çине пĕрер вăрăм, çăра çупа хулăн сĕрсе лартнă патрон хурса, вĕсен йывăрăшĕпе авăна-авăна, ыттисем хыççăн чупрĕ.
Вăл чупса çитнĕ çĕре оруди çĕрулми тунисен пысăк купи патĕнче тăнă, вăл ĕнтĕ çапăçăва хатĕр пулнă. Инçех те мар тепĕр оруди тăнă.
Капитан Енакиев та кунта пулнă.
Ваня ăна кун пек пулнине нихăçан та курман. Вăл шлем тăхăннă, ахаль салтак пекех çĕр çинче, урисене сарса, çирĕп аллисемпе чавсаланса выртнă. Вăл бинокльпе пăхнă.
Унпа юнашар, автомат çине чавсаланса, капитан Ахунбаев хăяккăнтарах выртнă; ун çинче ула-чăла плащ-палатка пулнă, плаш- палаткин кантрисене вăл мăйĕ тавра хытă çыхса лартнă. Ун патĕнче тутăр пек хутласа хунă картта выртнă. Картта çинче Ваня хулăн çырнă икĕ хĕрлĕ сăнă курчĕ, — сăннисем иккĕшĕ те пĕр çĕрелле кайнă. Кунтах тата икĕ çын выртнă — наводчик Ковалев тата иккĕмĕш оруди наводчикĕ; ку наводчикăн хушаматне Ваня пĕлмен-ха. Вĕсем иккĕшĕ те батарея командирĕ пекех пĕр еннелле пăхнă.
— Лайăх куратăр-и? — тесе ыйтрĕ капитан Енакиев.
— Куратпăр, — терĕç наводчиксем иккĕшĕ те.
— Сирĕн шутпа, кунтан тĕл патне çитме миçе метр?
— Пер çичçĕр метр пулать.
— Тĕрĕс. Çичçĕр вăтăр метр. Çавăнта перĕр те ĕнтĕ.
— Итлетпĕр.
— Наводкăна тĕрĕс тумалла. Перессе хăвăрт пемелле. Хăвăртлăха чакармалла мар. Пехотăран кая юлмалла мар. Уйрăм команда пулмасть.
Капитан Енакиев хыттăн, кĕскен, кашни сăмаха уйăрса, уççăн ăнланмалла каларĕ. Ахунбаев унăн кашни сăмахне ырласа пуçĕпе сулкаларĕ те — темĕнле салхуллăн, тĕлĕнмеллерех, шикленерех чарăнса, хăйĕн сайра та йăлтăртатакан шăлĕсене кăтартса кулчĕ.
— Перессе пуриншĕн те панă сигнал тăрăх харăс пеме тытăнмалла, — терĕ капитан Енакиев.
— Сигнал — пĕр хĕрле ракета, — терĕ Ахунбаев карттине васкасах полевой сумкине лутăркаса чиксе. — Ракетине эпĕ хам яратăп. Сăнаса тăрăр.
— Итлетĕп.
Ахунбаев полевой сумкин чĕнне тимĕр тăха ăшне кĕртрĕ те ăна вăйпа туртрĕ.
— Кайрăм! — терĕ те вăл татăклăн, сывпуллашмасăрах, вăйланса пыракан пăшал сассисем илтĕннĕ çĕре васкасах чупса кайрĕ.
— Ыйтусем çук-и? — терĕ капитан Енакиев наводчиксене.
— Çук, — терĕç вĕсем.
— Орудисем патне!
Наводчиксем иккĕшĕ те кашни хăйĕн орудийĕ патнелле упаленсе кайрĕç. Çакăнта тин Ваня таврари пур çынсем те: батареецсем те, пехотинецсем те, хăйсен сумкисене çакнă икĕ хĕр санитарка та, сăран ещĕксемпе тимĕр катушкăсем çакнă темиçе телефонист та, аллине тата пуçне бинтпа çыхнă пĕр аманнă салтак та — çаксем пурте çĕр çинче выртнине, тепĕр çĕре куçса каймалла пулсан — вĕсем упаленсе кайнине асăрхарĕ.
Кунсăр пуçне, Ваня хăшпĕр чухне сывлăшра темĕнле кайăк чĕриклетсе илнĕ пек янăракан сасă илтĕннине асăрхарĕ. Халĕ уншăн паллă пулчĕ ĕнтĕ: ку — ăнсăртран вĕçсе килнĕ пульăсем шăхăраççĕ иккен. Вара вăл хăй пехота цепĕнчен инçетре те мар пулнине ăнланса илчĕ. Унтан тепĕр самантранах вăл çав пехота цепьне курчĕ. Вăл юнашарах пулнă.
Ваня малта, çĕрулми уйĕн варринче, паçăрах темĕнле тĕмескесем курчĕ, вĕсем ăна çĕрулми тунисен куписем пек туйăннă. Анчах халĕ вăл çав тĕмескесем — пехота цепĕ пулнине уççăнах курчĕ: çав цепьрен леререх хамăрăннисем никам та çук ĕнтĕ, унта нимĕçсем кăна.
Вара вăл, асăрханса пĕшкĕнсе, хайĕн орудийĕ патне пычĕ те снарядсене çĕре лартрĕ, унтан ещĕк патне, хăйĕн улттăмĕш номер вырăнне выртрĕ.
Ваньăна çав кунхи ĕçсем калама çук вăраххăн пулса иртнĕ пек туйăнчĕ. Анчах тĕрĕссипе пур ĕçсем те юмахри пек хăвăртлăхпа пулса пынă.
Ваня капитан Енакиева епле те пулин хăй çине çавăрăнтарса пăхтарсан, вăл пăхсан вара ăна дистанци уççине кăтартса: «Сывлăх сунатăп, капитан юлташ», — тесе каласан, пĕр сăмахпа, вăл та хăйсен орудийĕпе кунта пулнине, вăл та, ытти салтаксем пекех, çапăçнине систерсен питĕ аван пуласси çинчен шухăшласа çитерме те ĕлкĕреймерĕ — çав самантрах малта вăйсăр пăшал сасси шаплатрĕ те, хĕрле ракета çӳлелле вĕçсе хăпарчĕ.

— Тапăнса килекен нимĕçсем çине. Тӳрĕ наводкăпа. Огонь! — кĕскен, хыттăн, витĕмлĕн кăшкăрчĕ капитан Енакиев, пĕтĕм кĕлеткипе сиксе тăрса.
— Огонь! — кăшкăрса ячĕ сержант Матвеев.
Вара çав самантрах — тен, унтан та маларах-и, — икĕ тупă кĕрĕслетрĕç. Унтан вĕсем татах печĕç, татах, татах. Вĕсем пĕр чарăнмасăр, татти-сыпписĕр печĕç. Пенĕ сасăсем снарядсем çурăлнă сасăсемпе хутăшса кайрĕç. Пĕр чарăнмасăр кĕрлесе янăранă сасă орудисем тавра стена пек капланса тăчĕ. Тар газĕсен йӳçĕ, пыра пăвакан шăрши куçсене горчица сĕрнĕ пĕк шывлантарчĕ. Ваня хăйĕн çăварне йӳçĕ тимĕр тути кĕнине те туйрĕ.
Тĕтĕмпе, йăсăрланакан гильзăсем пĕрин хыççăн тепри тупă кĕпçинчен каялла тухса вăркăнчĕç, çĕре çапăнса, сиккелесе çавăрăна-çавăрăна ӳкрĕç. Анчах вĕсене халĕ никам та пуçтармарĕ ĕнтĕ. Вĕсене урасемпе кăна тапса аяккалла ывăтрĕç.
Ваня снарядсене ещĕксенчен кăларса вĕсен калпакĕсене сĕвсе пăрахма та ĕлкĕреймерĕ.
Ковалев яланах хăвăрт ĕçленĕ, анчах халĕ унăн кашни хусканăвĕ çиçĕм пек пулнă, ăна асăрхаса юлма та май килмен. Ковалев панорамăран пĕртте уйăрăлмасăр, çĕклемелли тата пăрмалли механизмсене пĕр вăхăтрах икĕ аллипе те çав тери хăвăрт çавăрнă. Хăйранса пĕтнĕ шăлĕсемпе мăйăхĕсене çыртса, вăл текех спусковой шнуртан хаяррăн туртнă. Вара тупă каллех пĕтĕм кĕлеткипе чĕтренсе илсе, витĕр курăнакан тар тĕтĕмĕпе хупланнă.
Капитан Енакиев Ковалевпа юнашар, оруди кустăрмин тепĕр енче тăрса, бинокль витĕр хăйĕн снарячĕсем епле çурăлнине сăнанă. Хăш чухне, лайăхрах курас тесе, вăл аяккалла пăрăннă, хăш чухне малалла чупса кайса, çĕр çине выртнă. Пĕринче тата вăл çĕрулми тунисен купи çине тĕлĕнмелле çăмăллăн сиксе хăпарчĕ те, çывăхрах темиçе мина ӳксе çурăлнă пулин те ним пĕшкĕнмесĕрех тăчĕ. Ваня ун чухне пĕр осколокĕ тупăн щитне çапăнса чанклатнине те илтрĕ.
— Çапла, çапла. Аван. Тата тепре кĕрлеттер-ха, — терĕ капитан Енакиев, тӳсеймесĕр каллех тупă патне таврăнса тата Ковалев аллипе темĕскер кăтартса. — Халĕ икĕ делени сылтăмарах ил. Куратăн-и, унта вĕсен миномет тăрать. Пер çавăнта. Яр виçĕ снаряд. Огонь!
Тупă каллех пĕтĕм кĕлеткипе чĕтренсе илчĕ. Капитан Енакиев, бинокльне куçĕ патĕнчен илмесĕр, хăвăрттăн каласа тăчĕ:
— Çапла, çапла. Маттур, Василий Иванович, шăтăкнех лектертĕн. Шарлами пулчĕ, путсĕр. Халĕ ĕнтĕ, тархасшăн, каллех пехота çинелле кĕрĕслеттер. Аха, шуйттансем! Çĕр çумне лăпчăнса выртрĕç, пуçĕсене çĕклеме те пултараймаççĕ. Туянтар-ха вĕсене тата, Василий Иванович.
Пĕринче, уйрăмах тĕл тивертсен, капитан Енакиев ахăлтатсах кулса ячĕ, бинокльне пăрахса аллисене çупса илчĕ.
Хăйсен капитанĕ çакăн пек вашават, хаваслă, çамрăк пулинне Ваня нихçан та курман. Салтак хайĕн командирĕпе мухтаннă пек, вăл та унпа яланах мухтаннă. Анчах халĕ салтакăн мухтанакан кăмăлĕ çумне тата тепĕр мухтану — ывăлĕ хăйĕн ашшĕпе мухтанни хутшăннă.
Сасартăк капитан Енакиев аллине çĕклерĕ те, икĕ туппи те шăпах пулчĕç. Вара Ваня пĕр çĕре пухнă сахалтан та вунă пулемёт антăхса кайсах пенине илтрĕ. Ку сасса илтсен ачан ӳт-тирĕ сăрăлтатса илчĕ. Вăл ăнланаймарĕ. Лайăх япала-и ку, начар-и. Анчах та вăл капитан Енакиев çине пăхса илсен, ку пит те аван пулнине ăнланчĕ.
Кайрантарах Ваня салтаксенчен çакна пĕлчĕ. Вăл — Ахунбаевăн вуникĕ пулемёчĕ пулнă. Вĕсене пытарса лартнă та, вĕсем нимĕçсем çывăхах пыриччен шарламасăр тăнă. Вара вĕсем пурте пĕр харăс, кĕтмен çĕртен пеме тытăннă.
— Аха, тараççĕ, — терĕ капитан Енакиев. — Чакакан нимĕç цепĕсем çине тата шрапнельпе сапăр-ха. Прицел вăтăр пилĕк, трубка вăтăр пилĕк. Огонь! — тесе кăшкăрчĕ те вăл, тупăсем вара ултă хут печĕç. Унтан вăл каллех аллине çĕклесе паллă турĕ те тупăсем пеме чарăнчĕç.
Пулеметсем малтанхи пекех пĕр чарăнмасăр печĕç; анчах халĕ вĕсен пĕр-пĕрне хуса çитсе иртсе каякан машина пек сассисемсĕр пуçне, уйăн тĕрлĕ кĕтессисенче кăшкăракан нумай çынсен пурте палланă сасси илтĕнче: «урра-а-а-а!..»
— Малалла! — терĕ те капитан Енакиев, çаврăнса пăхмасăрах малалла чупрĕ.
— Кустăрмасем çине! — кăшкăрса ячĕ сержант Матвеев. Хăйĕн пичĕ тăрăх юн юхать иккен.
Вара тупăсем каллех малалла куçса кайрĕç. Халĕ вĕсем тата хăвăртрах куçрĕç. Вĕсем патне çапăçура хĕрсе кайнă пехотинецсем чупса тухса, хыттăн кăшкăрашса, артиллеристсене тупăсен кустăрмисене çавăрма пулăшрĕç. Ыттисем патрон ещĕкĕсене çĕклесе е сĕтĕрсе пычĕç.
Çав вăхăтра капитан Ахунбаев нимĕçсене çаплах хăваланă, вĕсене чарăнса окопсем алтма паман. Ахунбаевăн нимĕçсем валли хатĕрленĕ вуникĕ пулемет кăна пулман-ха. Унăн тата миномёт батарейи те пулнă, ăна та вăл тĕплĕн пытарса лартнă. Ку батарея çав таранччен пĕрре те пемен.
Халĕ, тупăсем урăх вырăна кайма хусканнипе переймен пирки, миномет батарейине черет çитрĕ. Вăл таракан нимĕçсем çине пĕр харăссăн минăсене йĕркипе хурса пеме тытăннă. Нимĕçсем çав тери хытă тарчĕç, çавна пула вĕсене хыçалтан хăвалакан пехота та, унпа пĕрле тупăсем те, нумайччен чарăнса тăмарĕç.
Енакиевăн тупписем пĕрре чарăнмасăрах сăртăн çуррине çитрĕç; нимĕçсен тĕп позицийĕсем кунтан питĕ çывăх пулнă ĕнтĕ. Ку тĕлте нимĕçсем пахча çумĕнчи пысăк канавра тытăнса тăма пултарнă. Вĕсем окопсем алтма пуçланă. Анчах çак вăхăтра тупăсем пырса çитрĕç. Çапăçу çĕнĕ вăйпа тапранса кайрĕ.
Халĕ ĕнтĕ тупăсем стрелковăй ячейкăсем хушшинчех тăнă. Ваня сылтăмра та, сулахайра та çĕр çинче выртакан стрелоксем пенине курчĕ. Çавăнтах вăл патронсем валеçекенсене те курчĕ, — вĕсем хăйсем хыççăн цинкран тунă ешĕксене сĕтĕрсе хăвăрт чупаççĕ, стрелоксем хыçне пыра-пыра выртаççĕ. Ваня залппа пеме команда паракан офицерсем кăшкăрнисене илтрĕ.
Таврари çĕре пĕтĕмпех алтса шăтарса пĕтернĕ, ăçта ан пăх — унта тĕтĕм мăкăрланакан воронкăсем курăннă. Пур çĕрте те пенĕ гильзăллă пулемет лентисем, нимĕçсен лапчăнса лутăрканнă фляжкисем, цинкран тунă йывăр тăхаллă сăран снаряжени татăкĕсем, çурăлман минăсем, татăкăн-татăкăн çурса пĕтернĕ нимĕç плащ-палаткисем, юнланнă пир татăкĕсем, фотокарточкăсем, открыткăсем, нумай пулмасть çапăçу пулса иртнĕ хирте яланах тĕл пулакан ытти çӳп-çап йăваланса выртнă.
Тупăсенчен инçе те мар хурарах симĕс мундирсем, тата пысăк кăвак резина атăсем тăхăннă темиçе нимĕç вилли йăваланса выртнă.
Малтанах Ваньăна вĕсем кунта нумай вăхăт тăрас пек туйăнчĕ.
Анчах та, атака ăнăçлах пулманнине кура, капитан Ахунбаев хăйĕн виççĕмĕш, юлашки шанчăкне кăларса тăратрĕ. Ку вăл — çапăçăва кĕмен взвод пулнă, капитан Ахунбаев ăна чи йывăр самант валли упранă. Халĕ вăл ăна вăрттăн илсе пычĕ те, çапăçу валли тĕлĕнмелле хăвăртлăхпа тата ăсталăхпа йĕркелесе тăратса, Енакиев орудийĕсем тĕлĕпе окопĕсене лайăхах алтса çитереймен нимĕçсем çинелле тӳрех атакăна илсе кайрĕ.
Ку — пысăк савăнăçлă минута пулчĕ. Анчах вăл та çак ирхине Ваня тавра пулса пынă ытти ĕçсем пекех, çав тери хăвăрт иртсе кайрĕ.
Çĕнĕ позицире часрах çирĕпленсе тăрас шутпа оруди расчечĕ кĕреçесем тытнăччĕ çеç — Ваня таврари ĕçсем сасартăк начар еннелле улшăннине асăрхарĕ. Çапăçу кĕрлесе иртнĕ хыççăн тăруках шăп пулса тăчĕ, ачана çав шăплăхра темĕнле питĕ хăрушă, ытла та ырă мар япала пур пек туйăнчĕ.
Капитан Енакиев оруди щичĕ çумне тайăнса, куçĕсене хĕссе, инçетелле пăхса тăнă. Унăн сăнĕ çакăн пек салху пулнине Ваня нихçан та курманччĕ-ха.
Ковалев унпа юнашар тăрса, аллипе малалла тĕллесе кăтартнă. Вĕсем пĕр-пĕринпе хуллен калаçнă. Ваня вĕсем мĕн калаçнине тинкеререх итлесе тăнă. Вĕсем калаçни Ваньăна темĕнле вăйă выляни пек туйăннă.
— Пĕрре, иккĕ, виççĕ, — терĕ Ковалев.
— Тăваттă, пиллĕк, — терĕ малалла Енакиев.
— Улттă, — терĕ Ковалев.
Ваня командирпа наводчик пăхса тăнă çĕрелле пăхрĕ. Вăл тĕксĕм те хăрушă горизонт çинче темиçе çӳллĕ шĕвĕр çурт тăррисене, темиçе ватă йывăç тата чугун çул çинчи водокачка мĕлкине курчĕ.
Урăх вăл нимĕн те кураймарĕ.
Анчах çав вăхăтра капитан Ахунбаев пырса тăчĕ. Унăн сăн-пичĕ вĕри, хĕп-хĕрлĕ пулнă. Пичĕ-куçĕ яланхинчен сарлакарах пек курăннă. Хăрăмпа хуралса ларнă тар унăн пит çăмартийĕсем тăрăх юхса, çутăлса тăракан янахĕ çинчен тумласа тăнă. Ăна вăл плащ-палатка хĕррипе шăлса илчĕ.
— Пилĕк танк, — терĕ вăл, сывлăш çавăрса илсе. — Водокачка çинелле пыраççĕ. Кунтан виçĕ пин метр пулать.
— Улттă, — терĕ капитан Енакиев, — кунтан — икĕ пин те сакăрçĕр метрта.
— Пулма пултарать, — терĕ Ахун6аев.
Капитан Енакиев бинокльпе пăхрĕ те:
— Пехотăпа пĕрле килеççĕ, — терĕ.
Капитан Ахун6аев унăн аллинчен бинокле васкасах илсе пăхма тытăнчĕ. Бинокле горизонт тăрăх шутарса, вăл чылайччен пăхрĕ. Унтан бинокле каялла тавăрса пачĕ.
— Икĕ рота яхăн пехота килет, — терĕ Ахунбаев.
— Çавăн чухлĕ пулать çав, — терĕ капитан Енакиев. — Сирĕн миçе штык юлчĕ?
Ку ыйтăва хирĕç Ахунбаев тӳрех ответ памарĕ.
— Çухатусем пысăк, — терĕ те вăл юлашкинчен тарăхса, мăйĕ çинчи плащ-палатка кантăрисене салтса çыхрĕ, анса ларнă атă кунçисене туртса хăпартрĕ, унтан, автомачĕпе сулкаласа, сарлака утăмсемпе малалла чупса кайрĕ.
Ку калаçу ытла хуллен пулса иртнĕ пулин те, «танксем» тенĕ сăмах çав самантрах икĕ оруди патне те вĕçсе çитрĕç.
Салтаксем пĕр-пĕринпе калаçмасăрах тата хытăрах алтма тытăнчĕç, пиллĕкмĕшпе улттăмĕш номерсем ещĕкĕсенчен бронебойнăй патронсене кăларса уйрăм купаласа хума пуçларĕç. Çапăçура хăйĕн вырăнĕ ăçта пулмаллине çирĕп астуса, Ваня патронсем патне чупса кайрĕ.
Çав вăхăтра ăна капитан Енакиев асăрхаса илчĕ.
— Епле! Эсĕ кунта-и? — терĕ вăл. — Эсĕ мĕн тăватăн кунта?
Ваня çав самантрах чарăнса тăсăлса тăчĕ.
— Эпĕ пĕрремĕш оруди çумĕнче улттăмĕш номер, капитан юлташ, — терĕ вăл васкаса, аллине шлемĕ çумне тытса. Сăмах майĕн каласан, шлемĕн чĕнĕ унăн янахĕ айĕнче ниепле те хытă çыхăнман, пушă пирки сулланса тăнă.
Тӳррипех калас пулать, ача кунта кăшт суйрĕ. Вăл улттăмĕш номер пулман. Вăл улттăмĕш номер çумĕнче запасной çеç пулнă. Анчах та унăн çав тери улттăмĕш номер пулас килнĕ, хăйĕн капитанĕ тата хăйне усрама йышăннă ашшĕ умĕнче çав тери аван курăнасси килнĕ, çавăнпа та вăл ирĕксĕрех кăшт суйса илнĕ.
Вăл Енакиев умĕнче тӳп-тӳрĕ тăсăлса, ун çине пысăк кăвак куçĕсемпе пăхса тăчĕ. Батарея командирĕ ăна тин асăрханă пулин те питĕ савăнчĕ.
Вăл капитана хăй тупă хыççăн патронсем епле çĕклесе пыни çинчен, снарядсен колпачокĕсене епле хывни, çывăхрах мина ӳкнĕ пулсан та хăраманни çинчен каласа кăтартасшăн пулчĕ. Унăн пурин çинчен те каласа парса, хăйне салтакла хавассăн: «вăйлă!» тесе мухтанине илтесси килчĕ.
Анчах çак минутăра капитан Енакиевăн унпа калаçу пуçласа ярас кăмăл пулман.
— Эсĕ мĕн — ухмаха еретĕн-и? — терĕ капитан Енакиев хăраса.
Унăн çак самантра: «Эсĕ мĕн — ăнланмастăн-и? Пирĕн çине танксем килеççĕ. Ухмах ача, сана кунта вĕлереççĕ вĕт. Чуп кунтан!» — тесе кăшкăрасси килчĕ, анчах та вăл тытăнса тăчĕ. Вăл хаярланнă пек пулчĕ те татăклăн:
— Халех кай кунтан, — тесе каласа хучĕ.
— Ăçта? — терĕ Ваня.
— Каялла. Батарейăна. Иккĕмĕш взвода. Разведчиксем патне. Хуть те ăçта кай. Куçăм ан куртăр сана кунта!
Ваня капитан Енакиевăн куçĕсенчен пăхрĕ те, пĕтĕмпех ăнланчĕ. Унăн тутисем сиккелесе илчĕç. Вăл тата хытăрах тăсăлса тăчĕ.
— Çук, кайма пултараймастăп, — терĕ вăл.
— Мĕн? — тĕлĕннипе тепĕр хут ыйтрĕ капитан Енакиев.
— Çук, — терĕ те ача тепĕр хут çирĕппĕн, куçĕсемпе çĕрелле пăхрĕ.
— Эпĕ сана приказ паратăп, илтетĕн-и? — терĕ капитан шăппăн.
— Çук, кайма пултараймастăп, — терĕ Ваня каллех. Ку сăмахсене вăл сассине çав тери хытарса каланипе унăн куççуллисем тухрĕç.
Çав самантра капитан Енакиев çак пĕчĕк çыннăн, хăйĕн салтакĕн, хăйĕн ывăлĕн чĕринче мĕн пулса иртнине пĕтĕмпех ăнланса илчĕ. Вăл ачапа тавлашма кирлĕ те маррине, ку усăсăр пулнине ăнланса илчĕ, пуринчен ытла халĕ кайма вăхăт та юлман ĕнтĕ.
Капитанăн тутисем çамрăк çыннăнни пек чăрсăртарах, чеерех кулса илчĕç. Вăл полевой сумкинчен донесенисем çырмалли кăвак хут татки туртса кăларчĕ те, ăна оруди щичĕ çумне хурса химически карандашпа темиçе сăмах çырчĕ. Унтан вăл хут татăкне пысăках мар кăвак конверт ăшне чиксе çыпăçтарса лартрĕ.
— Красноармеец Солнцев! — терĕ вăл хыттăн, юриех пурне те илтĕнмелле.
Ваня строевой утăмпа пырса тăчĕ те атă кĕлисемпе шаклаттарса илчĕ.
— Эпĕ, капитан юлташ.
— Боевой задани. Çак пакета халех дивизионăн команднăй пунктне, штаб начальникне çитерсе парăр. Ăнлантăр-и?
— Тĕп-тĕрĕс.
— Тепĕр хут калăр.
— Пакета дивизионăн команднăй пунктне, штаб начальникне çитерсе пама хушнă, — терĕ Ваня пĕртте тытăнса тăмасăр.
— Тĕрĕс.
Капитан Енакиев конверта тăсса пачĕ. Ваня хута çаплах хăвăрт илчĕ те шинель тӳмисене вĕçертсе, ăна гимнастеркин тарăн кĕсьине чиксе хучĕ.
— Кайма ирĕк парăр!
Капитан Енакиев нимĕн те чĕнмесĕр инçетре моторсем шавланине итлесе ларчĕ. Сасартăк вăл хăвăрт çавăрăнчĕ те, кĕскен кăна каларĕ:
— Ну? Мĕн тата? Кайăр, — терĕ.
Анчах Ваня, хăйĕн ялкăшакан куçĕсене капитан çинчен илеймесĕр, малтанхи пекех тӳп-тӳрĕ тăчĕ.
— Мĕн тата эсĕ? Ну? — терĕ капитан Енакиев ачашшăн.
Вăл ачана хăй патнелле тăрук туртса илчĕ те, хăйĕн кăкăрĕ çумне пăчăртарĕ.
— Хушнине ту, ывăлăм, — терĕ те вăл, Ваньăна кивĕрех çӳхе сăран перчетке тăхăннă пысăках мар аллипе хăй патĕнчен хуллен тĕртсе ячĕ.
Ваня сулахай хулпуççи урлă çавăрăнчĕ, шлемне тӳрлетрĕ те, каялла пăхмасăрах чупрĕ. Вăл çĕр метр та чупса каяймарĕ пулĕ — хăй хыçĕнче орудисем пенине илтрĕ. Ку — капитан Енакиевăн тупписем танксене пенĕ.

26
Ваня йывăррăн сывласа, йĕп-йĕпе тарласа артиллери позицийĕсем патне чупса çитсе тата дивизионăн команднăй пунктне шыраса тупнă вăхăтра — капитан Енакиев юлнă сăрт çинче ĕнтĕ тахçантанпах çапăçу кĕрленĕ.
Пĕтĕм сăрт пĕр-пĕринпе хутăшса кайнă шурă, хура тата кăвак тĕслĕ, çăра та кăтра тĕтĕмпе хупланнă.
Тĕтĕм ăшĕнче взрывсем çиçĕм пек çутăла-çутăла илнĕ. Çĕр чĕтресе тăнă. Хирти сывлăш, таçта пĕрмаях темĕн пысăкăш хапхана уçса хупса тăнă пек, каллĕ-маллĕ çӳренĕ.
Пирĕн çывăхри тата инçетри батарейăсен вуншар снарячĕсем кашни самантрах пуç çийĕпе çав сăрт еннелле вĕçсе иртнĕ.
Штаб начальникĕ пакета Ваня çине пăхмасăрах илсе вуларĕ те тĕксĕмленсе:
— Çапла. Эп ăна пĕлетĕп ĕнтĕ, — терĕ.
Çавăнтах пакета боевой донесенисен папки ăшне хучĕ.
— Кайăр!
Ваня штаб блиндажĕнчен тухса каялла чупрĕ. Анчах халĕ вăл çапăçу капитан Енакиев пулнă сăрт çинче кăна мар, пур çĕрте те пынине асăрхарĕ. Халĕ çапăçу пĕтĕм фрончĕпех, хĕвеланăçнелле майĕпен куçса пырса, кĕрлесе тăнă.
Ваня пĕр чарăнмасăр чупрĕ, ăна хăваласа çитсе мотомеханизированнăй пехотăн грузовикĕсем ыткăнса иртрĕç; танксем тарăн канав урлă кăвакалсем пек чалăшшăн йăванса каçрĕç; хăй тĕллен çӳрекен тупăсем гусеницисемпе чанкăртаттарса пычĕç, — ахаль пăхсан вĕсем майĕпен кайнă пек туйăннă, анчах тĕрĕссипе вĕсем пите хăвăрт пынă; телефонистсем хăйсен катушкисене тата пралук кармалли шалçисене çĕклесе, лини тăсса чупрĕç; сиккелекен «виллиспа» хĕрлĕ тăрăллă кăвакрах çĕлĕк тăхăннă генерал, куçĕ умне хаçат пек сарнă картта тытса, иртсе кайрĕ.
Пĕр сăмахпа каласан, таврара пурте вырăнтан вырăна куçнă, пурте хусканнă, пурте малалла васканă.
Ваня хăй пĕлнĕ вырăна аран палланă, халĕ ĕнтĕ кунта пурте улшăннă пек, темĕнле ют, тĕлĕнмелле пулса тăнă пек туйăннă. Ваня хăйĕн орудийĕ патĕнчен кайнăранпа вăхăт мĕн чухлĕ иртнине те пĕлмен. Ăна темиçе минут кăна иртнĕ пек туйăннă. Анчах тĕрĕссипе — темиçе сехетех иртнĕ иккен. Вăл сăрт çинче халĕ те çапăçу пырать пулĕ тесе шутланă, çавăнпа та питĕ васканă.
Вăл унта пĕтĕм ĕç тахçанах пĕтнине пĕлмен: танксене аркатса тăкнă, атакăна сирсе янă, çапăçса илнĕ сăрта хамăр алăра çирĕплетсе хăварнă, тупăсем тăнă вырăн халĕ — кая юлнă ĕнтĕ. Çак ĕçсем мĕнле пулса иртнине Ваня пĕртте пĕлмен. Вăл капитан Енакиевăн икĕ туппи тата Ахунбаев батальонĕн юлашкийĕсем, пур патронсене те персе пĕтерсе, хăйсене пур енчен те хупăрласа илнĕ нимĕçсене хирĕç хĕрĕх минута хушши ручной гранатăсемпе çапăçнине, гранатăсем пĕтсен вĕсем штыксемпе, кĕреçесемпе, алла мĕн лекнĕ — çавăнпа çапăçнине пĕлмен. Анчах та нимĕçсем çаплах хĕссе пынă, çавăнпа та капитан Енакиев дивизиона телефонпа шăнкăртаттарса, дивизион батарейисене хăй çине пеме хушнă.
Çаксене Ваня нимĕн те пĕлмен. Анчах вăл пĕлнĕ вырăн патне çывхарнăçемĕн унăн чĕри темшĕн ытла та пăшăрханма пуçланă.
Ку вырăнта халĕ темĕнле палламалла мар пулнă. Ваня ăна аран-аран палласа илнĕ.
Акă вĕсем пĕрремĕш хут тӳрĕ наводкăпа пенĕ позици. Ваня ăна çĕрулми тунисен купинчен çеç палласа илчĕ. Капитан Енакиев хăпарса кайнă чухне вăл купа чалăшса юлнăччĕ. Çав купа патĕнче малтан çĕмрĕк пушă патрон ещĕкĕ выртатчĕ. Вăл хăлĕ те çавăнтах выртнă. Анчах халĕ такам тата темшĕн патронсем хумалли уйрăм хăмасене кăларса, вĕсене çавăнтах, шăннă çĕр çине пăрахнă.
Урăх кунта пĕр палланă япала та пулман.
Пуринчен ытла — кунта çавăн чух пулнă палланă çынсем курăнман.
Ача малалла кайрĕ.
Малтан Ахунбаевăн пехоти цепьре выртнă çĕрте халĕ кăмрăкланса кайнă грузовик йăсăрланнă, ун тавра пур енче те çурăлса сирпĕннĕ снарядсем сапаланса выртнă. Ку капитан Енакиев валли патронсем илсе пыма пикеннĕ грузовик пулнине Ваня ăнланса илчĕ ĕнтĕ.
Унтан леререх Ваня нимĕçсен икĕ çĕмĕрĕлнĕ танкне курчĕ, — вĕсем кунта паçăр пулман. Пĕр çĕмрĕк танкĕнчен çунса кайнă кăвак обмотка чĕркенĕ тата якалнă тимер пăтасем çапнă хулăн тĕплĕ пушмак тăхăннă ура курăнса тăнă. Оруди кĕпçи çурăлса кайнă тепĕр танкĕ патĕнче, воронкăра, электричество лампочки евĕрлĕ темĕнле пĕчĕк кĕленче выртнă. Çав кĕленчерен витĕр курăнакан çăрарах шĕвек юхса — фосфор пек сарăрах, çутах мар çулăмпа çунса тăнă.
Кунтан мал еннелле пĕтĕм уя воронкăсемпе шăтарса пĕтернĕ. Пысăк воронкăсемпе пĕчĕк воронкăсем пĕр-пĕринпе çав тери çывăх пулнă, вĕсем хушшинче ура пусмалăх та тикĕс вырăн пулман. Пĕрмаях аялалла анса çӳлелле хăпармалла пулнă. Ваня çак уй тăрăх пĕр вăтăр утăм кайрĕ те — ывăнсах çитрĕ.
Унан йывăр шлемĕ айĕнчен вĕри тар юхрĕ. Йывăр шинелĕ хулпуççисем çине пусрĕ.
Ваня тĕлĕнчен темиçе палламан артиллерист иртсе кайрĕç; вĕсенчен пĕрин çурăмĕ çинче виçĕ ансăр çулçăллă хăмăш пек симĕс антеннăллă ещĕк пулнă.
Çавăнтах пысăк хура кĕсре çине утланнă палламан капитан-артиллерист, ун хыççăн мăйĕнчен автомат çакнă палламан разведчик иртсе кайрĕç.
Таврара, çак аялтанах шăвакан тĕксĕм пĕлĕт айĕнче пурте темĕнле палламалла мар, ют пулнă. Пĕлĕтрен малтанхи юр пĕрчисем вĕçсе аннă.
Сасартăк Ваня хăйсен туппине курчĕ. Вăл пĕр еннелле кăшт кăна чалăшса тăнă, унăн пĕр кустарми вырăнне пĕр-пĕрин çине лартнă темиçе патрон ещĕкĕ тăратнă.
Тупăран инçе те мар бортне уçса янă грузовик тăнă, ун çине темиçе çын майĕпен темскер тиенĕ.
Ваньăн чĕри тапма чарăннă пекех пулса çитрĕ, шăнса ларнă пекех пулса тăчĕ. Вăл грузовик патнерех утса пычĕ. Тупă умĕнче пур çĕрте те нимĕç виллисем нумай йăваланса выртнă. Пур çĕрте те персе пушатнă гильзăсем, пулемёт лентисем, таптаса лапчăтнă взрывательсем, юнланнă кĕреçесем, япала хутаççисем, çурса пăрахнă çырусем, документсем выртнă.
Ыттисемпе танлаштарсан ытлах çĕмĕрĕлмен пек курăнакан туппăн лафечĕ çинче капитан Енакиев ларнă. Вăл пуçне те, аллисене те усса янă, пĕтем кĕлеткипе уçă затвор çине хăяккăн тайăннă.
Ваньăна капитан Енакиев çывăрнă пек туйăнчĕ. Ача тӳрех ун патне чупса пырасшăн пулчĕ, анчах темĕнле хăватлă, тăшманла вăй ăна чарса чул пек хытарса тăратрĕ.
Вăл капитан Енакиев çине ним хускалмасăр пăхса тăчĕ. Ун çине пăхнăçемĕн вăл хăй курнинчен ытларах та ытларах хăрама тытăнчĕ.
Капитан Енакиевăн, тирпейлĕ, çав тери лайăх шинелĕ пĕтĕмпех çурăлса, юнланса пĕтнĕ, ăна йытăсем тулланă пекех пулнă. Шлемĕ çĕрте йăваланса выртнă. Унăн пуçĕ çинчи кăвак çӳçĕсене çил хуллен кăна хускатнă, — çӳçĕсем çине кăшт юр ларма та ĕлкĕрнĕ.
Капитан Енакиевăн пичĕ курăнман, мĕншĕн тесен унăн пуçĕ ытла та аялалла, усăннă. Пуçĕнчен пĕрмаях юн тумласа, лафет айне ĕнтĕ питĕ нумай юхса тулнă.
Капитан Енакиевăн аллисем темĕншĕн перчеткесĕр пулнă. Пер алли уйрăмах лайăх курăнса тăнă. Вăл шап-шурах пулнă. Унăн пӳрнисем те шурă, чĕрнисем сенкертерех — кăвак пулнă.
Унăн çӳхе, кивĕ, анчах лайăх, тасатнă атă тăхăннă урисем, килĕшӳсĕр тăсăлнă, вĕсем халех, çĕре атă кĕлисемпе чавса малалла шуса каяссăн туйăннă.
Ваня ун çине пăхса тăчĕ, ку чăн та капитан Енакиев пулнине вăл тĕрĕссипех пĕлчĕ, анчах та ку вăлах пулнине ĕненмерĕ, ĕненме те пултараймарĕ. Çук, ку урăх çын пулнă — пĕртте хускалман, анланмалла мар, тĕлĕнмеллескер. Нимĕнрен ытла вăл — çак самантра ача тавра тĕнчере пурте ют пулнă пекех, ют пулнă.
Сасартăк такам хăйĕн йывăр аллине Ваня погонĕ çине ачашшăн хучĕ. Ваня пуçне çĕклерĕ те — Биденкона курчĕ. Разведчик — çӳллĕ, ырă кăмăллă, тăван çын — ун умĕнче тăрса кăмăллăн кулнă.
Унăн пĕр тĕреклĕ алли Ваньăн хулпуççийĕ çинче выртнă, çиелтен юнланнă тутăр татăкĕпе çыхнă тепĕр аллине вăл кăкăрĕ çумне ачана пăчăртанă пек пăчăртаса тăнă.
Ваньăн чĕринче сасартăк темĕскер çавăрăннă пек, уçăлса кайнă пек пулчĕ. Вăл Биденко патнелле ыткăнчĕ, ăна аллисемпе пилĕкĕнчен ыталаса илчĕ, пичĕпе унăн тĕтĕм шăрши кĕрекен хытă шинелĕ çумне йăпшăнчĕ те — куçĕсенчен куççулĕсем юхма тапратрĕç.
— Биденко пичче... Биденко пичче... — терĕ вăл пĕтĕм кĕлеткипе чĕтрене-чĕтрене, куççулĕсемпе антăхса.
Биденко ун çинчен йывăр шлемне хывса илсе, хăйĕн çыхнă аллипе унăн ăшă та яка пуçĕнчен шăла-шăла, хурланнă кăмăлпа:
— Ку вал нимĕнех те мар, пĕчĕк кĕтӳçĕ. Ку юрать. Тепĕр чух салтак та йĕрет. Анчах та мĕн тăвăн ĕнтĕ! Çавăнпа вăрçă та вăл, — терĕ.

27
Вĕлернĕ капитан Енакиевăн кĕсьинче çыру тупнă. Ăна вăл дивизион батарейисене хăй çине пеме хушиччен çырнă. Çырăва васкавлăн çырнă пулин те, ăна Капитан Енакиев хăйĕн блиндажĕнче, лăпкă çĕрте çырнă тесе шутлама пулнă. Вăл çыру çав тери тирпейлĕ, таса, пĕр вараланчăксăр пулнă.
Анчах та вăл çав çырăва çырнă хăрушă юлашки самантра ун тавра никам та юлман темелле.
Капитан Ахунбаев çĕр çинче тăсăлса, аллисене плащ-палатка айĕнче сарса пăрахса выртнă. Пуля унăн сарлака та илемлĕ çамкине шăп варринчен тивсе шăтарнă. Ковалев халĕ кăна хăйĕн аттине хывса пуртенккине тепĕр майлă чĕркесшĕн пулнă пек ларнă, анчах сасартăк хăяккăн йăванса кайнă та — урăх пĕрре те хускалман.
Çапах та капитан Енакиев хăйĕн çырăвĕнче ăна хăш числара, хăш уйăхра, çулта тата хăш сехетре çырнине палăртма манман. Вăл вырăнне те кăтартса панă: «Саккăрмĕш номерлĕ тĕл районĕнче», тенĕ. Хăйĕн хушаматне çырсан хыçне пăнчă лартма та манман.
Çырăва виç кĕтеслĕ хутлатса гимнастеркăн тул енчи кĕсьине хунă. Кăна вăл юриех, çырăва тупма çăмăлтарах пултăр, тесе çапла тунă.
Çав çырура капитан Енакиев хăйĕн батарейипе сывпуллашнă, хăйĕн боевой юлташĕсене пурне те салам янă тата командованирен хăйне юлашки çар чысне тума — ӳтне Германире мар, тăван совет çĕрĕ çинче пытарма ыйтнă.
Кунсăр пуçне, вăл хăйĕн усрав ывăлĕ Ваня Солнцев пирки тăрăшма, унран лайăх салтак, кайран тивĕçлĕ офицер тума ыйтнă. Капитан Енакиевăн юлашки кăмăлне пĕтĕмпех пурнăçа кĕртнĕ. Ăна совет çĕрĕ çинче пытарнă.

Капитанăн масарне çил-тăман пирвайхи юрпа шăлса лартсан, Ваня Солнцева полкăн команднăй пунктне, командир патне чĕнтерчĕç. Вара Ваня каллех салтакăн пурнăçĕ улшăнассине пĕлтерекен сăмаха илтрĕ.
Артиллери полкĕн командирĕ Ваньăна Суворовски училищăна ямалла туни çинчен пĕлтерчĕ те:
— Пуçтарăн, — терĕ.
Тăватă кун иртсен вокзалтан авалхи вырăс хулин варринелле илсе пыракан сарлака та шăтăклă-путăклă урам тăрăх Ваня Солнцев ефрейтор Биденкопа юнашар утса пынă.
Вĕсем васкамасăр, хăйсем чапсăр çынсем маррине палăртса, тата кăштах кăмăлсăрланнă пек пулса утрĕç. Фронтовиксем тылри хуласенче яланах çавăн пек — хулари шăплăхран тата унăн пурнăçĕнче тивĕçлĕ йĕрке çукран тĕлĕнсе çӳреççĕ.