Полк ывăлĕ - 03

— Юрамасть, — терĕ те Егоров, кăмăлĕ хуçăласран тепĕр еннелле çавăрăнса тăчĕ.
Ача пĕтĕм ĕç пĕтсе ларнине ăнланса илчĕ. Унпа çак çынсем, хăйне нумай та пулмасть тăван ывăлне юратнă пекех юратнă, ăна ырă кăмăлпах пĕчĕк кĕтӳçĕ тесе чĕннĕ çынсем хушшинче халĕ стена ӳссе ларнине ăнланчĕ.
Вĕсен куçĕсем, вĕсен сассисем тăрăх ача вĕсем ăна халĕ юратнине, хĕрхеннине аванах туйрĕ. Анчах вăл çакна та аванах сисрĕ: унпа вĕсем хушшинчи стенана пуçпа пырса çапсан та, ăна çĕмĕрсе каçма çук.
Вара сасартăк ачан чĕринче мăнкăмăллăх çĕкленсе хăпарма тытăнчĕ. Унăн сăнĕ хаярланчĕ. Вăл тăруках начарланнă пек пулчĕ. Пĕчĕкçеç янаххи çӳлелле çĕкленчĕ, куçĕсем ялкăшса илчĕç, шăлĕсене çыртса лартрĕ.
— Эп каймастăп, — терĕ ача хаяррăн.
— Ним те мар, каятăн, — терĕ Биденко ăшă кăмăлпа. — Пăх-ха эсĕ, епле хаярскер. Каймастăп. Машина çине лартатăп та — илсе каятăп, чиперех пыратăн.
— Эпĕ пурпĕрех таратăп.
— Ну, тăванăм, ку пулаймасть пулĕ. Манран ку таранччен никам та тарман-ха. Айта-ха часрах, атту машинран юлма пултаратпăр.
Бнденко ачана çаннинчен тытрĕ, анчах та ача аллине çилĕпе туртса илчĕ.
— Ан тивĕр, эп хамах пыратăп.
Унтан вăл çара урисемпе çирĕппĕн пусса палаткăран тухрĕ.
Вăрманта çав вăхăтра обозниксем урапасем çине тиенĕ тĕрлĕ япаласене çыхнă ĕнтĕ, шоферсем машинăсене хута янă, салтаксем çĕртен палаткăсен шалçисене туртса кăларнă, телефонистсем проводсене катушкăсем çине чĕркенĕ.
Шинель çийĕнчен шурă халат тăхăннă повар йывăç тункати çинче васкасах хĕп-хĕрлĕ така какайне туранă.
Пур çĕрте те пушă ешĕксем, улăм, хĕррисене касса пĕтернĕ пушă консервă банкисем, хаçат татăкĕсем йăваланса выртнă, пĕр сăмахпа — пур çĕрелле пăхсан та тылсем наступлени тăвакан чаçсем хыççăн хускалса тухни палăрнă.

6
Тепĕр кунне, каç пулсан, Биденко хăйĕн чаçне тавăрăннă. Вăл питĕ çилĕллĕ те выçă пулнă.
Ку хушăра фронтра пысăк улшăнусем пулса иртнĕ. Наступлени хăвăрттăн сарăлса пынă. Нимĕçсене хăваласа, пирĕн çар хĕвеланăçнелле нумай мала кайнă.
Ĕнер çапăçу пулнă çĕрте паян иккĕмĕш эшелонсем тăнă. Ĕнер иккĕмĕш эшелонсем тăнă çĕрте паян шăп та пуш-пушах пулнă. Малти лини вара халĕ ĕнер нимĕçсен инçетри тылĕсем пулнă вырăнпа иртнĕ.
Вăрман нумай кайра юлнă. Вăрманта пуçланнă çапăçу халĕ уçă вырăнта, хирсем, шурлăхсем, вĕтлĕх вăрманпа витĕннĕ пысăк мар тĕмескесем хушшинче пынă.
Разведчиксен команди халĕ палаткăра вырнаçман, вăл нимĕç офицерĕсен пулнă блиндажа — питĕ лайăх, çиелтен тăватă хут шултра пĕренесемпе тата çеремпе витнĕ çирĕп сооружение йышăннă.
Хуçалăх тĕлĕшĕнчен тĕплĕ разведчиксем ку блиндажа малтанах, вăл нимĕçсем йышăнса тăнă çĕрте пулнă чухнех, унта нимĕç офицерĕсем пурăннă вăхăтрах хăйсене валли сăнаса хунă. Нимĕçсен огневой позицийĕсем хăш вырăнта пулнине паллă тунă чухнех разведчиксем çак блиндажа палăртнă, мĕншĕн тесен вĕсене вăл пит те килĕшнĕ.
Биденко çул çинче никамран ыйтмасăрах, пĕр хăйĕн нихăçан йăнăшман разведчик туйăмне пула кăна блиндажа, çитнĕ чух, пачах та тĕттĕм пулнă ĕнтĕ.
Хĕвеланăç енчи горизонтра янăравлăн кĕмсĕртетнĕ, уланă. Унта тăтăшах вăрăм та хăрушă çутăсем курăнса тăнă, вĕсем хура пĕлĕтсем хушшинче ялкăшнă.
Чус хăмапа витнĕ çĕр картлашкасем тăрăх аялалла анса, Биденко пысăк блиндажа кĕрсе тăчĕ.
Чăн малтан ун куçне карбидпа çунакан çĕнĕ лампа курăннă, — вăл мачча айĕнчен питĕ вăйлăн çутатса тăнă, анчах унăн çути темĕнле куçа çиекенскер, химиллĕ, симĕсрех çутă пулнă. Нимĕçсем, васканипе, ăна илсе кайма ĕлкĕреймен пулмалла.
Стенасем тăрăх, ятарласа хăма сарса тунă шăтăксенче, кĕнекесем пек ĕретĕн-ĕретĕн, нимĕçсен вăрăм йывăç авăрлă ручной гранатисем тăнă.
Блиндаж варринче апат çимелли сĕтел пулнă, унăн урисене çĕрех çапса кӳртнĕ. Кĕтесре нимĕçсен чугунран тунă походнăй кăмаки çуннă, вăл хĕп-хĕрлĕ пуличченех хĕрсе кайнă. Унпа юнашар нимĕçсемех хатĕрленĕ вутă выртнă.
Пур япаласене пăхсан та, нимĕçсем кунта питĕ тĕплĕн, хуçалла вырнаçни, кунта хĕл каçма шутлани палăрнă. Вĕсем стена çине йывăç рамкăллă картина та çакса янă. Ун çинче шĕвĕр тăрăллă илемлĕ çурт, ун тавра чечекленекен улмуççисене сăрласа ӳкернĕ пулнă. Çак пĕтĕм шупка-хĕрлĕ картина урлă хĕрле саспаллисемпе: «Фрюлинг ин Дейтчланд», тесе çырнă, ку вăл «Германири çуркунне» тени пулать.
Ытти енчен блиндаж вырăссем пурăннă тĕслĕ пулса çитнĕ ĕнтĕ: вырăс артиллерисчĕсен шинелĕсемпе, попонăсемпе, палаткăсемпе пĕр хутламасăр витнĕ койкăсен пуçĕнче симĕс михĕсем тăнă, вĕсене таса алшăллисемпе витнĕ, кăмака çинче чаплă пăхăр чейник ăшăнса тăнă, «Суворовский натиск» хаçатсемпе витнĕ сĕтел çинче, пысăк çăкăрпа юнашар, йывăç кашăксем йĕрккеллĕн выртнă, кружкăсем тăнă, лайăх тасатнă, çиелтен çупа сĕрнĕ вырăс хĕç-пăшалĕ кĕтессенче симĕс шлемсем айĕнче çакăнса тăнă.
Блиндажра тăп-тулли халăх пулнă. Кун пекки сайра пулать, анчах та паян пур разведчиксем те пĕр çĕре пухăннă. Биденко кунта урăх çынсене асăрхарĕ. Вĕсем ытти взводсенчен пынă палланă юлташсем, земляксем пулнă. Вĕсем хăна тума юратакан разведчиксем патне лайăх табак туртма тата чаплă чейникрен çав тери тутлă, шерпет пек чей ĕçме пынă.
Çаксене кура Биденко хăй çук чухне дивизире чаçсем улшăннине, вĕсен батареи çак вăхăтра резервра пулнине ăнланса илчĕ.
Пурте тенĕ пекех чĕлĕм туртнă, вĕри пуличченех хутнă блиндаж çирĕп салтак сывлăшĕпе тулса ларнă, — ун пек чух «хуть те пуртă çакса яр», теççĕ.
— Э, салам, Вася! — терĕ Горбунов, хăйĕн тусне курсан. Вăл халĕ хăйĕн чи юратнă ĕçне тунă — юлташĕсене хăналанă. Çăкăра кăкăр патне тытса, вăл хулăн чĕлĕсем каснă. — Ну, мĕнле, ачана леçсе патăн-и? Лар сĕтел хушшине. Лăйăх чей вĕренĕ çĕре çитрĕн.
Вăл гимнастеркине хывса, аялти кĕпепе çеç ларнă, вĕçертсе янă çухи айĕнчен унăн хăватлă, сарлака кăкăрĕ курăнса тăнă.
— Эпир, тăванăм, паян резервра. Канатпăр. Хывăн, Вася, ăшăн. Акă санăн койку, эп ăна тирпейлесе хутăм. Ну, пирĕн çĕне хваттер саншăн мĕнле пек? Кун пек хваттере эсĕ, тăванăм, пĕтĕм дивизийĕпе те тупаймастăн. Ку — уйрăм йышшискер!
Биденко нимĕн чĕнмесĕрех хывăнчĕ, хăй койки патне пычĕ, снаряженийĕпе шинельне ун çине ывăтрĕ те, кăмака умне кукленсе ларса, пысăк хура аллисене ун патнелле тăсрĕ.
— Ну, фронт штабĕнче мĕн илтĕнет унта, Вася? Нимĕçсем мир тума ыйтмаççĕ-и-ха?
Биденко ним те чĕнмерĕ, никам çине пăхмасăрах мăшлаткаласа ларчĕ.
— Тен, чĕлĕм туртса яратăн? — терĕ Горбунов, хăйĕн тусĕ çав тери кăмăлсăр пулнине асăрхаса.
— Э, кантăр вăл пĕтĕмпех шуйттан патне, — кĕтмен çĕртен мăкăртатса илчĕ те Биденко, хăйĕн койки патне кайса хуллен кăна ӳпне выртрĕ.
Биденкопа темĕнле кӳренмелли ĕç пулни аванах паллă пулнă, анчах та разведчиксем ют çын ĕçĕсене ытлашши пĕлесшĕн çуннине те аван мар тесе шутланă. Çын шарламасть пулсан, калаçма кирлĕ мар тесе шутлать эппин. Кирлĕ мар тесе шутлать пусан — кирлĕ те мар: кăмăлĕ пулсан хăех каласа парать, — çынна чĕлхинчен мĕншĕн туртас?
Çавăнпа та Горбунов, пĕртте кӳренмесĕр тата хăй нимĕн те сисмен пек пулса, хăйĕн ĕçне тума тытăнчĕ, çав вăхăтрах батареецсене ĕнер хăйне пехотинецсен цепĕнче, Кузьминский вырăнне тăрсассăн, кăшт çеç вĕлерменни çинчен каласа пачĕ:
— Эпĕ ракетница тытсаттăм. Пирĕннисем кăшт маларах пеме пуçлаччĕр тесе, пĕр симĕс ракета ярасшăнччĕ. Сасартăк манпа юнарах мина ӳкрĕ те — пĕррех кĕрслетрĕ. Çывăхрах, урасем патĕнчех çурăлса кайрĕ. Мана сывлăшпа пĕррех çапрĕ. Ураранах персе ӳкерчĕ. Ниепле те ăнланаймастăп — ăçта пĕлĕт, ăçта çĕр. Пуç та пăтранса кайрĕ. Унтан куçсене уçатăп та — çĕр манăн куç умĕнчех курăнса кайрĕ. Эпĕ выртатăп иккен.
Горбунов савăнса кулса ячĕ.
— Туятăп — пĕтĕмпех çĕмĕрĕлсе пĕтнĕ эпĕ. Ну, тетĕп, туянтарчĕç мана, тек тăрас çук эпĕ. Хама хам пăхатăп та — ним пулнине те курмастăп. Юн ниçта та çук. Эппин, тетĕп, мана тăпрапа çапнă. Анчах шинель çинче ултă шăтăк пур. Шлема пĕр чышкă вырнаçмалăх лапчăтса лартнă. Тата, ăнлан-ха эсĕ, сылтăм аттăн кĕлине патах татса кайнă. Бритвăпа каснă пекех тунă. Пулать те вĕт çавăн пек ухмахла япала! Анчах ӳте — юри кулнă пекех — чавса та илмен. Авă, атă кĕлине епле тăпăлтарса илнĕ. Пăхăр-ха, ачасем.
Савăнăçлăн кулса, Горбунов хăнасене хăйĕн аттине кăтартрĕ. Хăнасем ăна тĕпленех пăхрĕç, хăшĕсем пӳрнисемпе те хыпашларĕç.
— Чăн та йытăлла ĕç, — терĕ пĕри.
— Чăн та йытăлла ĕç, — терĕ тепри, Горбунов сĕтел çине кăларса хуракан сахăр çине хăяккăн пăхса. — Пирĕнпе те çавнашкалах пулчĕ. Эпир Борисов патĕнче Березина урлă каçнă чухне пирĕн взводри Теткин красноармеецăн пиçиххине осколок тивсе татнă. Хайне чĕрсе те кайман. Ун пеккине малтанах пĕлме çук çав.
— Кузьма, — терĕ сасартăк Биденко хăйĕн койки çинчен йывăр чирлĕ çын сасси пек сасăпа, — илтетĕн-и, Кузьма, сержант Егоров ăçта вара?
— Сержант Егоров паян дежурнăй, — терĕ Горбунов, — вăл постсене тĕрĕслеме кайрĕ.
— Часах таврăнать пулĕ?
— Чей вĕренĕ тĕле çитме пулчĕ.
— Апла эппин, — терĕ те Биденко, шăлĕ ыратнă пек ахлатса илчĕ.
Вăл ахлатнинче уççăнах хăйне хĕрхенме ыйтни илтĕнчĕ.
— Эсĕ мĕн асапланатăн çак? — терĕ Горбунов ни ăшшăн мар, ни сиввĕн мар. Çапла каланипе вăл пĕлесшĕн çуннине мар, ахальтен çеç ыйтнине палăртасшăн пулчĕ.
— Э, кайтăр вăл пĕтĕмпех шуйттан патне! — терĕ сасартăк Биденко каллех, çилĕпе.
— Чей ĕç, — терĕ Горбунов. — Тен, çăмăлланĕ.
Биденко сĕтел умне пукан çине ларчĕ, анчах кружкăна тĕкĕнмерĕ те. Вăл куçĕсемпе кăмака еннелле пăхса нумайччен нимĕн те чĕнмерĕ.
— Ăнланатăн-и, епле мыскара пулса тухрĕ, — терĕ вăл юлашкинчен çинçе сасăпа, юриех кулнă пек пулса. — Пĕлместĕп те ĕнтĕ, сержант Егорова темĕнле каламалла.
— Мĕн вара?
— Приказа пурнăçа кĕртеймерĕм.
— Епле апла?
— Ачана фронт штабне çитереймерĕм.
— Ан култар!
— Тĕрес калатăп! Сыхлаймарăм. Тарчĕ.
— Епле тарчĕ? Кам?
— Ара çав ача. Пирĕн Ваня. Пĕчĕк кĕтӳçĕ.
— Çул çинче тарчĕ пулать?
— Тарчĕ çав.
— Санран-и?
— А-ха.
Горбунов пĕр хушă чĕнмесĕр ларчĕ, унтан сасартăк хайĕн пĕтĕм самăр кĕлеткипе чĕтренсе, ахăлтатса кулма тытăнчĕ.
— Епле-ха ун пекех пулса юлтăн эсĕ Ваяя, э? Ну, чим халĕ, Егоров килсен тăна кӳртĕ сана. Мĕнле пулчĕ-ха вăл?
— Çавăн пекех пулчĕ вĕт. Тарчĕ те — ĕçĕ те пĕтрĕ.
— Акă сана чаплă разведчик! «Манран никам та тарайман-ха», тесе мухтанаттăн, анчах пĕчĕк ача тарнă. Ай, Ваня! Ай, пĕчĕк кĕтӳçĕ!
— Ăслă ача, — терĕ Биденко, майĕпен кулса.
— Ăслă пулмалла çав — çакăн пек профессора улталама пултарнă пулсан. Çапах та, Вася, ĕçĕ мĕнле пулни çинчен каласа пар-ха эсĕ.
— Тарчĕ те — тарчĕ. Мĕн каласа кăтартмалли пур унта.
— Çапах та епле? Эсĕ, тăванăм, чăннипе каласа пăр. Пурпĕрех пĕлетпĕр.
— Э, кайтăр вăл шуйттан патне! — терĕ те татах Биденко аллипе сулса, хăйĕн койки çине кайса стена еннелле пăхса выртрĕ. Урăх унтан нимĕн те ыйтса пĕлме пулмарĕ.
Çак питех те тĕлĕнмелле ĕç мĕнле пулса иртни çинчен кайран тин пĕлнĕ.

7
Ĕçĕ çапла пулнă.
Грузовик пушă гильзăсене чанкăртаттарса, йывăç тымарĕсем çинче сиккелесе вăрман тăрăх пĕр пилĕк километр кайсассăн, Вана сасартăк грузовикăн çӳллĕ хĕррисенчен тытса, пит-куçне çав тери хаярлатнă та, машина çинчен мăк ăшне сиксе кутăн-пуçăн çавăрăнса илнĕ.
Ку ытла та хăвăрт пулса иртнĕ, çавăнпа та Биденко малтанах ним тума аптăранă. Малтанхи самантрах ăна ача машина çул кукăрĕнче пăрăннă чух тухса ӳкнĕн туйăннă.
— Эй, асăрханарах эсĕ! — тесе кăшкăрнă Биденко, чышкипе шофер кабининчен шаккаса. — Чарăн, шуйттан. Ачана çухатрăмăр.
Шофер питĕ хăвăрт каякан машинăна чарса тăратиччен, Биденко ача епле ура çине сиксе тăнине, хăйĕн хутаççине тытса, мĕнпур вăйпа чупса вăрманалла кĕрсе кайнине курса юлнă.
— Эй! Эй! — каçса кайсах кăшкăрнă ефрейтор.
Анчах Ваня каялла çавăрăнса та пăхман.
Алли-урисемпе вĕлтлеттерсе, вăл йывăç тĕмĕсем хушшипе, сăртсем тăрăх ыткăннă кăна, часах çăра чăтлăха кĕрсе çухалнă.
— Ваня-а-а! — кăшкăрнă Биденко, хăйĕн темĕн пысăкăш аллисене çăварĕ патне тытса. — Пĕчĕк кĕтӳ-ӳ-ӳç! Тăхта-а-а!
Анчах Ваня чĕнмен, Биденко сасси çеç сыпăкăн-сыпăкăн янраса кайнă вăрман тăрăх: «А-а-а! А-а-а!..»
— Ну, тăхта, шуйттан çури, — тенĕ те вара Биденко çилĕпе, шофера кăштах кĕтсе тăма ыйтса, пысăк утăмсемпе, хăрăк туратсене шатăртаттарса, Ваня хыççăн вăрманалла утнă.
Ачана часах тытасси пирки вăл иккĕленмен. Чăнах та ĕнтĕ: ватă, опытлă разведчикшăн, капитан Енакиевăн чи паллă «профессăрĕсенчен» пĕришĕн вăрмана тарнă ачана тытасси йывăр ĕç-и? Ун çинчен калаçма та кулăшла.
Ваня супса ан çӳретĕр, тавăрăнтăр, тесе пур еннелле те кăшкăрсан, ефрейтор Биденко ăна çар наукин пур йĕркисем тăрăх шырама тытăннă.
Чи малтан, вăл грузовика тăратса хăварнă вырăна хуть те хăш самантра та тупма май пултăр тесе, компас çине пăхса илнĕ. Унтан компасăн линейкине ача тарнă еннелле çавăрнă. Анчах та Биденко азимут тăрăх кайман, мĕншĕн тесен ача вăрман тăрăх компасăр кайса, епле пулсан та, сылтăм еннелле пăрăнма пуçлассине пĕлнĕ. Кăна Биденко хăйĕн опычĕ тăрăх лайăх пĕлсе тăнă. Компассăр тĕттĕмре е начар курăннă чух этем яланах сехет стрелки çавăрăннă май çавăрăнма тытăнать.
Çавăнпа та Биденко, кăштах шухăшласа тăрса тата вăхăт мĕн чухлине пăхса, сылтăмарах илнĕ те, ача çулне тӳррĕн пӳлсе илме кайнă.
«Çавăнта вара эпĕ сана, савнă тусăм, çавăрса илетĕп те ĕнтĕ» — тесе савăнсах шухăшланă Биденко.
Вăл хăй йывăç темĕ хыçĕнчен Ваня умне ним сассăр тухса тăрассине, ăна аллинчен тытса: «Çитĕ, тусăм. Вăрманта уçăлса çӳрерĕн ĕнтĕ, çитĕ. Айта-ха каялла, машина çине. Анчах та асту эсĕ — урăх ун пек ан алхас, мĕншĕн тесен пурĕпĕрех ĕç тухас çук. Ефрейтор Биденкоран тарма пултаракан çын çĕр çинче çуралман-ха. Эс çакна ĕмĕрлĕхех асту», — тесе калассине куçпа курнă пекех курса пынă.
Çакăн пек ырă шухăшласа вăл савăнăçлăн кулнă. Тĕрĕссипе каласан, унăн ачана тыла леçсе ярасси килмен. Ытла та кăмăла кайнă ăна кăвак куçлă, сарă çӳçлĕ, начаркка, çав вăхăтрах мăнкăмăллă, вăхăчĕ-вăхăчĕпе хаяр, чăн-чăн пĕчĕк кĕтӳçĕ пек ача.
Биденко ăшĕнче Ваньăна питĕ ачашшăн, ăшă кăмăлпа юратнă. Çав юратура хĕрхенни те, мăнкăмăлланни те, ачан малашнехи пурнăçĕшĕн хăрани те пулнă. Тата темскер пулнă, анчах Биденко ăна ăнланса илеймен.
Ваня çинчен шухăшласан ефрейтор Биденко хăй пĕчĕк чухне мĕнле пулнине, ĕнесене çитерме çӳренине аса илнĕ.
Ăна ирхи вăхăт, ешерекен симĕс улăх тăрăх сарăлнă сĕт пек тĕтре аса килнĕ. Кĕмĕл пек сывлăм тумламĕсем — симĕссисем, кăваккисем, çулăм пек хĕрлисем — аса килнĕ. Акă унăн аллинче — шăхличĕ — вăл ăна çăвара хыпса вĕрет, çав тери таса, çав тери ачаш та савăнăçлă сасăсем кăларать.
Пуринчен ытла Биденко Ваньăна вăл машинăран сиксе тухсассăн хытă юратма тытăннă.
«Хăюллă, шуйттан çури. Нимĕнрен те хăрамасть. Чăн-чăн салтак, — тесе шухăшланă Биденко. — Шел, питĕ шел ăна леçсе яма. Анчах нимĕн тума та çук: хушнă».
Çавăн пек шухăшласа, разведчик вăрмана шалтан шала кĕрсе пынă. Ун шучĕпе, вăл ĕнтĕ тахçанах ачана тĕл пулмалла. Анчах ача курăнман.
Биденко час-часах чарăнса тăнă, кĕрхи вăрманăн шăплăхне итленĕ. Анчах, сăмах майĕн каласан, унăн хăнăхнă хăлхисемшĕн варман ытла шăп пулман. Биденко вăрманта тĕрлĕ тĕслĕ, хăлхана илтĕнмелле мар сасăсене уйăрса илнĕ. Анчах çав сасăсем хушшинче вăл ача утнă сасăсене пĕрре те илтмен.
Ача çухалмаллипех çухалнă.
Унăн ури йĕрĕсем ниçта та пулман, Биденко ахалех кашни йывăç тĕмне, кашни уйрăм йывăçа тишкĕрсе пăхнă. Çĕр çине выртса, вăл ӳкнĕ çулçăсене, курăксемпе мăка та сăнанă. Ниçта та нимĕн те пулман. Калăн — ача таçта сывлăшпа вĕçсе кайнă.
Чи ăста разведчик та çакăн пек йĕр хăвармасăр ниçта та кайма пултарайман пирки Биденко кирек кампа та тупăшма пултарнă.
Аптăранипе Биденко вăрман тăрăх пĕрре пĕр еннелле, тепре тепĕр еннелле утнă. Тарнă ачан мĕншĕн-ха пĕр йĕрĕ те юлман, тесе шухăшласа пуçне çĕмĕрсех пынă.
Пĕрре вăл питĕ килĕшӳсĕр япала та туса илнĕ. Сассине улăштарса, вăл хĕрарăм пек кăшкăрнă:
— Ванюшка-а! Ау-у-у! Çитĕ выляма-а-а! Кайма вăхăт çитрĕ-ĕ-! — тенĕ.
Анчах çавăнтах хăйĕнчен хăй йĕрĕннĕ.
Вăл сехет çине пăхнă та ачана ĕнтĕ икĕ сехет ытла шыранине пĕлнĕ. Вара уншăн ача чăнах та тарни, ăна халĕ тин тавăрас çукки паллă пулнă.
Ватă разведчик нихçан та çакăн пек намăс курман. Халĕ унăн Егоров сержанта мĕн каламалла пулать-ха? Унăн куçĕнчен мĕнле пăхмалла? Юлташсем çинчен каламалли те çук: кулса тăна ярĕç. Хуть те çĕр тĕпне анса кай.
Анчах урăх нимĕн тумалли те юлман. Арçури пек, кунта çĕрлечченех çӳремелле мар ĕнтĕ.
Биденко компас çине пăхса илнĕ те, ӳсĕркелесе каялла, машина патне утнă. Анчах машини — ку çапла пуласса вăл кĕтсех тăнă — вырăнта пулман ĕнтĕ. Вăл кайнă. Васкавлă боевой задание пурнăçа кĕртмелле пирки, шофер çавăн чухлĕ вăхăт кĕтсе тăма пултарайман. Тепĕр тесен, халĕ машина кирлĕ те пулман.
Анчах каялла кайма тапраниччен, Биденко ларса чĕлĕм туртма тата пуртенккине салтса çĕнĕрен чĕркеме шутланă.
Вăл вăрманта майлăрах тунката шыраса тупнă та, ун çине ларнă. Анчах вăл чĕлĕм чĕркеме хут тытса хутаççинчен табак илме хатĕрленнĕ кăна — сасартăк çӳлти туратсем хушшинче темскер кăштăртатнă та, çӳлтен ун пуçĕ çине темĕнле япала персе аннă. Биденкона ку темĕнле кайăк ӳкнĕ пек туйăннă. Анчах, лайăхрах пăхсассăн, вăл ахлатсах янă. Ку хайхи «пĕчĕк кĕтӳçĕ» хăйĕн хутаççинче чиксе çӳренĕ хуплашкасăр букварь пулнă иккен.
Биденко çӳлелле пăхнă та, чи çӳлте, симĕс туратсем хушшинче хăй палланă, килте тĕртнĕ пире пĕветсе çĕленĕ кĕрентерех тĕслĕ йĕме курах кайнă. Йĕм пĕççинчен çĕрулми пек вараланчăк çара урасем курăннă.
Çав самантрах Биденко хăйне çĕлен сăхнă пек сиксе тăнă та, табак хутаççине те, чĕрсе илнĕ хутне те, кăларса хатĕрлене зажигалкине те çĕре ывăтса, пĕр минут хушшинчех йывăç тăррине хăпарса кайнă.
Ваня хускалман. Биденко туратран аллисемпе уртăннă та, çывăрнине курнă. Вăл сарă-кĕрен тĕслĕ, смалаллă турат çине утланса ларнă, аллипе йывăçа ыталаса, пуçне ун çумне тĕрентерсе, ача ыйхипе пит те тутлă çывăрнă. Унăн сенкертерех пичĕ çине куç харши мĕлки ӳкнĕ, сивчир кĕсенĕсем тухнă тутисем йăвашшăн кулнă. Ача хуллен кăна харлаттарса çывăрнă.
Биденко пĕтĕмпех ăнланса илнĕ ĕнтĕ. «Пĕчĕк кĕтӳç» ăна çав тери лайăх улталанă иккен. Разведчикран тарса пĕтĕм вăрман тăрăх чупса çӳрес вырăнне Ваня урăхла тунă: вăл вăрманта курăнми пулсанах çӳллĕ йывăç тăррине хăпарса кайнă та, шав-тавраш иртсе кайиччен çавăнта ларма, унтан вара анса хăйĕн çулĕпе кайма шут тытнă. Çĕтĕлнĕ михĕрен çав букварь тухса ӳкмен пулсан, паллах никам та тупаймастчĕ.
«Ах, епле чеескер! Ну, тилĕ те вĕт, каласа парам эп сире! Нимĕн те калаймăн — пултарать!» — тесе шутланă Биденко Ваня çине савăнса пăхса.
Биденко ачана хулпуççинчен çирĕппĕн ыталаса илнĕ те, ăна çывăракан питĕнчен çывăхранах пăхса, ачашшăн кăна:
— Айта-ха, пĕчĕк кĕтӳçĕм, аяла анар, — тенĕ.
Ваня куçĕсене хăвăрт уçнă, унтан салтака курнă та — аяккалла туртăннă. Анчах Биденко ăна çирĕп тытса тăнă. Ача тин çăлăнас çуккине ăнланса илнĕ.
— Юрĕ ĕнтĕ, — тенĕ вăл çывăрнипе тытăнса ларнă салхуллăрах сасăпа.

8
Тепĕр пилĕк минутран, букваре, махоркăна тата зажигалкăна пуçтарса илсе, вĕсем фронтăн иккĕмĕш эшелонне çула май каякан машина çине ларма пулмĕ-ши тесе, çул шыраса вăрман тăрăх утса пынă.
Ваня малта утнă, Биденко ун хыçĕнчен пĕр утăм каярах, куçне ача çинчен пĕр самантлăха та илмесĕр пынă.
— Çитĕ, тусăм, — тенĕ Биденко ăс памалли сасăпа, — вăрманта уçăлса çӳрерĕн ĕнтĕ, халĕ çитет. Мĕншĕн тесен пурĕпĕрех ĕç тухас çук. Манран тарма пултаракан çын çĕр çинче çуралман-ха. Эс çакна ĕмĕрлĕхех асту.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр, — тенĕ ăна хирĕç Ваня хаяррăн, каялла çавăрăнса пăхмасăрах, — çав манăн букварь пулман пулсан эсир мана нихçан та тытас çукчĕ.
— Ан шарла. Тытаттăм.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр.
— Чăнласах калатăп. Манран никам та тарайман-ха.
— Эпĕ çапах та тартăм.
— Тарайман пулăттăн...
— Пулăттăн та пулмăттăн…
— Ак сана «пулмăттăн».
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр.
— Ан янăраса пыр.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр. Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр, — тесе çине тăрсах каласа пынă Ваня.
— Пĕтĕм вăрмана ухтарнă пулăттăм та — тупаттăм.
— Мĕншĕн ухтармарăр-ха вара?
— Ухтармарăм çав. Нумай ыйтсассăн — чĕлхӳ сӳсленсе кайĕ. Эпĕ сана паллăсем тăрăх тупаттăм.
— Мĕншĕн тупаймарăр-ха вара?
— Эпĕ сана тупрăм.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр. Эпĕ сирĕнтен чеерех. Эсир мана компас тăрăх шырарăр, çапах та тупаймарăр.
— Мĕн сӳпĕлтететĕн чĕлхӳпе! Эпĕ хăçан шыранă сана компас тăрăх?
— Шырарăр çав: эсир мана курмарăр, эпĕ йывăç çинчен сире куртăм.
— Мĕн куртăн вара эсĕ?
— Ман йĕр çине компас лартса пăхнине куртăм.
«Акă, шуйттан çури, пурне те асăрхать вăл», — тесе шухăшланă Биденко ачана çав тери юратса. Вара сассине юри хытарса, çапла каласа хунă:
— Ку вăл, тăванăм, эсĕ ăнланмалли ĕç мар. Эпĕ компас тăрăх машина хăш вырăнта тăнине çеç палăртса хăвартăм. Санăн ĕç çук унта.
Биденко кунта кăштах суйса илнĕ, анчах ăна ку та пурĕпĕр пулăшайман.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр, — тенĕ Ваня каллех, çине тăрса. — Эсир мана тытас тесе компас тăрăх шырарăр. Эпĕ пĕлсех тăратăп ăна. Анчах сирĕн ĕç тухмарĕ, мĕншĕн тесен эпĕ сиртен чеерех пултăм. Эпĕ сире хуть те епле вăрманта та, хуть кăнтăрла, хуть çĕрле нимĕнле компассăрах тупнă пулăттăм.
— Ну, тăванăм, эсĕ куна ытлашши иртĕнсе калатăн.
— Тавай тавлашатпăр.
— Асту, санпа тавлашатăп пулĕ. Çамрăк-ха.
— Ну, ахаль туса пăхăпăр эппин. Тавлашмасăр. Эсир ман куçа мĕнпе те пулин çыхăр та, манран тарса пытанăр. Пĕр пилĕк минутран эпĕ сире шырама тытăнатăп.
— Ну, тупаймастăн та вара.
— Çук, тупатăп.
— Нихçан та тупаймастăн!
— Тĕрĕслесе пăхăпăр.
— Ну, тавай эппин! — кăшкăрса янă Биденко, мĕншĕн тесен ун ăшĕнче сасартăк разведчик хĕрӳлĕхĕ вĕреме пуçланă. — Ниепле те тупаймастăн! Анчах та чим-ха… — тенĕ вăл кăшт иккĕленерех. — Мĕн пулса тухать-ха ку? Эпе санран вăрмана тарса пытанатăп, эсĕ вăл вăхăтра манран каллех таратăн? Э-э, çук, ачам. Сан çине пăхатăп-пăхатăп та, ытла та чее иккен эсĕ.
Ваня кулса янă.
— Тарасран хăратăр-и?
— Нимĕнрен те хăрамастăп, — тенĕ Биденко салхуллăн. — Эсĕ ытлашши нумай сӳпĕлтететĕн. Сана итлесе манăн пуç та ыратакан пулчĕ ĕнтĕ.
— Эсир ан хăрăр, — тенĕ ача хавассăн, — эпĕ сиртен пурĕпĕрех таратăп.
Ефрейтор Биденко ачан çак хавассăн каланă сăмахĕсенче вăл хăйне хăй çав тери шаннине, хăюллă кăмăл пулнине сиснĕ, çавăнпа хирĕç нимĕн те каламан пулин те, ачана хытă асăрхаса пыма шутланă.
Вăл Биденко умĕнчен хăйĕн çирĕп çара урисемпе çивĕччĕн утса пырса, хăйне разведчиксем кӳрентернĕшĕн тавăрнă пек, тарăхтармалла калаçса пынă:
— Курăр акă, таратăп. Эсир мана хуть те хăвăр çумма çыхса лартăр. Пурĕпĕрех таратăп.
— Мĕн тесе шутлатăн тата эсĕ? Çыхатăп. Эпĕ ун пек ĕçсене часах туса хуратăп. Курăпăр вара эсĕ мĕнле тарнине.
Биденко шухăша кайнă.
— Тупата туршăн! — тенĕ вăл сасартăк татăклăн. — Акă, кантăра илетĕп те, кăкаратăп.
Биденкон, кашни тĕплĕ разведчикĕнни пекех, хăй çумĕнче пĕр пилĕк метр тăршшĕ çинçе те çирĕп кантăра пулнă. Вăл хăйсем машина çине ларсан Ваньăна хăй çумне кăкарса лартас тесе чăнласах шухăшлама пуçланă. Каясса чылай инçе каймалла пулнă. Çул çинче аван кăна çывăрса илме те май килнĕ. Анчах та, çак ача кашни минутрах машина çинчен сикме пултарать пулсан, епле çывăратăн-ха!
«Мĕн вара, чăнах, — тесе шухăшланă Биденко, — çыхса лартатăп та — ĕçĕ те пĕтрĕ. Кайран, вырăна çитсен, салтатăп. Нимĕн тума та çук унпа».
Вĕсем çул çине тухса çула май каякан машина çине ларсан Биденко чăнах та кĕсьинчен тирпейлĕн чĕркесе хунă кантăра кăларнă.
— Ну, асту, пĕчĕк кĕтӳçĕ, эпĕ сана халех кăкаратăп, — тенĕ вăл хавассăн, ачана кӳрентерес мар тесе, ĕçе шӳтлĕрех тума тăрăшса.
Анчах Ваня кӳренме шухăшламан та. Хăйĕнпе шӳтлĕрех калаçнине курса вал хăй те çав майлах тавăрса каланă:
— Çыхăрах, пичче, çыхăрах. Анчах тĕввине çирĕпрех тăвăр, эп салтмалла ан пултăр.
— Ман тĕвве салтаймăн, тăванăм. Эпĕ йĕкĕр тĕвĕ тăватăп, ăна «тинĕс тĕвви — иккĕлле тĕвĕ», теççĕ.
Çак сăмахсемпе Биденко кантăрăн пĕр вĕçне Ваньăн аллинчен чавсинчен çӳлерех «тинĕс тĕввипе» — ыраттармалла мар, анчах çирĕппĕн çыхса лартнă, кантăран тепĕр вĕçне хăйĕн алли тавра чĕркенĕ.
— Халĕ ĕнтĕ, тăванăм, пĕчĕк кĕтӳçĕм, санăн ĕçӳсем начар. Тин тараймастăн.
Ача ăна хирĕç нимĕн те чĕнмен. Вăл куçĕсене хупнă, — куçĕсенче темĕнле кăвак çутăсем сиккеленĕ.
Грузовикĕ питĕ лайăх, пысăк, çиелтен брезентпа витнĕскер пулнă, — Америкăран кӳрсе килнĕ вĕр-çĕнĕ «студебеккер». Вăл вырăна çитичченех пушăлла кайнă. Малтанах ун çинче Биденкопа Ваня çеç ларса пынă. Вĕсем шофер кабини çумнех, пушă михĕсем çинче питĕ лайăх вырнаçнă, кунта пĕртте сиктермен.
Биденко темиçе хутчен те ачапа сăмах тапратма тытăннă, анчах Ваня нимĕн те чĕнмен.
«Пăхăр-ха тархасшăн, епле мăнкăмăллă, — тесе шухăшланă Биденко йăл кулса. Хăй пĕчĕккĕ, анчах — хаяр. Пурăнăçра нумай тӳснĕ курăнать».
Вара вăл каллех хăй ача чухне мĕн-мĕн курнисене аса илме пуçланă.
Çав хушăра кашни контроллĕ пункт патĕнчех машина çине çĕнĕ çынсем ларнă. Часах машина туллиех пулнă.
Кунта малти линирен килекен, халĕ çеç çапăçуран тухнă салтаксем те пулнă. Вĕсене шлемĕсем тăрăх тата мăйĕсенчен çыхса янă кĕске те вараланчăк плащ-палаткăсем тăрăх тӳрех паллама пулнă.
Ансăр кĕмĕл погонлă тăвăр шинельсем тата çĕнĕ, хытă картуссем тăхăннă икĕ интендант пулнă.
Военторгра ĕçлекен хĕр ларнă. Вăл хăй çине резинăланă плащ урисене кĕске кунчаллă керзовăй атă тăхăннă. Унăн ялти хĕрарăмсем пек çыхса янă тутăр айĕнчен курăнакан çаврака та хĕрлĕ пичĕ купăста пуçĕ пек туйăннă.
Темиçе латчик-истребительсем, пит те хаваслă калаçаканскерсем, пулнă. Вĕсем авиаци заводĕнчи хулăн кĕленче юлашкисенчен тунă çап-çутă портсигарсенчен пĕрмаях пируссем кăларса туртнă.
Тата хĕрарăм — çарти хирург, мăнтăр, ватăлма пуçланă, çаврака куçлăхпа, кăвак çӳçне кĕскен кастарнă, пуçĕ çине кăвак берет тăхăннăскер ларса пынă.
Пĕр сăмахпа каласан, кусем пурте вăрçа çулĕсем тăрăх çула май каякан машинăсем çине ларса çӳрекен çынсем пулнă.
Тĕттĕмленнĕ.
Машина çине карнă брезент çинче çумăр кĕрлеме пуçланă. Анчах инçе каймалла пулнă-ха. Çавăнпа та çынсем майпенех тĕлĕрсе çывăрса кайма пуçланă, кам мĕнле пултарнă — çавăн пек вырнаçнă.
Кантăрана яваласа тытнă аллине пуçĕ ăйне хурса, ефрейтор Биденко та тĕлĕрме тытăннă. Анчах унăн ыйхи питĕ çăмăл пулнă. Вăхăтран вăхăта вăл вăраннă та, кантăраран туртса пăхнă.
— Ну, мĕн кирлĕ сире? — ыйхăллă сасăпа ыйтнă Ваня. — Эпĕ кунтах-ха.
— Çывăратăн-и, пĕчĕк кĕтӳçĕм?
— Çывăратăп.
— Юрĕ. Çывăр. Эпĕ куна ахаль çеç: линие тĕрĕслетĕп. Вара Биденко каллех çывăрса кайнă.
Пĕринче ăна сасартăк Ваня хăйĕн çывăхĕнче çук пек туйăннă. Вăл хăвăрт тăрса ларнă, кантăраран туртнă, анчах ответ пулман. Ефрейтор çамки çине сивĕ тар тапса тухнă. Вăл чĕркуççи çине тăрса, яланах хатĕр тытнă электричество фонарне çутнă.
Çук. Нимĕн те пулман иккен. Пурте йĕркеллĕ. Ваня малтанхи пекех, чĕркуççисене куклетсе юнашарах çывăрнă. Биденко ăна питĕнчен çутатнă. Ачан сăнĕ лăпкă пулнă. Вăл çав тери хытă çавăрнă, пичĕ патнех илсе пынă электричество фонарĕн çутти те ăна вăратма пултарайман.
Биденко фонарьне сӳнтернĕ те, хăйсем Ваньăна тупнă каçа аса илнĕ. Ун чухне те ăна питĕнчен фонарьпе çутатса пăхнăччĕ. Анчах ун чухне еплеччĕ унан сăнĕ: асаплă, чирлĕ, хыткан, хăрушă. Епле вăл ун чухне сасартăк картах сикрĕ! Епле тискеррĕн пăхрĕç унăн куçĕсем! Епле хытă хăрани палăрчĕ вĕсенче!
Ку вĕт пĕтĕмпе те темиçе кун каялла çеç пулнă. Анчах халĕ ача лăпкăн çывăрать, кăмăллă тĕлĕксем курать. Акă мĕне пĕлтерет вăл юлашкинчен хамăр çынсем патне лекни. Тăван килте стенасем те сыватаççĕ, тесе тĕрĕс калаççĕ çав çынсем.
Биденко выртнă та, грузовик сиккелесе пынă май каллех тĕлĕрсе кайнă.
Халĕ вăл чылай вăхăт татах лăпкăн çывăрнă, анчах вăрансассăнах кантăраран туртса пăхма манман. Ваня сасă паман.
«Çывăрать пулĕ-ха, — тесе шухăшланă Биденко, — ĕшеннĕ вĕт вăл».
Биденко тепĕр еннелле çавăрăнса выртнă, тата кăштах çывăрнă, унтан каллех кантăраран туртнă.
— Итлĕр-ха, эпĕ ăнланаймастăп, мĕн пулса иртет кунта? Хаçан пĕтет ку? — тесе мăкăртатакан хĕрарăмăн хулăн сасси илтĕнет тĕттĕмре, — Мĕншĕн мана кантрапа çыхнă? Мĕншĕн мана турткалаççĕ? Кам мана текех çывăрма памасть?
Биденкон çан-çурăмĕ сăрăлтатса кайнă.
Вăл электричество фонарне çутнă та, унăн куçĕсем хуралсах кайнă: машина çинче ача çук, кантăрана хĕрарăм-хирургăн аттинчен çыхнă. Хирург урайĕнче ларнă, электричество фонарĕн çутти унăн куçлăхĕсене çеç çутатса ялтăртаттарнă.
— Эй, шофер! Чарăн! — тесе кăшкăрса янă Биденко, шоферăн кабинине мĕн пур вăйран шаккаса.
Машина чарăнассине кĕтмесĕрех, вăл такамсен аллисемпе урисем, михĕсемпе чемодансем тăрăх пырса çĕрелле ыткăннă. Вăл пĕррех машин çинчен шоссе çине сиксе аннă.
Каçĕ сĕм тĕттĕм пулнă, нимĕн те курăнман. Çӳлтен сивĕ çумăр кастарнă. Хĕвеланăçĕнчи горизонтра, инçетре, артиллери çапăçăвĕн çуттисем палăрнă.
Шоссе тăрăх унталла та, кунталла та вуншар, çĕршер грузовой тата çăмăл машинăсем, транспортерсем, тягачсем, тупăсем, бензин турттаракан машинăсем чупнă. Вĕсем хăйсен фарисемпе çул çинчи шыв лупашкисене çутата-çутата малалла кайнă.
Биденко пĕр хушă аллисемпе урисене кăштах саркаласа тăнă. Унтан пĕтĕм вăйпа сурнă та:
— Э, кайтăрах вăл шуйттан патне! — тенĕ.
Вара васкамасăр каялла, çывăхри регулировщик патнелле утнă. Унта вăл малти лини еннелле каякан çула май машина çине ларма шутланă.

9
— А ну, каччă, пăрăн-ха хапха патĕнчен. Кунта ют çынсен тăма юрамасть.
— Эпĕ ют çын мар.
— Мĕнлескер тата эсĕ?
— Эпĕ хамăр çын.
— Епле хамăр çын?
— Совет çынни.
— Совет çынни пулин. Калатăп сана: юрамасть. Юрамасть пулсан — юрамастех ĕнтĕ. Иртсе кай хăвăн çулупа.
— Пичче, кунта штаб-и?
— Хуть те мĕн пултăр.
— Манăн начальник патне кĕмелле.
— Мĕнле начальник патне?
— Чăн асли патне.
— Нимĕн те пĕлместĕп. Иртсе кай.
— Кӳртĕр ĕнтĕ, пичче. Мĕнех вара сире уншăн?
— Кай, кай. Манăн санпа калаçса тăмалли çук. Курмастăн-и, эпĕ постра тăратăп.
— Эсир манпа ан та калаçăр, пичче. Мана начальник патне кӳртĕр те — ĕçĕ те пĕтрĕ.
— Ха, епле çивчĕ эсĕ, — терĕ часовой кулса. Унтан сасартăк хаярланса кăшкăрса пăрахрĕ: — Кунта нимĕнле начальник та çук.
— Тĕрĕс мар сирĕн сăмахăр. Начальник пур.
— Эсĕ ăçтан пĕлетĕн?