Біз осы не бітіріп жүрміз? - 21

бойынды шымырлатады. Тық... тық... тық... сосын жиілетіп жібереді. Анық
адамның əрекеті екенін аңғарды. Не айтқысы келгенін шамалағанша əлгі
дыбыс зым-зымия жоғалды.
Қара Волга, қарт адам, қаланың сыртындағы еңселі екі қабатты үй, қалғаны
сонда...
Айтқандай-ақ солай болып шықты. Паханның ризашылығында шек жоқ.
Сірə, ай бойына сырын ешкім аша алмаған жұмбақтың астарында ағыны
катты суды кері ағызатын құдірет жатқан сынды.
–Жүзің таныс емес екен. Қашан келген едің? – деді алдымен.
–Көп болған жоқ. Бір аптаның айналасы.
–Саған тиіскеңдер болды ма?
–Жоқ.
–Енді болмайды да.
Темекісін ұзақ бұрқыратып, өз ойымен өзі арпалысқан.
Бір тоға келген жігіт ағасы жасында. Бет жүзінде иман ұялайтын нүкте
табы байқалмайды. Жанары талай жазмышты көріп, енді тек жанартау
болып атылуы ғана қалғанын ұқтыратындай.
–Сен мұнда не үшін түстің? – деді сосын.
–Ескі жараның аузын тырнағам келмейді.
–Келістік. Бостандыққа шыққың келе ме?
Бұл сұракка екі тұрғыдан жауап беруге болады.
–Маған бəрібір.
–Мен өзім үшін бостандығымды еңді тапқан сияқтымын.
–Сені түсінем. Жаның нəзік адам көрінесің. Саған бəрі-бір бұл жер оңған
орын емес. Бойың үйренбей тұрғанда, тастап шығуың керек.
–Рахмет. Бірақ мен үшін ендігі бейіш осы.
–Ол сен үшін ғана. Адам өзін осындай қапаста құрбандыққа шалуы қате
қадам. Сені бұл жерде қалдырғым жоқ.
–Менің еркіммен кім санасады сонда?
–Кімге жалбарынсаң, сол санасады.
Шет елдік саз сүйер кауым сыйлаған шегіртке бітімді мəшинесін қайта
ерттеп мініп, бұрнағы əуеніне басқысы келді. Əйтсе де онымен жаңалық
аша алмайтынына көзі жетті. Көңілі құлазығаны – жаны жəй тапқан
ортадан айырған паханға өкпесі қара қазан. Ол түк те түсінген жоқ. Қайта
соңғы үмітін көкке ұшырып, сенімін күл қылды. Өзімен-өзі есептесейін
десе, паханның сөзі құлақтан кетпейді.
«Кімге жалбарынсаң, сол санасады»
Өстіп жүргенде əшейінде өгейситін ақсүйек досы қаладан тысқары жердегі
зəулім сарайына салтанатқа шақырды. Алдымен бас тартқысы келді. Бəрі
бұрынғыша болатынын бағамдады. Бірақ қу құлқын қамы женді ме, əлде
беймəлім əуестіктің ығында жығылды ма калай барғанын білмей қалды.
Əдеттегідей аспабын алып, ағыл-тегіл əуен жіберді. Бірінші кезекте сана
төріндегі сүйікті төл перзенті – «дүние құйылуы». Ел ұйып тындап,
ұйықтап кете жаздағандар бар. Сөйте тұра сыйлағаң лəззаты тез
тарқайтынына қайран. Əлде ықылық ата тойған астың астында қалып қоя
ма, əйтеуір масайтып тастаған шараптың жанында шабыты жіп есе
алмайтыны анык. Түн ауа таңға дейін тойлайтындары қалып, қалғанымыз
тарқасып кеттік. Ол əркіммен ілінісіп жүрген. Ешкімді тындағысы да жоқ.
Үлкен жолдың бойы көзге ұрған танадай тыныштық. Қараңғылықтың
рəпатын қашырып, қос жарықпен сүзе біз келеміз. Кенет жанымыздан жан
үшыра ағызып, бір мəшине өте шықты.
–170–пен кетіп барады – деді, шофер жігіт.
Қалаға кіре берісте жеңіл мəшиненің төңкеріліп қалғанын аңғардық.
Маңына аз-мұз жұрт жиналып қалыпты. Жерде жатқан адамның үстіне ақ
жайма жауып тастапты. Төрт доңғалағы аспанға қарап аударылған шегіртке
бітімді шетелдік мəшинені маңайлағанда таныс əуен талып естілді: «Дүние
құйылуы».
Қайта келдің бе, қорқыныш?
Біреу келіп есікті қақты. Тосын дыбысқа құлағын түріп, дереу басын
көтерді. Тың тыңдаған қалпы үнсіз қатты да қалды. Тағы əлденеше рет
тықылдатқан соң, бастапқы ойынан қайтуға тура келді. Аса құлықсыз
орнынан тұрған бойы жарықты жағып, есікке жақындады.
–Бұл кім?
–Мен ғой, көршіңіз!
–Бірдеңе керек пе еді?
–Жоқ, жай əншейін. Əңгімелесейін деп едім.
–Түннің бір уағында қайдағы əңгіме?
–Сіз не, түннен қорқасыз ба?
–Жоқ. Менің уақытым жоқ.
Жарықты сөндіріп, сол қалпынан қозғалмаған. Əлден уақытта есік тағы
қағылды. Мұнысынан түк шықпасын бағамдаған əлгі қайта дыбыстады.
–Кешіріңіз! Мен де жалғызбын, ішім пысып кетті. Сізбен кеңірек
əңгімелесуге ынтық едім. Ашыңызшы, а! – деп сөзін аяқтай алмаған.
Есіктің ашылмағанына ызаланған мысық тəрізді. Алдымен артын беріп,
жауырынымен сүйеніп тұрған сыңайлы жəне со күйінше сырылып жерге
отырғаны аңғарылады. Сіріңкенің сырт етіп тұтанғаны құлаққа жетті.
Төрт қабырғаға қарап жатты да қойды. Ұйқысы келетін емес. Көзі ілінер
түрі жоқ. Көршісінің қылығына кайран. Жақындап кетсең жұрт қызық. Жожоқ, кеше түсте орналасып болмай жатып баса көктеп кірген өзі, кіргізген
бұл.
Ескі танысындай есендескен соң, іші-бауырына кіріп, бар сырды
суыртпақтаған. Тілі қандай ұзын еді. Əрнені айтып, басын ауыртып
жіберді. Іскер екенін, іс-сапармен жүргенін, сөзінің арасына қыстыра
кеткен. Сосын мұның жалғыз жүргеніне таңырқаған. Қыз басыңмен
қорықпайсың ба деген-ді. Сөйтіп, аяқ астынан қорғаныш табылған. Бейдауа
ой құшағында қанша жатқаны белгісіз, қалжырап қалыпты. Кешедегі
көліктер дамыл тауып, адам аяғы басылған. Самаладай жарқырап тұратын
кала шамдары түгелімен өшкен. Өлі тыныштықка қою қараңғылық дем
бергендей тым-тырыс. Тіршіліктің нышаны байқалмайтындай. Бұл фəниде
тек өзінің ғана жүрегі соғып тұрған сынды.
Денесі ұйып қалғаннан ба, аз-кем аунақшып қозғауды қалағанмен онысы
өзіне ұнамады. Көне кереуеттің сықыры бар дүниенің тылсымын нілдей
бұзып жіберетіндей көрінді. Одан да қарсы терезеге қарап жата бергісі бар.
Əлден уақытта көзіне ұйқы тығыла бастаған.
Кенет қайдан екені белгісіз сықырлаған дыбыс шықты. Бірден бойын үрей
шарпып үрпиіп қалды. Əлгі тықыр молая түсіп, терезенің сыртынан біреу
шығып келе жатты. Алдымен адамның басы, одан соң бүкіл денесі
көтерілді.
Өз көзіне сенгісі келмеді. Жандəрмен айқайлап жібере жаздап кілт тоқтады.
Елес шығар бəлкім деп жұбатқысы келді өзін. Мізбақпаған қалпы оның əр
қимылын аңдады. Анық ер адамның пошымы терезені жауып кетті, ілінерілінбес бүкірейген күйі жақтаудан ұстап алған.
Үшінші қабатқа дейін қалай шыға алып жүр? Мүмкін емес:
Бұл бір елес деген ой жосығы көктей өтіп жатыр. Көзін жұмып алып, қайта
ашты. Жоқ, ол терезені ашуға əрекет қылды, əр қимылына ұқыпты əрі аса
сақ. Қанша əурелегенмен ішінен мықтап бекітілген терезе ашыла қоймады.
Дымы бітті ме, сəлден кейін бірекі соғып жіберді. Онысы бұрынғыдан
бетер өне бойын шымырлатып əкетті.
Айдың сəулесі» арқылы түскен көлеңкесі қозғалған сайын еденді
сықырлатпай-ақ жүріп келе жатқандай əсер берді. Енді-енді қимылдамаса
жанына жакындап-ақ келетіндей. Ойы сан-сақты шарлаған қалпы тура
ұмтылып, есікке жүгіруді көздеді. Бірақ кеш калатындай аңғарылды.
Ақыры өзіне қарсы ұмтылудан басқа жол жоқтай көрінді. Əлгі терезені
жиірек қаға бастады да есімін атады.
Одан əрі шыдап тұра алмады. Бар күшін бойына жинап, терезені екі
қолымен барып ұрды. Қатты соққыдан қақырай сынған терезенің ар
жағындағы оп-оңай құлап кетті.
Екі қолын қан жуды. Бетін басып отыра беріп, қайырыла еденге қарады.
Манағы бейне ғайыпка сайған. Орнына бір жері анық бір жері көмескі ай
сəулесінің сынықтары көзге шалынды.
***
Түндегі оқиғадан бүкіл қонақ үй дүрлігіп, аяғынан тік тұрды. Оң жақ қолы
тұтасымен шытынап сынып, басына зақым келіпті. Ешқандай куəгер
тартылмады. Есесіне айыпкер оп-оңай тергеушінің алдынан табылды.
Жанна көршісінің артынан ауруханаға бір-ақ рет барды. Əңгіме ұзаққа
созыла қойған жоқ. Көршісі колы икемгe келіп, денсаулығының түзелуін
құдайдан тілене тілеп жүргенін айтты. Ешкім кінəлі емес сияқты.
Бір күні Жаннаны ауруханаға жедел шақыртты. Келсе, көршісі екен.
Жүзінде қан-сөл жоқ: орнынан атып тұрып, бұрнағы гипсі бар оң қолын
шолтаң еткізіп жоғары көтерді де:
–Бұл сенің істегенің, сенің істегенің! – деп айқайлап, қайталай берді. Оң
қолының иығынан сəл төменгі бөлігі жоқ. Шошып кетті.
Ауруханаға алғаш келгенде туыстарына да, басқаға да хабар беруді ар
көріпті. Ақ халатты абзал жандар артынан ешкім келмегенге кейігендей
əбден шытынап сынған қолды тексеріп, сараптан өткізбестен бірден
гипстей салған. Исінен сезіктеніп дəрігерлерге қанша көрсетсе де, əні-міні
деп жүріп ақыры ашқан екен. Амал не, адам тағдырына «ештен кеш
жақсы» деген қағида жүре бермейтін көрінеді. Шіри бастаған жарамсыз
қолды кесіп тастаудан басқа жолды қандай білгішті шақырса да таба
алмапты.
Ел құлағын елең еткізген оқиға жұртты таңдандырып тастаған. Өзін-өзі
тастап жіберген неге қыз емес, жігіт? Бұл кімге де түсініксіз болып қала
берді.
Өмір бұралаң. Тағдыр таңдауы екі жолға түсті. Бірі – ұсынысы бойынша
кəріп болып қалған көршісіне тұрмысқа шығу. Олай болмаған жағдайда,
екіншісі – қылмыстық жазасын өтеу.
Көпір
Ауа тым салқын тартыпты. Тротуардың қос шетіндегі жасыл шымды шық
басқан.
Балнұр биік үйлердің жанынан бұрыла бере тосылып, тұрып қалды. Күнде
өзі өтіп жүрген жолды қолдарында қайласы бар бесалты жігіт бұза жарып,
қазып жатыр. Балнұр баяу ілбіп өте берді. Қызыл желеткілі жігіттердің
өзіне сұқтана қарай қалғанын сыртымен сезіп, бағамдап барады.
Жұмысқа келісімен, кіреберістегі айнаға қарап, бойын түзеді. Столынан
тұрып, «сұрап қалар» деген қағаздарды реттестірді. Топталып қалған
қолжазбаларды машинкаға бастырды.
Бастық кештетіп келген. Түске дейін болды да, қайтып келмейтінін айтып
шығып кетті. Асхаты есіне түсті. Не істеп жатыр екен: мұрны пысылдап
ұйықтап жатыр ма, əлде əжесінің ертегісіне елти көзі бақырайып отыр ма?
Жүрегі елжіреп, күрсініп қойды.
Троллейбуста адам аз екен. Тікесінен тұра беруге аяғын ауырсынып, есікке
таманғы орындыққа отырды. Келесі бір аялдама дан балаң екі жігіт
мінген. Жанарлары алдымен Балнұр жақты төңіректеп тоқтаған. Əлденебір
əңгімені əнтек қайырып аз тұрған соң, бұйра шаштысы бері ығыса берді.
Қасындағысы қалып қойған. Түсуге ыңғайланды. Жанына жақын келген
жігіт жаймен ғана:
–Қарындас, сағатыңыз жоқ па? – деп тіл қатты. Мұны манадан барлай
отырған Балнұр сəл жымиып:
–Ойымның үстінен түстіңіз ғой, – деп қырымен қараған. Жігіттің жүзіне
қан теуіп, күрсініп кетті.
–Сағат төрт, – деді, сосын Балнұр. Рахмет, кешіріңіз, сірə, көріпкелдігіңіз
бар-ау?
–Жо-жоқ, ойыма келгенін айтқаным ғой. Айып етпессіз.
–Еш оқасы жоқ... Сіз студент емессіз бе?
–Жоқ. Оқуды тауысқам, – деп күліп қойды.
–Жұмыс істеймін. Өзіңіз студент боларсыз?
–Ия, ҚазГУ-де оқимын.
–Қай факультетте?
–Биология.
–Мамандығыңыз «блотной» екен.
–Несін айтасыз. Жетіспей тұр ғой. Өзіңіз кім болып істейсіз?
–Сұрамаңыз. Бастапқыда музыкант едім. Қазір басқаша. Жағдай болмады
оған.
–Біздің де ертең кім болып, не істеріміз белгісіз. Ғылым кімге керек.
Əйтеуір соры қалыңдау ұрпақ екенбіз. Соны түсіндім.
–Неге, олай дейсіз. Кім не істегісі келеді. Істеп жатыр ғой. Бастысы,
еркіндік бар. Қалғаны қолда емес пе?
–Қайдам. Əлде əлсіздіктен бе, бір əділетсіздік алға адым бастырмайтындай
көрінеді...
Троллейбус жолдың шетіне барып тоқтады. Жүргізуші əрі бармайтынын
хабарлады. Жүртпен бірге түсуге ыңғайланғанда жігіт:
–Айтпақшы, танысып қоялық, есімім Кенже, – деді.
–Балнұр, – деді қыз.
–Келесі троллейбус аялдамадан алысырақ барып тоқтады. Жолаушылар
дүрліге ұмтылған. Кенже Балнұрға «жүгірелік» деген ишара жасап, алға
озған.
–Мен... мүгедекпін, – деді Балнұр.
–Күтпеген жауап көңілін төңкеріп кеткен. Абдыраған бойы Балнұрды
ойлана барлап өтті. Ыңғайсыздықтан тезірек арылуды аңдаған Балнұр:
–Біздің үй енді аса алыс емес, жаяу барсам да болады, – деді.
–Қарсы болмасаңыз, шығарып салайын, – деп тіл қатты Кенже. Екеуі
тротуарға түсіп, баяу ілбіді. Балнұр əлгі сөзден кейін Кенжені кірбің
шалғанын сезген – мүгедекпін дегеніме таңырқаған шығарсыз, – деді қыз
сəлден соң сөз бастап, –тағдыр ісіне кім араша тұрған. Автомобиль апатына
ұшырап, осындай халге түстім, жіліншігім екі жерден сынды, жылға
жақын ауруханада жатып, əзер дегенде қалқайып жүретін дəрежеге жеттім.
–Қайта, аман қалғаныңызға тəубе деңіз, – деді жігіт жұбату айтқан болып.
–Бүйтіп, тірі жүргенімше өліп кеткенім жақсы еді! – қасіретті күндері есіне
түскендей қыз қабағын түйді, – Тек Асхатым үшін өмір сүргім келеді,
əйтпесе... бүйткен тірліктің құны көк тиын... Талай рет у ішіп, өлгім де
келді, жалғызымды қимадым. Бəрі жалған, өткінші екен. Сүйдім, күйдім
деуші еді!.. Кешір, – қыз түйіліп, жанарына үйірілген жасты аппақ
орамалымен сүртті, – күйеуімді айтам. Оған мүгедек, масылдың керегі жоқ
екен. Оны-мұны сылтауратып сырғақсып жүрді де, ақыры кетіп тынды.
Анам мен ағам болмағанда, күнім не боларын құдай білсін.
Кенже енді өзінің жұбатпақ ниетіне нəлет айтқысы келді. Біраз бүгежіктеп,
əйтеуір бірдеңе айтуға он оқталды. Аузына сөз түспей, санасын ауыр
салмақ жанышты. Бұл арадан безіп кеткісі келді сосын. Ақын аға қалай деп
еді. «Құтқарудың қуанышын қи маған»...
–Жұбатам деп, жараңызды тырнап алдымау. Болмаған екен. Мұндай
қайғыға қайысып түрып, қызық, Қозы мен Баяндар турасында, одан қалса,
қазіргі үндінің кинолары жайында қабылдау қалай болар екен, – деп Кенже
не айтып кеткенін аңдамаған сыңайлы.
–Ол көп болса, кино, аңыз–əфсана ғана. Бəрі–бəрі халықтың қиялынан
туған туындылар. Ол – өнер. Бірақ өмірге айналмаған. Айналмайтын да
шығар. Тамсану ғана қолынан келетін пенденің əлгіндегі аңыз–
əфсандағыдай, кинодағыдай Адамша ғүмыр кешу маңдайына қайдан
жазылсын, – деді, Балнүр манағы босаң күйінен бойын жинаған қалпы.
–Сонда... махаббат дегеннің мəні – аты бар да, заты жоқ болып шыға ма?
–Егер махаббат деген үлы сезім бар болса, білмеймін. Түсіне алмадым.
Түсінгім де келмейді, – деді Балнұр еш қиналып қысылмастан, жаймен
ғана.
Балнұр жеңілейіп қалғанын сезген. Кім-көрінгенге сыр ашқысы келмесе де
мұнысын өзі аңдамады. Кенженің ойлы қалпынан қатты ыңғайсызданды–
ақ. Кенже ойлы, Балнұр мұңлы жүріп келеді.
–Екеуі тротуардың қопарыла қазылған тұсына келіп тұрып қалды.
–Қап, мына жерді мана қазып жатқаны есте болмапты. Айналып өте
салармын – деді, Балнұр бұрылып қарап.
–Айналып жүріп қайтесіз. Өзі алысырақ та екен. Мында ана тақтайды қоя
саламыз. Бітті – деді, Кенже сəл жымиып.
–Ой, əуре болмаңыз. Рахмет сізге, біраз миыңызды да ашыттым. Үй тиіп
түр. Өзім-ақ барам – деп, Балнұр тіл катқанда Кенже тақтайға қол созған.
–Əп-сəтте биік босаң топырақтың екі бүйірі тапталып, үстіне тақтай
жайғасты. Кенже арғы беттен қол созды. Сүйрік саусақтарын ұсынған
Балнұр еппен басып, əрі өте берді.