Арманын Аңсаған Жандар - 45

сену - өз отаныңа сенумен пара-пар іс.
Иə, ол орта шаруаға айналып үлгерген еді. Мұнысы қазіргі сөз
саптауынан да сезіліп тұрды. Оның ел қатарына қосылғанына ең алдымен
қыздары көмектесті. Олар некесіз балалар тауып, əкесінің үйінде тұра
берді. Сөйтіп оны ата атандырды. Соғыс жылдарында Тоурирде тегін
жұмыс қолы жеткілікті болды. Ол табысы молайған сайын ел арасында
сый-құрметке бөлене бастады. Оның отанға деген сенімі осылай
қалыптасып, "Бəрі де Исландия үшін!" деген ұранға қосылды.
- Сен өзің не оттап тұрсың? Менің балаларым мені ешқашан ұятқа
қалдырған емес, - деді Бьяртур. - Олар менің балаларым, ез еріктері
өзіндегі, ешкімге тəуелсіз жандар.
Отырған шаруалар əңгіменің қалай-қалай бет алып бара жатқанын тез
түсіне қойды. Енді сəл шыдаса, жағдай ушығып, істің насырға шабатын
түрі бар. Ақыры жақсылыққа алып бармайды. Ауыр үнсіздік орын алды.
Осы кезді шебер пайдалана білген истадальдық Оулавюр бір сөзді қыстыра
қойды. Ол мұндай қолайлы сəттен айырылып қалса, қайтадан қолына түсе
қоймайтынын өз тəжірибесінен жақсы білетін.
- Жалпы алғанда мен былай деп санаймын, - деді ол - Қазіргі аумалытөкпелі заманда, бұл ғана емес, бұрынғы қай кезде болса да, өзіңе жақсы үй
салып алу дегеніміз сенің ез еркің өзіңде, ешкімге тəуелсіз дербес жанға
айналдың дегенді тіпті де білдірмейді. Исландияға ел алғашқы қоныстана
бастаған кезден бастап күні бүгінге дейін қатардағы қарапайым еңбек
адамдарының өздеріне арнап үй деп атарлық баспана салып алғанын
көрген ешкім жоқ. Қазір де тап солай. Ондай əрекеттен түк те шықпайды!
Бізге жертөле де жетіп артылады. Иə, жалпы алғанда, онда тұрған не бар, өмір бойы жертөледе тұра беруге əбден болады. Өйткені өмір дегеніміз,
егер оны шын мəнінде өмір деп айтуға болса, өте қысқа. Көзді ашып-
жұмғанша-ақ өте шығады. Егер біз өлмейтін, мəңгі жасайтын жандар
болсақ, іс басқа - онда əлдебір тəуір үй салудың мəн-мағынасы болар еді.
Ундирхлидтік Эйнар былай деді:
- Əрине, мен Оулавюр емеспін. Егер ілуде бір рет өз ойымды айта
қалсам, оны ғылыми дəлелге негіздеп баяндай алмаймын. Мен өзім туралы
не ойлай алсам, соны ғана айтамын. Менің білетінім - əркімнің жаны бар.
Ол мəңгі өмір сүреді. Тап сондықтан да жанымыз жер бетінде қиналып,
жапа шегетін аз ғана уақытта жертөледе тұра беруімізге де болады. Маған
бəрібір - өзім солай да тұра беремін. Егер өміріміз кедей, үйіміз тар,
қарызымыз шашымыздан көп əрі ауыр, қалтамыз жұқа, тоя тамақ ішуге
қаржымыз жеткіліксіз болса да, түрлі ауру-сырқауға душар болудан құтыла
алмасақ та, жанның аты жан емес пе, ол бəрі бір өлмейді, мəңгі жасайды.
Оған лайықты орын жер бетінде емес, жоғарыда - ең жақсы жұмақта,
жаннатты жайда болуы тиіс.
- Жан туралы оттаған былшылыңмен қоса сені сайтан алсын! Көзіме
көрінбей, жоғалшы əрі! - деп, мейлінше жек көрген өшпенді үн қатқан
Бьяртур қоршаудың арғы жағына секіріп өтті.
Кельдтен келген Хродлогур ендігі əңгімені қойдың ішек құртына қарай
бұрды.
ЖЕТПІС ТӨРТІНШІ ТАРАУ
САГАНЫҢ СОҢЫ
ҰРЛАНҒАН НАН
Бьяртур Ударсельдегі жер үйді бір күні ойына Құдай өзі сала қойған
үлгімен қайта жөндеп бітірген көктемде Утиредсмиридегі староста өзінің
бұрынғы Қыстауына ол хутор кепілге қойылған сомаға сатып ала қойды.
Мұны жұрттың бəрі де сəті түскен сауда болды деп санады. Староста оны
түлкі өсіретін пайдалы ірі орынға айналдыруды ойлады. Өйткені қазір адам
үшін ең зұлым қаскүнем жау түлкі емес, қой екені белгілі болды. Бьяртур
өзінің қойларын солтүстіктегі иен дала Сандгилге айдады, дүние-мүлкін де
тасып əкетті. Қираған ескі жұртта Халбера кемпір ғана қалды. Бьятур оны
қалаға барып қайтқаннан кейін солтүстікке алып кетпек болды. Сөйтіп ол
"Урдарсельдегі Бьяртур" деген атпен қалаға тұңғыш рет жол тартты.
Қасында ұлы да болды. Бьяртурдың тұтынушылар қоғамына қарызының
көбейіп кеткені сонша, енді бұл одан өз атына қос уыс қара бидай ұнын да
ала алмады. Өйткені бұған бұдан былай азық-түлік өнімдерін марқұм
Иоунның қызы, қазір қолындағы енесі, жесір кемпір Халбераның атына
ғана, соның өзінде оның берген сенім хатын куəландыру арқылы алуға
рұқсат етілетін. Ашуын басып, іштегі шерін тарқату үшін доқ көрсетіп,
қоқан-лоққы жасаудың, былапыт сөздермен балағаттаудың ешқандай мəнмағынасы қалмаған болатын. Өйткені, бəрібір, оны тыңдап жатқан ешкім
жоқ. Ешкімнің де тыңдайтын, оған жауап қайтаратын уақыттары жоқ.
Еститін ең жақсы жауабы - қоймадағы жас баланың: "Өшір үніңді.
Қарыстыр жағыңды!" деген сөздері ғана. Біреуге жұдырық жұмсаудан да
қайран қалмады. Оның үстіне, жұдырығың жаңылыс тиіп жүрсе, кайтып
құтыла алмас бəлеге қаласың. Бьяртур қазір екі жақсы атын Ударсельдегі
ескі бөлмені жөндеуге қажетті материалдар алу үшін сатып жіберді. Енді
оның қолында жалғыз аты - жиырма алты жастағы жасамыс, көтерем Блеси
ғана қалды. Біз бұл жануарды сонау бір жылы Жазғы мекендегі жерлеу
рəсіміне қатысқан кездегіден бері білеміз. Содан бері қаншама көп уақыт
етті десеңізші! Бірақ күні кешегідей көз алдымызда. Қыстың қытымыр
суық күні еді. Есіктің босаға жақтауына байлаулы тұрған Блеси қой қора
жақтан кез алмайды - қайта-қайта мойнын созып, қарай береді. Ал
нидуркоттық Тоурдур псалом-дұға оқып тұрды. Жылқы жарықтық төзімді
түлік қой. Осы Блеси не көрмеді - өзінің иесі, Жазғы мекендегі шаруа
Бьяртурдың басынан кешкен қиын-қыстау ауыр күндерінің бəрін де бірге
көрді. Ауыр жылдардағы бірден-бір сенімді серігі, ал жақсы кезеңдегі көп
жылқының бірі ғана болды. Енді, міне, тағы да жалғыз ат қана болып
қалды. Қазіргі Блеси - əбден қартайған, қажып біткен, көтерем халге
жеткен, қотыр болған бір көзіне ақ түсіп, көрмей қалған соқыр ат. Жасамыс
жануарға жаның ашиды! Бірақ бір қарағанда оның кеудесі де Бьяртурдың
өзінің кеудесіндей кең əрі төзімді көрінеді.
Бұлар Фьордқа жеткен еді. Бьяртур тезірек жолға шығып, кері кайтып
кетуге тəуекел ете алмады - атты зорықтырып алармыз деп қорықты. Сөйтті
де Блесиді отқа қоя берді. Бейшараның тісі де нашарлап біткен еді. Енді
оның тойынып жайылуына көп уақыт керек. Ол емін-еркін оттасын деп,
таң атқанша күтуге тура келеді. Əбден кеш болған кез еді. Тұтынушылар
қоғамының дүкені əлдеқашан жабылып қалған. Əкелі-балалы екеуі онымұны шаруаларын бітіріп алғаннан кейін енді таңның атуын күтуден басқа
ешнəрсе қалмады. Олар далаға шықты. Екеуі де аш еді - бүгін күні бойы
нəр татқан жоқ болатын. Қалталарында көк тиын ақшасы тағы жоқ.
Ешқайда бара алмайды. Кофе ішуге аңсарлары ауып, қатты қиналып келеді.
Бірақ өздерінің бұл жағдайлары туралы лəм-мим деп тіл қатпайды. Тұман
түсті. Бір кезде теңіз жақтан суық жел соқты. Əйтеуір жаңбыр жауа қойған
жоқ.
- Бүгін түнде жаңбыр жауа қоймайды, - деді Бьяртур, аспанды айнала
шолып шығып. - Бір қоршаудың түбіндегі ық жерде бірер сағат көз
іліндіріп алайық.
Қалада əлдебір қобалжыған тəртіпсіздік бар сияқты, дабырлаған
дауыстар естіледі. Урдарсельден келген Бьяртур алғашқыда мұны басқаша
қабылдады, - əлдеқайда маңызды шараға байланысты даурығу болар деп
ойлап қалды. Өйткені Ингольв Арнарсонның "мұраттары" Фьордта да
жүзеге асырыла бастаған болатын. Осыдан екі апта бұрын мұнда үлкен
айлақтың құрылысы қолға алынған еді. Бұл құрылыстың бағдарламасын
бір кездегі сайлау науқаны барысында қазіргі премьер-министр ұсынған.
Кейін ол альтингте қаралып, заң ретінде қабылданған. О, Ингольв
Арнарсон - өз айтқанынан қайтып көрмеген адам. Мына үлкен құрылысқа
жергілікті халықпен катар Виктегі көптеген тұрғындар да жұмысқа
жайғасты. Олар өздерінің бала-шағасын үйлерінде қалдырып, соқа бастары
осында келген. Мұнда бұрын балық тазаланатын, кейін жұмысшыларға
арналған барақтарға айналған ескі сарайларда тұрып жатқан еді. Бұларға
төленетін еңбекақы мөлшері əдетте шалғай аудандарда істейтін
жүмысшылардың табысына тең болады деп уəде етілген. Айлаққа кіре
берісте салынады деп белгіленген атақты құрылыс қайтадан қолға алынды.
Ол үшін қыруар мол тас пен бетон қажет, жүмысшылар бір апта бойы тау
қопарып, тас тасып, жанқиярлықпен еңбек етті. Алғашқы жалақы беретін
күн де келіп жетті. Шалғай аудандарда істейтін жұмысшылардың жалақы
мөлшері туралы мəлімет тым асыра көрсетілген болып шықты. Бұлардың
алатын жалақысы өздерінің қара бастары мен бала-шағасын асырауына
жетпейді екен. "Біз де ел қатарына қосылатын болдық!" деген үміт үзіліп,
көзден бұлбұл ұшты. Бұлар мұндай жарытымсыз жалақыны, мұндай
сатқын саясатты жұмысшыларды езіп-жаншуға жасалған қатыгез шабуыл
деп білді жəне өздерін қазіргі қоғамдық тəртіптің қас жауларымыз деп
санады. Өйткені еңбекші халықтың тапқан табысы тамағын асырауға
жетпейді. Олар қоғамдық тəртіп өзгерген шығар, енді жарылқайтын болар
деп ойлап қалғандарын мəлімдеді. Жұмысшылар еңбекақы мөлшерінің
неғұрлым арттырылуын талап етті. Бірақ қазіргідей қиын-қыстау ауыр
кезеңде неғұрлым жоғары еңбекақы мөлшерін тағайындауға да, төлеуге де
ешкімнің құқығы жоқ еді. Олардың бала-шағасының ішер ас, киер киімге
жарымай отырғанында кімнің қандай жұмысы бар?! Исландиядағы
қасиетті қоғамдық тəртіпке қол сұғуға, оны өзгертуге болмайды! Мəселе
осыған келіп тірелген соң жұмысшылар жұмысты тоқтатып, ереуілге
шыққан болатын. Бұрын бұл қалада, Фьордта, мұндай ереуіл ешқашан
болып көрмеген еді. Қозғалыстың басы-қасында Виктің тұрғындары жүрді.
Өйткені олар бір кезде Виктегі жұмысты тоқтатып, ереуілге шыққан, сөйтіп
ойдағыдай табысқа жеткен болатын: олардың бала-шағасы ереуілден кейін
біраз уақытқа дейін қара бидайдың наны мен балықтың қалған-құтқан
қоқтығына жарып қалған еді. Бірақ Фьорд тұрғындарының пікірі екіге
бөлінді: көпшілігі жұмысқа шықпай, ереуіл жасай беруге бел буды, ал
екінші бір үлкен тобы ойыннан шығып қалды - осылай болатыны
бесенеден белгілі нəрсе - өзімізді Исландияның тəуелсіздігі жолына құрбан
етеміз деп соқты! Жұмыс жүргізуші топ басшылары мынадай наразылық
тудырған мардымсыз жалақыға жаңадан жұмысшылар қабылдай бастады.
Кеме иеленуші шағын топ пен ұсақ буржуазия өкілдері өздерінің қызметін
аямайтынын, тіпті тегін көрсететінін мəлімдеді. Өйткені олар өздерін
халықтың тəуелсіздігі мен Исландиядағы қоғамдық тəртіпті сақтап
қалушылармыз деп жариялады. Бірақ ереуілшілер жұмыс орындарын
тастап кетуден үзілді-кесілді бас тартты. Ол ол ма, жұмыс орнына келетін
жолдарға тосқауыл қойып, өз еріктерімен жұмысқа шыққысы келгендерді
жібермеді. Жеткілікті мөлшерде бай, Исландияның тəуелсіз дербестігін
сақтап қаламыз деп құлшынғандар мен бала-шағасын аштықтан құтқарып
қаламыз деп ереуілде жүргендердің арасында қанды қырғын төбелестер де
болды. Адамдар бірін-бірі бейне бір кепкен тресканы тасқа ұрып
жұмсартқандай аяусыз соққыға алды. Кейбіреулердің басы жарылып, көзі
шығып, аяқ-қолдары сынды. Осы өңірде бұрыннан мəлім сөздер
қайталанып, таныс ойлар айтыла бастады - бұл жерге ар-ұяттан безген
қайдағы бір жат біреулер осындағы халықтың бейбіт өмірі мен
тыныштығын бұзу үшін əдейі келіпті-міс деген əңгіме гулеп кетті. Олар
былай деп те соқты: ереуілшілер елімізде жаңа қоғамдық тəртіп
орнатпақшы, сөйтіп өздерін - еңбекшілерді аш-жалаңаш тұрмыстан
құтқармақшы. Бұл қалада олардың ойларын мұндай есуастықтан арылта
алатын полиция жоқ болатын. Сондықтан да ескі қоғамдық тəртіптің
басына, сонымен қатар халықтың жеңіп алған тəуелсіздігіне қатер төнген
еді. Ақырында уездік соттың төрағасы өкімет орындарының қолына билік
берді де жұмыс істегісі келетіндерді қорғау үшін жəне бүлік
ұйымдастырушы қайдағы жат біреулерді, жұмыс істейміз деушілерге
заңсыз кедергі келтірушілерді қатаң жазалау үшін полиция күштерін
шақыртуды өтінді. Үкімет бұл өтінішке қуана құлақ асты. Фьордқа полиция
отряды арнайы қатермен шұғыл түрде жіберіледі екен Ереуілшілер берік
қорғанысқа көшіп жатты, қанды қырғынның көкесін енді көретін боламыз
деген əңгіме тарап кетті. Шағын қаланы қорқыныш билеп, адамдар асыпсасып, абыржи түсті.
Міне мұндай жағдайда бір кездегі Жазғы мекеннің тұрғыны Бьяртурмен
ешкімнің де ісі болмағанына қалай таң қаларсың? Жұрттың бəрінің ойында
бір-ақ нəрсе - ертең не болар екен?!
Уақыт тым кешкіріп кетті. Жұмысшылардың ырду-дырду дабырлаған
дауыстары да басылды. Тек теңіз қарлығаштарының ащы шаңқылы ғана
естіледі. Қаланы таңғы мөлдір ауа бөлеп алды. Аңғардан келген шаруа мен
оның ұлы жол бойында қарауытқан, əлі ұйқы құшағында жатқан үйдің
тұсына жете бере отыра кетті де, көк шөпті жұлып жей бастады, бір-біріне
көпке дейін тіл қатқан жоқ.
Үнсіздікті бірінші болып ұлы бұзды.
- Ауста Соуллильяның үйіне соқсақ қайтеді? - деп сұрады Гвендур. Мен оны ауырып қалыпты деп естідім.
Əкесі жауап қата қойған жоқ.
- Сонда біз Ауста Соуллильяға соқпай кете береміз бе? - деп тағы да
сұрады ұлы. – Бейшараны күйеуі тастап кетіпті деседі.
Тағы да үнсіздік орнады.
- Əке, біз барсақ, Ауста Соуллильяның қатты қуанып қалатынына мен
кəміл сенімдімін. Оның бізге кофе қайнатып беріп, сыйлайтынына да
күмəнім жоқ.
Ақырында əкесінің төзімі таусылды. Ол ұлына ашулы ызамен қарап,
жауап берді:
- Қоясың ба, жоқ па? Өшір үніңді! Əлде менен таяқ жегің келіп отыр ма,
қарғыс атқан қаңғыбас неме? Сен өзің ешқашан нағыз еркек бола алмайтын
шығарсың, сірə!
Осымен əңгіме бітті.
Олар осылай ұзақ отырды. Бір кезде жол үстінде бұларға қарай бір
адамның баяу ілбіп келе жатқанын байқады. Ұзын бойлы, сидиған арық.
Үстінде сарғылт түсті қалың кездеме - нанкадан тігілген көйлегі мен
шалбары бар. Телпегін желкесіне қарай қайыра киіпті. Оқтын-оқтын
кідіріп, əлі қарауытып тұрған үй жаққа қарап қояды. Кенет оның көзі жол
жиегінде отырған Бьяртур мен оның ұлына түсті. Енді үй жаққа қарағанын
қоя салып, бұларға қарай ақырын жүрді. Бірнеше қадам жақын келіп, кілт
тоқтады. Ол қалтасынан шала тартылған шылымның тұқылын алып, біресе
қолындағы тұқылға, біресе мына екеуіне қарай берді. Содан соң ыржаң етіп
бір күлді де, шылымның тұқылын тұтатып, бұларға жақын келді.
- Қайырлы кеш, бауырлар! - деді ол.
Бұлар оның сəлеміне самарқау еріншектікпен немкетті жауап қатты əрі
тапжылмай қимылсыз отыра берді. Ауыздарынан шайнап бітіп, сөлін
тауысқан көк шөпті түкіріп тастаған да жоқ. Жол бойындағы созылып
жатқан тайыз ордан көз алмады. Келген адам аспанға бір қарап қойды да:
- Кешке қарай бұлт үйірілген сияқты еді, - деді.
Бұлар тағы да үн қатқан жоқ.
- Қарғыс атқан қиыр шет! - деді əлгі адам. Үйге қайтқым-ақ келеді.
Бірақ шыным айтсам, жағдай онда да оңып тұрған жоқ.
- Сен қайдан келіп едің? - деп сұрады Бьяртур.
- Виктен келдім. Мұндағы жағдай дұрыстау ма деп едім, дұрыс
ештеңесі де жоқ екен. Жарылқаймыз деп даурыға жар салып еді, сөйтсек
бəрі өтірік, бəрі жалған сөз болып шықты. Сіз мені тыңдаңызшы, - деді ол
кенеттен бір ой сап ете түскендей, Бьяртурға жалт қарап. - Маған аз ғана
нан сатпайсыз ба?
- "Нан сатпайсыз ба?" дейсің бе? Өзіңнің есің дұрыс па? Қайдағы нанды
айтып тұрсың?! Сатпақ түгілі жейтін де нанымыз жоқ.
- Е, солай екен ғой, - деді əлгі адам, күле сөйлеп. - Оқасы жоқ... Нан
сатып ала қоятын ақшам бəрібір менен де табылмайтын еді.
Аз-кем үнсіздік орнады. Содан соң əлгі адам тағы да былай деді:
- Мұның бəрі де қып-қызыл өтірік, қарғыс атқырдың! Сайтан алсын
түге сайтан алғырды!.. Осы сөз қай кітапта жазылған еді?
- Киелі кітапта жазылған ғой деймін, шамасы, - деп жауап қайтарды
Бьяртур.
- Иə, маған не болған өзі? - деді əлгі адам. - Əрине, Киелі кітапта
жазылған!
- Сен ереуілшісің бе? - деп сұрады Бьяртур. - Сендер қалай
ұялмайсыңдар осы?! Одан да жұмыс істемейсіңдер ме? Сол жақсы ғой.
- Жұмыс істегеннен не пайда? Бізді ақымақ етіп, алдап отырса, қалай
жұмыс істейсің?! Мен сізді жұмысты жалғастыруды қалайтындардың бірі
емес шығар деп үміттенемін.
- Солардың бірімін, - деді Бьяртур. - Мен өмір бойы еңбек етіп келемін.
Бірақ ешкімге батырақ болып жалданғаным жоқ. Мен əлі күнге дейін өз
еркім өзімдегі, ешкімге тəуелсіз дербес адаммын.
- Ертең мұнда полиция келеді деседі, - деді əлгі адам. Сіз əлгі қанішер
қабаған төбет Ингольв Иоунссонға дауыс берген жоқ шығарсыз? Мен солай
шығар деп үміттенемін.
Бірақ Бьяртурдың бұл сұраққа жауап бергісі келген жоқ еді.
- Сайтан алсын түге! Бір жапырақ нан сатып алу қандай қиын!
- деді əлгі адам. - Жігіттер мені нан тауып кел деп жіберіп еді. Кофе
қайнатып ішуге жиналып отыр олар.
- Сен жаңа ғана көк тиын ақшам жоқ деп едің ғой, - деді Бьяртур.
Əлгі адам Бьяртурға тағы да жалт қарады, тілін таңдайына шырт
еткізіп, тамсанып қойды да тағы күлімсіреді.
- Менің ойымда нан сатып алу емес, нан дүкенін байқап көру ғана
болған.
- Нан дүкенінің жабылып қалғаны қашан! - деді Бьяртур.
- Жабылса, жабыла берсін. Онда тұрған ештеңе жоқ. Тек нанды басқа
жаққа тығып кетпесе болғаны.
- Тығып кеткені қалай?
- Иə, иə, тығып кеткен болуы керек. Сағат жетілер шамасында мен
мұнда ғажайып бөлкелер түсіріліп жатқанын көргенмін - нағыз қара бидай
наны болатын!
Əлгі адам аузындағы шылым тұқылын тартып болды.
- Сіз қалай деп ойлайсыз - бүгін жаңбыр жауа ма? - деп сұрады ол,
аспанды тағы да бір шолып шығып.
- Жауа қоймас, - деді Бьяртур.
- Мейлі маған бəрібір - жауса, жауа берсін, - деді əлгі адам. - Осыны да
өмір дейміз-ау! Менің əйел затымен болмағаныма қанша уақыт өтті
десеңізші!
- Е, солай ма еді? - дей салды Бьяртур.
- Бірақ, бір жағынан, солай болғаны да жақсы, - деді əлгі адам.
- Күшімізді бойымызда сақтауымыз керек. Мына жексұрын
жауыздардың шақыруымен ертең шынымен-ақ полиция келе қалса... Бері
қараңызшы, бəлкім, бізбен бірге ереуіл жасауға сіздер де баратын
шығарсыздар?
- Сонда кімге қарсы ереуіл жасаймыз?
- Əрине, əлгі сұмырай сайтан Ингольв Иоунссонға қарсы. Бьяртур
ойланып қалды. Бірақ былай деді:
- Менің төбелеске түсер дəрменім қалған жоқ қой.
- Біздің бар қаруымыз - кетпеннің саптары мен сойыл-таяқтар ғана...
- Е, солай ма еді? - деді Бьяртур оған жауап ретінде.
- Егер əлгі жексұрын жын-перілер мылтықпен қаруланып келетін болса,
онда біздің қол көтеріп, берілгеннен басқа амалымыз қалмайды, - деді əлгі
адам. - Біз осылай деп шешіп те қойдық. Өйткені көбіміздің бала-шағамыз
бар ғой. Егер менің балаларым болмаса, ешнəрседен тайсалмас едім.
"Сырдың суы сирағымнан келмес еді!". Қырып-жойып атқанына да қарамас
едім. Тыңдаңызшы мені - сіздер мұнда нені күтіп отырсыздар? Əлдебір
ерекше жақсылықты күтіп отырған жоқсыздар ма?
- Жоқ, ондай ешнəрсені де күтіп отырған жоқпыз. Анау көтерем кəрі
атымызды отқа қойып, азырақ əлденіп алсын деп отырмыз. Бейшара жасы
жиырма бестен асып кетті. Біздің йен дала арқылы үйімізге қайтуымыз
керек. Біз енді ертелеп жүріп кетеміз.
- Мұнда қызыл шеке төбелес аяқталып, бір жақты болмай тұрып, сіздер
ешқайда кетпейтін шығарсыздар, бауырларым?! Бұл жерде не бітіріп
отырсыздар? Одан да бізбен бірге болып, кофе ішіп, нан жеп алыңыздар.
- Сонда сенде нан болғаны ма?
- "Нан болғаны ма?" дегеніңіз не? - деп таңдана сұрады əлгі адам. - Бар
болғанда қандай! Иə, иə, бар. Бəрімізге де жетіп артылады. Қане,
жүріңіздер.
Ол соншалықты сөзшең əрі жарқын жүзді, ақкөңіл, жолдастыққа адал
адам болып шықты. Енді екі шаруа да орындарынан тұрып, оның соңынан
еріп жүре берді. Бірақ ол тура жолмен тіке тартудың орнына, кісі таң
қаларлықтай қайдағы бір бұралаң-бұралаң қисық жолдармен бастап келеді.
Оқтын-оқтын кідіріп, жан-жағына кезек-кезек көз тігеді. Осылай келе
жатып, бұларды екі жерде тоқтатып, азырақ күте тұруды өтінді, өзі бір
үйдің сырт жағына жүгіріп барып қайтты.
- Сайтан алсын түге! Адамның күлкісі келеді екен, - деді ол - Жұрттың
бəрінің үрейленгені сонша, əйел біткен ас үйлердің есігін тас қылып бекітіп
тастапты.
Ол осы əрекетті əлдебір қызық нəрсе сияқты көргендей, қарқылдап
тұрып күлді. Бірақ Бьяртур мен оның ұлы мұның несі күлкілі екенін
түсінбеді - күлген жоқ. Əлгі бейтаныс адам полиция туралы, ауа райы
туралы, əйелдер туралы əңгімесін жалғастыра берді. Ойына келгенін
жасырмай айтудан жалықпады.
- Меніңше, - деді ол, - біздің мына заманымызда əйел алу, үйлену барып тұрған ақымақтық!
- Неге? - деп сұрады Бьяртур.
- Иə, қып-қызыл ақымақтық! - деді əлгі бейтаныс адам, өзінің сөзін өзі
қостап. Сөйтті де үйреншікті əдетімен тілін таңдайына шырт еткізді.
- Ондай болғанда үйленбей-ақ қойғаның керек еді ғой, - деді Бьяртур.
- Сіз тыңдай беріңізші. Мен осында бір ержүрек батыл жігітпен
сөйлесіп қалып едім, ол былай деп, ашына шынын айтты: "Өкімет
орындары еңбек адамдарын мұндай қайыршылық қыспағында қинап, тірі
ұстағанша қырып тастаса, əлдеқайда жақсы болар еді!"
- Қайдағы жоқ бос сөзді айтып тұрсың, - деді Бьяртур.
- Жо-жоқ, бос сөз емес, - деп жалма-жан жауап қатты ол – Бұл - барып
тұрған ащы шындық. Мен де солай деп ойлаймын. Қатардағы қарапайым
адамдар қазіргі тəртіпке бейім емес. Олардың қылмыс жасау қолдарынан
келмейді. Алаяқ адамдар ғана жақсы өмір сүре алады бұл заманда.
Бьяртурге бұл сөздердің астарын, мəн-мағынасын түсіну қиын еді.
Сондықтан да ештеңе деп жауап қатқан жоқ.
- Əттең, қолымызда қару жоқ! - деп, сөзін өкінішпен жалғастырды əлгі
бейтаныс адам. -Егер қаруымыз болса, біз олармен тіпті басқаша сөйлесер
едік. Ал əзірше күрек пен кетпеннің саптарын ұрлап, сойыл сайлап
жатырмыз. Сонымен-ақ сұлатып саламыз. Ал егер олар қаруланып келетін
болса, онда, əрине, соз басқа... Осы жерде сəл ғана тоса тұрыңыздар.
Мынау үйде бір əйел тұрушы еді...
Ол көзді ашып-жұмғанша аласа үйдің арт жағын айнала беріп, жоқ
болып кетті. Үйдің терезесі алдында гүл өсіп тұр екен. Оның жанында тауық қамайтын кетекхана. Арада аз ғана уақыт өткенде əлгі бейтаныс бір
жақтан секіріп түсті. Қолында дəу қара бөлке наны бар.
- Шегеге жырғызып алғанымды қараңыздаршы, - деді ол қолындағы
жараның қанын бір жалап қойып. - Бірақ түк те етпейді. Қане, енді
жүріңіздер.
- Мен сені бұл нанды ұрлап алған жоқ шығар деп ойлаймын. Солай ма?
- Айтатын əңгіме толып жатыр! - деді əлгі адам тілін таңдайына тағы да
шырт еткізіп. Сөйтті де нанды шалбарының ішіне тығып жіберіп,
сыртынан көйлегінің етегімен жаба қойды. - Ештеңе етпейді, бұл əйелдің
бірнеше хуторы бар. Оның үстіне, пастордың жесірі.
Бьяртур кілт тоқтады да былай деді:
- Мен бармаймын.
- Жоқ, барасыз, - деді əлгі адам. Барасыз да ыстық кофе ішесіз. Мына
ғажайып бөлкені бөлісіп жейміз. Бұл нанның мен айтқан жесір қатынға
мүлде қажеті жоқ екен.
- Мен өз өмірімде ұрлық жасап көрген емеспін, - деді Бьяртур.
- Ұрлық жасаған адамды жасырып та көрген жоқпын.
- Мен де солаймын, - деді əлгі адам. - Егер сені жан-жағыңнан тонап,
қанап жатса, онымен де қоймай, атып, асып, қырып салатын болса, басқа
қандай амалың бар? Капитализм кешегі соғыста өз қара басының қамын
жеп, мүддесін көздеп, он миллион адамды қырып салған жоқ па? Оған
қарағанда бір бөлке нанда тұрған не бар тəйірі!? Капитализм қолынан
ұрлық келмейтіндерді барынша аяусыз жазалайды. Олай болса, ұрлық
істегеннің несі айып? Түрмеде отырып шыққандардың айтуынша, ең рақат
өмір сонда көрінеді. Ал мына мен айтқан қатын өз хуторларында
тұратындардың қаққанда қанын, соққанда сөлін алады - жалақы салығын
ең ақырғы эйриріне дейін түгел жинап біткенше жаны жай таппайды. Сіз
сияқты хутор иесі болғанша, онда түрмеде отырғанның өзі артық. Менің
кəміл сенімім бойынша, адам өзін неғұрлым еркін сезінеді - нағыз өз еркі
өзіндегі, ешкімге тəуелді де, қарыз да емес, дербес адам деп соны айту
керек! Қане, бауырларым, қозғалайық. Кофе де қайнап тұрған шығар,
тезірек барайық. Бұл өмірде капитализмнен басқа ешқандай ұры жоқ. Соны
түсініңіздер.
Баракта он ба, он екі ме жұмысшы отыр екен. Қоңырсып, бықсып
жанған кішкентай керосин пештің үстінде кофе қайнап тұр. Қайнаған
ыстық су да дайын. Ішке кіріп келгендер кофенің мұрын жарар хош иісін
бірден сезді.
- Бұлар қай жігіттер?
- Қай жігіттер екенін қайдам, - деп жауап қатты əлгі бейтаныс адам. Əйтеуір жол бойында темекі шайнап отыр екен. Оның мұнысы соншалық
дəл жауап болмады. Өйткені бұлар темекі емес, көк шөп шайнап, тістеріне
талғажау етіп отырған болатын. - Содан мен бұларды кофе ішуге шақырып
келдім.
- Сен өзің нан əкелдің бе?
- Иə, иə, нан жетеді. Қане, бауырларым, кіре беріңіздер!.. Ал, сендер,
бұларды қауіптенбей қабыл алыңдар. Өйткені бұлар да капитализмге қарсы
екен.
Үй ішіндегілер қонақтарды төрге шақырып, сəкі-төсекке шығып
отыруды ұсынды. "Бұлар кім өзі?" дегендей, шеттерінен қадала қарай
бастады. Олардың біреуі Жазғы мекен иесі Бьяртур туралы естіген болып
шықты. Оның құрылыс салғанын да, осыдан бірнеше күн бұрын ол
хутордың қарызынан құтылу үшін өткізілген бəсеке-сауда кезінде пышақ
үстінен сатылып кеткенін де біледі екен. Отырғандардың бұл жөнінде
егжей-тегжейлі сұрап білгісі-ақ келіп еді, бірақ Бьяртур жарытып ешнəрсе
айтқан жоқ. Оған бір шыны аяқ кофе құйып еді, оны алғыс білдіре қабыл
алды. Ал мəселе нанға келіп тірелгенде ол енді іштей ашу-ызаға тағы
кенелді. Өйткені бұл ұрланған нан, басқа біреудің несібесі болатын. Егер
ақшасы болса, қымбат бағасын-ақ сатып алар еді. Бірақ оған ақшасы жоқ.
Гвендур нанның үлкен бір бөлігін қолына ала беріп, əкесіне бұрылып
қарады.
- Бұл үшін мен емес, өзің кінəлісің, өзің жауап бересің! Өз обалың өзіңе, - деді Бьяртур.
- Бьяртур, сіз өзіңіз-ақ айта қойыңызшы, - деді бір жас жігіт. Оның адам
таң қаларлық ашық көз қарасы мен шырайлы жүзі əсерлі көрінді. - Сіз орыс
шаруаларының мұндайда не істегенін білесіз бе?
Бьяртур жауап қатпады. Үнсіз отыра берді. Жас жігіт сөзін жалғастыра
түсті:
- Олар есте жоқ ерте заманнан бері йен даладағы жабайы мысықтар
сияқты немесе, дəлірек айтар болсақ, мына сіз тəрізді, өзге де Исландия
хуторының иелері сияқты өз еріктері өздерінде, емін-еркін еңбек етіп
келген дербес жандар еді. Капитализм оларды аяусыз тонаудың астына
алды, ұрып-соқты, атып-асып өлтірумен болды. Осыдан сегіз жыл бұрын
капитализм өзінің мүддесі үшін соғыс өртін бұрқ еткізіп, оларды көшедегі
бұралқы иттер сияқты қырып-жоя бастады. Сөйтіп үш жыл бойы
кескілескен қанды қырғынға душар етті, тіпті кейбір күндері екі жүз мың
адамға дейін опат болды. Ақырында орыс шаруаларының төзімі таусылып,
шыдай алмады. Олар өздерінің сенімді одақтас жолдастары - қаладағы
жүмысшылармен тізе қоса бірігіп, капитализмнің күлін көкке ұшырды,
орыс патшасын тағынан тайдырып, өлтіріп жіберді. Олар капитализмнің
өздерінен тонап алған дүние-мүлкін кері қайтарып алды. Жаңа қоғам
құрды. Енді ол қоғамда біреудің еңбегін біреу қанап, ешкім де белшесінен
байлыққа бата алмайтын болады. Ол ұжымдық қоғам деп аталады.
- Мəссаған! - Бьяртур кенеттен күліп жіберді. - Яғни орыс патшасының
саудасы бітті десеңші! Солай ма?
Сөйтті де Бьяртур енді мына отырғандарға өз өмірі туралы, тіпті өмір
бойы тірнектеп жиған-терген дүние-мүлкінен қалай айырылып қалғанына
дейін айтып берді.
- Қане, жігіттер, маған да бір жапырақ нан беріңдерші, - деді ол
ақырында, айнала төңірегіндегілердің бəрінің де ауыздарын қимылдатып,
рақаттана нан жеп отырғанын көріп. Бұл кезде үлкен бөлкенің жартысы
ғана қалған еді. Бұған қалыңдау етіп нан кесіп берді. Нан ғажайып дəмді
екен.
- Иə, олар, бəлкім, мен үшін де кек алар, - деді Бьяртур, аузына
бұралақтата нан асап отырып. - Сонда бір кезде сонау бір қияндағы
шығыста, Миклагардта, Алып Греттир үшін кек алғаны сияқты болып
шығар еді. Сөйтіп ол бəрібір Исландия тарихындағы ең үлкен ұлы адам
саналып келеді ғой. Сол сияқты мен де...
- Қоя тұр. Сен əлі өлген жоқсың ғой, - деді егде жұмысшылардың біреуі.
- Ертең сен бізбен бірге жаумен шайқасатын боласың.
- Жоқ, - деп үн қатты Бьяртур. - Мен басқа учаскеге жетуге тырысамын.
Менің мұнда теңіздің жырым-жырым жағалауында жүріп жаумен
жағаласатын уақытым жоқ.
- Сəті келген бір күні еңбекшілер ұрылар мен жендеттерді өз
желкелерінен лақтырып тастайтын болады, - деді отырғандардың біреуі. Сол кезде сен бізге көмек қолын созбай, кетіп қалғаның үшін өкініп
жүрмейсің бе?
- Мен əрқашан өз еркім өзімдегі, ешкімге тəуелсіз дербес адам болып
келдім, - деді Бьяртур. - Менің өз жеріме өзімнің ие болғым келеді. Осыдан
таң ата бере, кəрі бием Блеси отта жүріп тойынған бойда, Урдарсельге
шұғыл түрде жүріп кетемін. Бұл - менің берік шешімім. Ал Гвендурдың
сендермен бірге қалуына болады. Егер сендер қарғыс атқан
редсмириліктерді таяққа жығып, жеңіп жатсаңдар, оған мен титтей де
өкінбеймін. Гвендур, сен менің сөзімді тыңда. Сенің мына жігіттермен
бірге қалуыңа болады. Кім біледі, жыл бойы армандап, сарыла сағынған
Америкаңа, бəлкім, осы жігіттердің арқасында қол жеткізетін боларсың.
Кофе ішіліп болғаннан кейін біреулер əн салды, өзгелері жатып, дем
алуға жинала бастады. Олар киімдерін шешінбестен, ағаш кереуетттердің
үстіне екеу-үшеуден жата-жата кетісті. Кереуеттердің үстіндегі бірнеше
алба-жұлба жамылғы олардың бəрінің бірдей жамылуына жетпейтін еді.
Бірақ Гвендурға да жата кетуді ұсынды.
- Егер біз жеңіп шықсақ, бұған да жұмыс табылады, - деді
жұмысшылар. — Біз мұны өзіміздің одағымызға мүшелікке қабылдаймыз.
Көп ұзамай бəрі де тынышталды, жата-жата кетісті. Бьяртур да жатты.
Бірақ оның жүрегі айныды құсып жіберемін бе деп қорықты. Жүрегін
айнытқан, əрине, ұрланған нан еді. Бірте-бірте басылды-ау, əйтеуір. Алайда
кірпігінің ілінетін түрі жоқ. "Қайдағы бір қағынған ұры-қарылардың
қамауына тап болған жоқпын ба осы?" деген ой маза бермеді. Бұлар - нағыз
күш қолданушылар, қанды қол қарақшылар. Ертең өкімет билігін құлатып,
елдің бүкіл байлығын тонайтындар болып жүрмесе, не қылсың?! Ол өз
ұлын осындай қарақшылардың ортасында қалдырып кетуге шешім
қабылдаған кезде тым асығыстық жасаған жоқ па өзі? Басында бостандығы
бар адам мен мынадай қарақшылардың немесе олардың балаларының
арасында қандай ортақ қарым-қатынастың болуы мүмкін? Бұл қандай
сайтан азғырып, осыларға тап болды екен? Жаңа хуторға кеше ғана ие
болған, өз еркі өзіндегі, ешкімге тəуелсіз дербес адамның мұнысы қалай?!
Бірақ екінші жағынан, бəлкім, нағыз əділ адамдар осылар шығар? Егер
осылай болып шықса, онда бұлар - мұның өз өмірінде көрген бірден-бір
əділ жандар. Қалай дегенде де екінің бірі: не өкімет орындарында əділдік
бар - онда мыналар нағыз Құдай атқан қылмыскерлер, не бұл адамдарда
əділдік бар - онда өкімет орындары барып тұрған қылмыскерлер. Мұндай
аса күрделі мəселені бір ғана қысқа түнде шешіп тастау тым қиын еді.
Бьяртур мына ортаға қалай душар болғанына тағы да қатты өкінді.
Ұрланған нан жегеннен енді оның іші бүріп ауыра бастады. Ол өз өмірінде
ең бір ауыр соққы жеп, оңбай жеңілгендей сезінді. Өзінен-өзі ұялып,
қиналғаны сонша, тіпті қаны басына теуіп, беті қызарып кетті. Міне, енді
ол ақырын ғана тысқа шығып, қазір өзін соншалықты қорынтып жатқан
əлгі нанды құсып тастауды да ойлады. Бірақ, неге екенін қайдам, олай еткен
жоқ. Қимылсыз жата берді. Айнала төңірегіндегілер əлдеқашан қорылдап,
ұйқы соғып жатқан болатын.
ЖЕТПІС БЕСІНШІ ТАРАУ
ОРЫС ПАТШАСЫ ТАҒЫНАН ТАЙДЫ
Сөйтіп жатып, ақырында Бьяртур да ұйқыға кетті. Ол оянып, көзін
ашқан кезде барактың іші жап-жарық екен. Таңертеңгі күн сəулесі ашық
қалған есіктен сығалап тұр. Ол орнынан көтеріліп, күнге қарады. Қазір,