Арманын Аңсаған Жандар - 11

- Күртік қардың астында, - деп жауап берді Бьяртур.
Ал олар əсіресе мұның Йекульдің бергі бетіне қалай өткеніне таңдана
да қызыға сұрады. Бірақ Бьяртурдың бүл туралы ешнəрсе айтқысы келген
жоқ.
- Мұндай қақаған суықта қозылардың өрісте қалып қоюы жақсылық
емес, - деп мұңая тіл қатты Бьяртур.
Ал үй иелері бұған жауап ретінде: егер біз сенің орныңда болсақ,
қойдың қамын жеп уайымдамай-ақ, тірі қалғанымыз үшін Құдайға мың да
бір мəрте шүкіршілік етер едік десті.
- Сіздердің ауқатты бай адамдар екендіктеріңіз бірден белгілі болды, деп жауап қайтарды оларға Бьяртур. - Ал мен өзімнің еркім өзімдегі дербес
адам болу үшін əлі де қажымай-талмай күресумен келемін. Шағын отар
қойымның болуы жолында мен он сегіз жыл бойы бел шешпей дерлік,
үздіксіз жұмыс істедім. Ол отарымның қар астында қырылып қалғанынан
гөрі өзімнің өлгенім əлдеқайда артық.
Үй иесі əйел Бьяртурға кешкі асты төсек үстіне əкеп берді. Ол сылқия
тойып алды да жастыққа шалқалап жатты, тез ұйықтап кетті де қатты
қорылға басты.
ОН ЖЕТІНШІ ТАРАУ
ҮЙГЕ ҚАЙТЫП ОРАЛУ
Бьяртур үйден кеткеніне бесінші күн дегенде кешке қарай балшықты
алқап арқылы кері қайтты. Ол жоқ іздеген сапарының соншалықты сəтсіз
болғанына өлердей өкініп, қатты ұялды. Жайылымда қалған қойларының
тағдыры қандай болғанын біресе əйтеуір бір жақсы үмітпен, біресе үрейлі
қорқынышпен ойлап уайымдады. Осының бəрі аздай-ақ, ол өз хуторына
қайтып оралғанының қуанышты белгісі боларлық жылт еткен оттың
нышанын да көре алмады. Үйді қар басып қалыпты - есік пен терезе
алдындағы қар да күрелмеген. Күртік кар арқылы өтетін тар соқпақ та жоқ.
Пештің мұржасынан шығып жататын түтін байқалмайды. Ол үйге жеткен
бойда терезені үрінді қардан жалаңаш қолымен тазартты. Сөйтті де
терезеден айқай салды.
- Роза, маған есік арқылы күректі алып бер!
Бөлме ішінен иттің əлсіз қыңсылап, баяу ұлыған дауысы ғана естілді.
Бұл оның əлгі сөзіне берілген бірден-бір жауап еді. Бьяртур əйелін
дауыстап шақырумен болды. Ит терезенің тегіне секіріп шығып, алдыңғы
екі аяғымен əйнекті тырналай бастады. Бьяртурға: "Мүмкін əйелім ауырып
жатқан болар" деген ой келді. Ол біртүрлі қобалжиын деді, есікті сыртынан
көміп тастаған үрінді қарды бар күшімен қос қолдап аршуға кірісті. Бүл өте
қиын жұмыс еді. Есікті ары ырғап, бері ырғап жүріп, өзі əзер сиятындай
қуысты өлдім-талдым дегенде зорға жасады-ау əйтеуір.
Бьяртур текпішекті сатымен жоғары көтерілгенде иті жүгіріп келіп,
аяғына оралды. Тап қазір оның құйрығын біреу аямай басып кеткендей
жаны қинала шағынып ұлыды. Бұл қараңғылық тез түсетін кез еді. Бөлмеде
қара түнек орнады. Қар басып қалған терезеден жарыған жарық та
түспейді. Бьяртурдың түртінектеп қана қозғалуына тура келді. Оның еден
үстімен бір адым жасағаны да сол еді, аяғы əлдебір қалың қапқа
сүрінгендей болды. Əдетте мұндай жағдайда аузы қалып алып кеткен
үйреншікті балағаттау сөзін айтты.
- Бұл не пəле тағы да!
Бьяртур сіріңке іздеп көп əуре болды. Сіріңкені зорға таптым ба дегенде
шамның майы таусылып қалғанын білді. Шынысын қап-қара күйе
басыпты. Ол шамға май құйып, оның білтесі май тартып жанған кезде не
сұмдықтың болғанын бір-ақ көрді: сөйтсе ол жаңа өзінің əйелінің мəйітіне
сүрініп кетіпті. Еденде сұлап жатқан Розадан тіршілік белгісі білінбейді.
Қанға малшынып өліпті. Қазір қан қатып қалған. Шамасы, ол əлдебір
мұқтаждықпен төсегінен тұрған бойда құлап түскен-ау. Ал орнынан қайта
көтерілуге мұршасы келмеген болуы керек. Оның қолында қанға малынған
сүлгі қалыпты. Əйелінің мəйітіне қарап, Бьяртур не болғанын енді түсінді.
Төсекке көз тастай бергенде одан кенеттен итінің секіріп түскенін көрді.
Оның бауырында жатқан көзі жұмулы əлдебір титімдей қызылшақа
нəрестенің сарғыш тартқан жүзін байқады. Бір қарағанда бетін əжім басқан
қартқа ұқсай ма, қалай өзі? Оның жүзінде əлдебір əлсіз діріл пайда болды.
Болар-болмас шіңкіл мен сырыл естілді.
Ит жұдырықтай ғана нəрестенің денесін бауырына басып қымтай
бастады. Оның өз қамқорлығына алған нəрестеге көрсетер бірден-бір
көмегі осы - өзінің аштықтан бұралып, əбден арықтаған əрі кір басқан
денесінің аздаған жылуын беру ғана. Бьяртур жақынырақ келіп, кіпкішкентай тіршілік иесін анығырақ көрмек болып еді, ит тісін ақситып
ырылдап қоя берді: "Сенің бұл нəрестеге ешқандай қатысың да, көруге
құқығың да жоқ" дегенді білдіргісі келгендей. Бейшараның шешесі оның
кіндігін кесіп, əлдебір жылы матаға орап қойған еді. Шамасы, ол төсегінен
тұрғанда су жылытып, нəрестені шомылдырмақ болған сияқты. Пеш
плитаның үстінде су толтырылған кəстрөл тұр. Суы суып қалыпты. Өйткені
оттың өшкеніне көп болған. Мына нəрестенің бойында əлі де тіршілік
белгісінің бар болуы əлгі иттің жылуы арқасында ғана екен.
Бьяртур əйелінің мəйітін еденнен көтеріп алып, ерлі-зайыпты екеуінің
кереуеті қарсысында бос тұрған кереуетке салды. Розаның қатып-семіп
қалған денесін жазып, түзетіп жатқызудың өзі көп қиындыққа түсті.
Өйткені ол қайтыс болған кезде қалай жатқан болса, солай сіресе қатып
қалған еді. Екі қолы кеудесіне айқастырып қоюға келмей, біраз қиналды.
Көмескі тартып, бозарған көздері, əсіресе əдетте қылиланып тұратын оң
көзі оңайлықпен жабылмады. Марқұмның өз қыңырлығы сияқты. Бəрінен
қиыны жас нəрестенің бойындағы сақталып қалған тіршілік ұшқынын
қалай қайта тұтату еді. Ал мұның өзі əлдеқайда маңызды мəселе болатын.
Міне, өз еркі өзіндегі тəуелсіз дербес адамның алдында шешуі күрделі
осындай міндет тұрды. Бұл ретте тəжірибесі мол қол, əсіресе əйел адамның
қамқор қолы қажет. Өзінің жас нəрестеге тіпті қолын тигізіп көруге де
икемі жоқ еді, батылы да жетпеді. Енді шынымен-ақ бөгде біреулердің
көмегіне мұқтаж болмақ па? Оның үйден кетерде əйеліне берген ең соңғы
өсиеті бөгде біреулердің көмегін сұрамау емес пе еді? Өз еркі өзіндегі
тəуелсіз дербес адамның ондай көмек сұрауы өзінің ең жауыз қатыгез
дұшпанының алдында бас иіп, масқаралықпен бағынуымен бірдей ғой.
Енді, міне, Жазғы мекен иесі Бьяртурдың ондай көмекті өзі іздеп, қорлыққа
бас иіп еріксіз шыдауына тура келеді. Ол бұл жұмыс үшін кім қанша ақы
сұраса да төлеуге біржола батыл бел буды.
ОН СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
УТИРЕДСМИРИДЕ
- Соңғы күндері мені тағдыр қайда сүйреп, сандалтпады десеңші! - деп
міңгірледі Жазғы мекен иесі Бьяртур, Утиредсмиридегі ас үйдің есігін
кешке қарай қағып тұрып.
- Ақыры келдің-ау əйтеуір, - деді оған есік ашқан қызметкер. Ол аяғына
үйық киген бойда шыға салыпты. Қолында жаңа ғана басылған, əлі буы
бұрқырап тұрған бір бөлек жұқа киізі бар. Редсмириде мұндай кəсіпшілік
күшті дамып келеді. - Біз сені өліп қалған шығар деп ойлаған едік.
- Мен өлімге асығып жүрген жоқпын, - деді Бьяртур. - Жоғалған
қойымды іздедім.
- Сен немене, ақылыңнан адасқаннан саумысың өзі? - деп сұрады үй
қызметкері.
- Тауда жүрген бір тоқтым жоғалып кетті.
- Бұл саған ғана тəн қылық: мұнда, тау етегінде, бүкіл отарыңды иесіз
қалдырып, жоғалған жалғыз тоқтыны іздеп кеткенің қай сасқаның?
- Несі бар, бəлкім, мен қателік жіберген шығармын. Бірақ Тауратта
"Тауда жоғалып, табылған бір қой, қорадағы жүз қойдан артық" деп
жазылған емес пе? - деді Бьяртур, Таураттағы қой туралы жазылған
сөздерді мейлінше құрметтейтінін білдіріп. - Оның үстіне, бай адамдармен
бекер қоңсы қонған жоқпын ғой. Бəлкім, олар ауа райының қиын-қыстау
күндерінде қол ұшын созар деп үміттенгенмін...
Шынында да солай болып шыққан еді: қарлы боран ұйтқып соққан сол
бір күні кешке қарай Редсмиридің малшылары Бьяртурдың қойларын оз
қойларымен қоса қуып келген-ді. Староста оның отарын ертеңгісін таң ата
салысымен Жазғы мекенге айдап барып табыс етуді, ал Бьяртурдың өзіне
не болғанын біліп қайтуды кеше ғана қатты бұйырған еді.
- Іздеген жоғыңды таптың ба?
- Сайтан алсын түге, йен даланың өне бойынан Блауфьедльдің оңтүстік
жағындағы Жылы бұлақ басында ұшып-қонып жүрген құстардан өзге
тіршілік белгісін байқай алмадым, - деді Бьяртур. - Ал мұндағы
қозылардың жағдайы қалай? Пішенге отығайын деді ме?
- Бірте-бірте үйреніп келеді, - деді үй қызметкері. Ол уайымдайтын
ешнəрсенің жоқ екенін, қозылар көп ұзамай-ақ пішенге жап-жақсы отығып
кеткенін айтып, Бьяртурдың үмітін күшейтіп қойды.
Олар үй шаруасын жүргізуші əйел Гудни есіктен кіріп келгенше осылай
əңгіме соғып отыр еді. Əйел Жазғы мекен иесін даусынан танып, оны ас
үйге шақырды. Мұның ботқа жегісі келе ме немесе тіпті, жылқы етінен дəм
татқысы келе ме - соны сұрады. Бьяртур үсті-басын қатып қалған қардан
кішкентай бəкісімен қырып, тазалаған болды, басындағы құлақшынын
есіктің жақтауына ұрып, қарын қақты. Ac үй үлкен болатын. Ондағы
адамдардың əрқайсысы өз ісімен емін-еркін айналысуына мүмкіндік мол
еді - біреулер шұға тоқумен, киіз басумен, енді біреулер аттың қылын
тазартып өңдеумен айналысып жатыр екен. Қыздар жағы жабағы түтіп,
жүн сабауда. Иттер еден үстіне керіліп жатып алыпты. Бьяртурға
мұндағылар түгел таныс. Оны тіпті иттер де жақсы біледі. Бьяртурдың
қарны қатты ашып келген болатын. Қызметкерлер кенеттен соққан қарлы
боран туралы, оның қойларға қандай қолайсыз əсері болатыны туралы
əңгіме айтып отырды.
- Шамасы, биылғы қыс та сұмдық сұрапыл суық болатын шығар.
Рождество мейрамына дейін түскен қазіргі суық соны көрсететін сияқты...
- Розаның қалы қалай?
- Ім... - деп міңгір ете қалды Бьяртур, аузын толтыра асаған ботқаны
жеп бола алмай. -Иекульдің шығыс жағалауында соққан суық желді айта
көрмеңіз. Ондай суықты мен иен даланы неше түрлі қарлы борандар
кезінде шарлап жүріп кездестірген емеспін
- Йекульдің шығыс жағалауында дейсің бе? - деп таңдана сұрақ
қойысты отырғандар. -Йекульдің арғы бетінде болдым деген өтірігіңе сене
қоятын біреу табыла қояр екен, шіркін?
- Неге табыла қоймасын? Өзенді йен даланың өзінде де кешіп өтуге
болады ғой. Жұрттың бəрін өздерің сияқты үйкүшік қой деп ойлайсыңдар
ма түге?
- Жұрттың айтуына қарағанда, осындай қиын-қыстау қаһарлы қыста
айы-күні жетіп отырған байғұс Розаның бір өзін қалдырып,
иен далада сандалып жүруіңе жол болсын?.. - деді үй шаруашылығын
жүргізуші əйел, Розаға жаны ашығанын білдіріп.
- Басқа біреудің жұмысына араласушы болма, Гудни! - деп жаны
жаратпаған кекесінді күлімсіреп жауап қатты Бьяртур. - Менің өз билігім
өзімде, не істесем де өз еркімде. Сен мұны шынымен-ақ білмеуші ме едің?
- Сөйтті де ол қолындағы мүжілген сүйекті иттердің біреуіне лақтыра
салды. - Үйдің иесі бас бəйбіше қайда? Əлден-ақ жатып қалған ба?
Старостаның əйелі ішкі бөлмелердің бірінен сымбатты сұлу тұлғасына
мақтанғандай болып, келісті келген кеудесін кере, шайқатыла басып шығып
келе жатты. Ол қызыл шырайлы екі бетіне табиғи түрде қоса біткендей
жарасымды көзілдірік арқылы Бьяртурға бір түрлі сын көзімен қадала
қарап келеді. Жүзінде əдеттегісінше менмендік пен салқын күлкі ойнайды.
Тап осы бір паңданған тəкаппар күлкісі, оның өлеңді жақсы жазудың
өзінше берік ұстанатын биік мұраттары мен шеберлігі зор екеніне қарамай,
ақын əйел мен аман-саулығымыздың романтикаға қатысы жоқ деп
санайтын өзге жандардың арасындағы берік тосқауыл болатындай қалың
қабырғаға айналған.
Бьяртур ботқа мен етке тойғызғаны үшін сыпайы алғыс айтты.
- Сен мені бір ожау ботқа жегенің үшін алғыс айтуға шақыртпаған
боларсың деп ойлаймын, - деді фру, жылқы еті туралы тіс жарып ештеңе
айтпай.
- Ол үшін емес, əрине, - деп жауап қатты Бьяртур. - Сенен бір мəселе
жөнінде аз ғана көмек сұрағым бар. Көрдің бе, қырсыққанда мынадай бір
жағдай болып қалды... Біздің оңаша сөйлесуімізге болмас па екен?.. Сен
білесің бе, менің саған жəне сенің күйеуіңе қойларымды аман алып
қалғандарың үшін мың да бір алғыс айтқым келеді. Мен тау кезіп
жүргенімде сендердің қызметкерлерің менің қойларымды да аман алып
қалғаны үшін шексіз мол рахмет!
Бас бəйбіше Бьяртурдың бұл хутордағы жалпы тəртіппен бұрыннан
жақсы таныс екенін есіне салып өтті. Малдың жағдайының бұған ешқандай
да қатысы жоқ. Ондай іспен басқалар айналысады.
- Ол жағын білмеймін ғой, - деді Бьяртур. - Мен қойларымды айдап
қайтуға ертең келсем бе деп едім. Менің ойымша, олар старостаның
пішенін жеп, тауыса қоймайтын шығар. Егер пішен қажет болып, жетіспей
жатса, менде шөп жетеді. "Қарыз қайтқанымен қызық" деген, көктемде
қанша қажет болса, сонша шөп беремін. Ала берсін.
- Сен бір нəрсені қайта-қайта айтып, мылжыңдай бермей, менің
қымбатты да аяулы Розамның қалы қалай екенінен хабар берсеңші.
- Міне, барлық мəселенің шешуші түйіні де осында жатыр. Менің сені
шақыртқаным да тегін емес. Саған болмашы ғана бір ісім түсіп тұр.
Фру Бьяртурға жалт бұрылып қарады: мынау əлдебір нəрсені сұрағалы
тұр-ау деген күдік пайда болды. Бас бəйбішенің жаңа ғана жадырап тұрған
жан дүниесі кенеттен аққан жұлдызша суық əлемнің шексіз-шетсіз
кеңістігіне ұшып кеткендей. Мұнда, жер бетінде, оның аяр күлкісі ғана
қалды.
- Мен бұл əңгімені менің күйеуімнің де естуіне болатын шығар деп
ойлаймын. Саған солай еткен пайдалы болады, - деп, фру оз ойын батыл
кесіп айтты.
- Жо-жоқ, староста ондай ұсақ-түйек іспен айналыса қоймайды, - деді
Бьяртур.
Фру Бьяртурды осы үлкен үйдегі ең кіші бөлмеге - старостаның
бөлмесіне ертіп барды. Ерлі-зайыптылар бір төсекте жатуды əлдеқашан
қойған болатын. Фру кенже қызы Одурмен бірге бөлек бөлмеде жатады.
Старостаның жатқан бөлмесі қуықтай тар əрі өте жұпыны екен. Мұндай
баспанада əдетте шіркеу қауымының қарауында күн көретін əлдебір
бақытсыз бейшаралар ғана қысылып-қымтырылып тұра береді. Мұндағы
айырмашылық - бір қабырға тола кітап сөрелері. Қара мұқабалармен
қапталып, түптелген том-том қалың кітап-қағаздар - үкіметтік жарлықтар
мен қарарлар жиынтығы. Мұқабалардың түп жағында қай жылғы құжаттар
екені көрсетіліп желімделген түбіршек қағаздар ағараңдайды. Сөрелер
сүргіленбеген тұрпайы тақтайлардан құрастырылып, қабырғаға шегемен
бекітіліпті. Кəдімгі кедейлерге тəн күйкі көріністер. Боялмаған жүн
салынған, əбден тозығы жеткен көрпе жатыр. Еденде құм сағат түріндегі
жаман түкіргіш тұр: кереуеттің бас жағында қабырғаға қолдан жасалған
ағаш сөре ілініпті. Онда өрнекті сурет салынған шағын ғана, көзге қораш
көрінетін керамикалық құмыра мен сүйек сырқырап ауырғанда жағатын
май салынған банка қойылыпты. Оларды баттаса шаң басқаны айқын
байқалады. Қабырғаға таяу жерде сүргіленбеген тақтайдан дөрекі жасалған
үстел түр. Оның үстінде осы заманғы жап-жақсы жазу-сызу құралдары
жатыр. Терезенің тап алдында - үлкен жəшік. Үстелге жалғаса тозығы
жеткен сынық орынтақ тұр, үстіне жабатын қабы жоқ, серіппелері сынған
жерлерін жіппен шандып, байлап тастапты. Қабырғада Христостың көз
тартарлық əлем-жəлем ашық түсті майлы бояумен салынған бейнесі, орыс
патшасы Николайдың портреті, Виктегі көпестің аты-жөні жазылған
күнтізбе ілулі тұр.
Староста Йоун төсекте екі қолын желкесіне қойған қалпында
шалқасынан жатыр екен Көзілдірігі мұрнының ұшына дейін түсіп кетіпті шамасы, ол жаңа ғана газет оқыған сияқты. Староста мұрнынан міңгірлеп,
шала-шарпы естілген əлдебір түсініксіз сөздер айтып амандасқан болды.
Өйткені ол қымбат бағалы темекі шайнап жатқан еді - соның сілекей суы
ағып кете ме деген қауіппен аузын аша алмаған болатын. Ол темекінің əp
тал жапырағын қайта-қайта ұзақ шайнауды əдет қылып алған еді. Сөйтіп
оның сөлін мүмкіндігінше молырақ, сарқа соруға тырысатын. Нағыз
бейшара кедей сияқты киініпті -умаж-умаж, бірнеше жерде жамауы бар,
жағал-жағал дақтары көп, түймесі жоқ кеудешесінің жағасын ағылшын
түйреуішімен түйреп қойыпты. Оның үстіне, садыра жұғыпты, оған
қойдың қылшықты жүні жабысып қалыпты. Соған қарағанда, ол жаңа ғана
қой қорада болып қайтқан-ау, шамасы. Бұтына кигені - тозығы жеткен ескі
шалбар. Оның жамау салынған жерлерінің жиегі жырым-жырым,
шашақтана салбырайды. Балақтарын қоңыр түсті жүн үйықтың ішіне
салыпты; жылқының көн терісінен тігілген кебісінің өкшесі қисайып
кетіпті. Одан сасық иіс мүңкиді - иесінің қой қораны жаңа ғана түгел
аралап келгенін дəлелдеп жатқандай. Старостамен салыстарғанда Жазғы
мекен иесі Бьяртур əлдеқайда келісті де сымбатты көрінеді.
Сонда əлі ысылмаған, өмірлік тəжірибесі аз қарапайым шаруаға
қарағанда старостаның бойынан оны ерекшелендіретін елеулі белгілердің
шынымен-ақ табылмағаны ма? Ондай белгілері жетіп артылады. Ол
былайша қаншалықты мүсəпір кембағал сияқты болып көрінгенімен оның
өзгелердің бірінен де жоғары тұрғанына жəне олардың тағдырын шешіп
отыратынына ешқандай күмəн келтіруге болмайды. Ол аузындағы темекі
сілекейінің сорғалап ағып кетпеуі үшін екі ернін жымқырып қыса түсті. Иə,
бүл оның байырғы əдеті - қолына түскен не нəрсенің болса да сөлін ең
соңғы тамшысына дейін сүліктей сорып алмай айырылмайды. Оның
əдеттегіден тыс өткір, қатал да суық сұрғылт көздері, беті-жүзінің жоғары
бөлігінің жарасымды дұрыс бітімі, қара қошқыл қою қара шашы,
құлақшын тəрізді жауып тұрған кең маңдайы, ақ кіре бастаған екі самайы,
айқын бедерлі жақ сүйектері мен иегі, сұп-сұр салқын жүзі - міне, мұның
бəрі де коп отырып, жалықпай жұмыс істейтінінің белгілері. Əсіресе, жіпжіңішке, аппақ əдемі қолдары, жұмсақ алақаны мен салалы саусақтары,
күтушінің жоқтығына қарамай, өздерінің күнкөріс нəпақасын табан ақы,
маңдай терімен еңбек етіп табуға мəжбүр адамдармен салыстырғанда
мұның неғұрлым күшті əрі күрделі тұлға екенін көрсетіп тұрғандай.
Бьяртур өзінің бұрынғы қожайынына қол беріп амандасты. Ал староста,
əдеттегісінше, бірде-бір сөз айтпастан, оң қолының екі саусағын ғана
ұсынды, қалған үш саусағын жұдырығына түйді. Старостамен жиырма
жылдай таныс болған уақыт барысында Бьяртур онымен қарым-қатынас
жасаудың ерекше тəсілдерін қалыптастырып алған болатын. Ол тəсілдер
Бьяртурдың басынан кешіруге мəжбүр болған лажсыз тəуекелділік
жағдайларынан туындаған еді. Мұндайда ол өзінің қожайыны күмəн
келтіретін жағдайдың бəрінен де ұдайы қорғану қажет екенін білетін. Ал
ондай жағдай келе-келе күштілердің алдында өзінің адам ретіндегі
құқығын қорғау жолындағы күрестің ынтызар құштарлығына ұласады. Ал
ешқашан бəсең тартпаған ол күрес ұзақ жылдарға созылды, күрес кезінде
əлдебір ымыраға келу туралы сөз етуге де болмайтын.
Старостаның əйелі қонақтың жəшік үстіне отыруын өтінді. Ол
орынтаққа отыруға старостаның өзінен өзге адамдардың икемі келмейтінін
арнайы ескертіп өтті.
- Ту, қойыңызшы соны! - деді қарсылық білдірген Бьяртур. - Маған
отырудың қажеті қанша. Жасымыз жетіп, қарттық келгенде емін-еркін
жайғасып отыруға уақыт молынан табылады ғой. - Сөйтіп, былай деді: -
Құрметті Иоун, мен бас бəйбішеге айттым. Егер қыстыгүні қысылатын
болсаңыз, онда менің қойларымды сіздің қызметкерлеріңіз екі тəулік бойы
күтіп баққаны үшін көктемде менен қанша шөп аламын десеңіз де еркіңіз
білсін.
Староста басын жастықтан соншалықты мұқият сақтықпен көтерді аузындағы темекінің сілекей суын ішіне жұтып қоюдан да, сыртқа ағызып
алудан да сақтанды. Сөйтіп аузын ашпаған бойы:
- Өз ісіңнің қамын өзің жөндеп же, жігітім, - деді.
Оның өзіне өзі риза болып, масаттанған əрі аяушылық білдіріп айтқан
бүл сөздері қазір Бьяртурдың арына ашықтан-ашық тию болып табылған
жоқ еді. Бірақ старостаның аузынан шыққан ондай сөздер бұрын мұны
адамзаттың ең аянышты азғыны қатарына қосқандай, бұған əлдебір
қылмысты ісі үшін айып тағып тұрғандай болып естілетін. Сөздің ондай
сарыны мұның бойында əлдебір жауынгерлік өшпенділік отын тұтатып,
бостандыққа, еркіндікке деген ұмтылыс тудыратын, өз еркі өзінде болатын
тəуелсіз дербестікке жетсем деген рухын оятатын.
- "Өз ісіңнің қамын жөндеп же, жігітім" дедіңіз бе? Ол жағына алаң
болмай-ақ, толық сене беріңіз. Мен өз ісіме өзім қамқор бола аламын.
Құрметті қартым, есіңізде болсын, əзірше менің сізге өзіміз жасасқан
уəдеміз бойынша тиісті нəрседен өзге ешқандай берешегім жоқ.
Старостаның əйелі Бьяртурға: "Айтатын нəрсеңді тезірек айтсаңшы,
уақыт кеш болып барады" дегенді ескертті.
Бьяртур алғашқы жасалған ұсыныс бойынша жəшіктің үстіне жақсы
жайғасып отырды. Сөйтті де: "Ім" деп, ақырын ғана желкесін қасыды, бетаузын тыржитты.
- Мəселе былай болып түр... - деп бастады ол əңгімесін, фруға көз
қиығын жүгіртіп. Бүл -оның жалпы жағдайды байқап білгісі келгендегі
əдеті. - Мəселе, міне, мынада. Менің тауда жүрген бір тоқтым жоғалып
кетті...
Осыдан кейін Бьяртур тағы да ұзақ үзіліс жасады. Жақтырмаған фру
оған көзілдірігі арқылы қадала қарады. Төзімі таусылып, былай деп
сұрады:
- Айтсаңшы енді, содан кейін не болды?
Бьяртур қойын қалтасынан шақшасын алып, алақанына бір шымшым
насыбай салды.
- Ол тоқтымды Гудлбрау деп атаушы едім, - деді ол, сөзін жалғастырып.
- Өткен көктемде ол бейшара тұп-тура бір жасқа толған болатын. Өте
жақсы өсіп келе жатқан еді жануарым. Сіздің Гедмир деген тоқтыңыздан
айнымайтын. Екеуі де пастор Грудмундурдың шығарған асыл тұқымынан
ғой. Мен осы тұқымдағы қойды өте жақсы көремін. Таза асыл тұқымды
қойлар! Таудағы қойларды айдап келу үшін алғашқы сапарға шығарда мен
оны əйеліме серік болып, бір мезгіл көңілін ауласын деп, үйде қалдырып
кеткенмін. Сөйтсем ол байланған жібін үзіп, неге екенін қайдам, айдалаға
қашып кетіпті. Қойларды қаумалап жинағанда табылмады. Содан кейін мен
өзіме-өзім: "Сүп-сүйкімді кішкентай Гудлбрауымды іздеп табуым үшін иен
даланы кесіп өтіп, оңтүстік жақты шолып шыққаным дұрыс шығар" деген
ойға келдім. Сөйтіп Гудлбрауды іздеуге шықтым. Таудағы қойларды
қаумалап жинағаннан кейін мен оның оңтүстік бөлігінің ішінде қалып
қойған талай қойды, оның үстіне, өз қойымды емес, өзгелердің қойын
тауып келгенімді өзіңіз жақсы білесіз. Былтырғы жылға дейін солай болып
келді ғой.
Староста мұның не айтқысы келіп отыр дегендей, сезіктенген сұраулы
жүзбен мойнын бұра қарап қойды. Бірақ əңгіменің бетін Бьяртурдың қайда
бұрып келе жатқанын түсіне алмады.
- Сөйтіп мен иен даланы кесіп өтіп, оңтүстікке қарай жол тарттым,
жоғарыға, Блауфьедль тауына көтерілдім, Рейкья өзенінің аңғарын
араладым, одан əрі Йекуль өзенінен өтіп, оның шығыс жағалауына
шықтым.
- Шығыс жағалауына деймісің? Иекульден қалай өттің? - деп таң қалды
фру.
- Ол жағын айтып қайтейін, бірақ мен ол өлкеде ешқандай тіршілік
иесін кездестіре алмадым. Тек қана, сайтан алғыр құстардан өзге ештеңе
жоқ. Олар да Жылы бұлақтардың жағасында ғана бой көрсетті. Өзім
жануарлар қатарына қосқым келмейтін бір жексұрын бұғы туралы сөз
еткім де келмейді. Сонымен мен бүл сапарға тұп-тура бес күн, төрт түн
уақытымды сарп еттім. Ал өлдім-талдым деп үйіме бүгін кешке қарай зорға
жеткенімде мен не көрдім деп ойлайсыздар?
Ерлі-зайыпты екеу бұл жұмбақты шеше алмады, шешу үшін бас
қатырып, əуре болғысы да келмеді. Старостаның əйелі: "Сонымен не
болды? Ток етерін айтсаңшы!" деген ұсынысты тағы да жасады.
- І-ім, сен поэзияны қатты құрметтейсің ғой. Сондықтан да мен саған
жауап ретінде өлең оқып берейін. Бұл өлең менің үйімнің шаңырағында не
болып жатқанын өз көзіммен көрген кезде ойыма өзінен-өзі сап ете қалды.
Сөйтті де Бьяртур, өзінің ескі əдетіне басып, өлеңнің ішкі ырғағына
көбірек екпін түсіріп, мынадай өлең оқыды:
Мен тоқтымды таба алмадым Аязға ұшып өлген-ау,
Ал үйімде, пеш түбінде, көргенім Солып жатқан гүл анау.
Староста "Мынау не деп отыр өзі?" дегендей, қасы-қабағын көріп,
Бьяртур жаққа баяу ғана мойын бұрды. Ол аузын ашып, соз сөйлеуден əлі
де сақтанып отыр еді. Оның орнына əйелі асығыс сұрақ қойды.
- Мен сенің мына өлеңіңді Роза бір қырсыққа ұшырап қалғаннан сау
шығар деген үмітпен түсінгенім дұрыс болар, сірə?
- Қандай қырсыққа ұшырағанын тап басып айта алмаймын. Қалай
десем екен, мен тұратын мекенде енді оның өзі де жоқ, көзі де жоқ.
- Біздің Розамызды айтасың ба? - деп тебірене толқып сұрады фру. Сонда оның шынымен-ақ өлгені ме? Сен не айтып отырсың? Ол əлі он
екіде бір гүлі де ашылмаған, жап-жас еді ғой?..
Бьяртур манадан бері алақанына салып отырған насыбайын барынша
мұқияттылықпен мұрнына салып, құмарта иіскеді, темекінің иісі көзінен
жас парлатты. Ол маңғаздана бас көтеріп, былай деді:
- Иə, ол жападан-жалғыз жатып, жан тапсырыпты.
Мына жаңалықты естіген староста орнынан қозғала тұрып, екі аяғын
еденге түсірді де кереуеттің жиегіне жайғасып отырды. Ол аузындағы
темекісін шайнауды əлі де қойған жоқ - оның қымбат бағалы сілекей-сөлін
түкіріп тастауға əлі ерте деп санады.
- Алайда ең жаманы əлі бұнда ғана емес, - деді Бьяртур қайдағы бір
пəлсапа соғып. -Ажал деген бəрімізге бірдей ортақ борыш қой. Оны бəріміз
де əйтеуір бір өтейтін боламыз. Ажалдан қашып құтылатын адам жоқ.
Оның тырнағына тіпті сіз де ілігесіз. Құдайдың аманатын тапсыруға
жұрттың бəрі де қабілетті. Оның есесіне, өмір деп аталатын нəрседе
қолымыздың қысқалығы көп жағдайда сезіліп қала береді... Өмірге
жаңадан тіршілік иесі келіп жатады, ол өз əкесінің кім екенін білгенше
асығып, ақымақ болады. Бірақ жас нəрестеге қамқорлық жасау үшін кейбір
жағдайда оның əкесінің кім екенін айқындау да артық болмас еді. Сіздер
маған сеніңіздерші, мен бүл жерге əйелімнің қайтыс болуына байланысты
келіп отырған жоқпын - енді оны бəрі бір қайта тірілту мүмкін емес. Ал
кінəсіз жас жетімек əрең-əрең тыныс алып, иттің бауырында жатыр.
Құрметті фру, мен сізге осы жағдайға байланысты келдім. Маған керегі...
Менің сізге бір өтініш жасағым бар.
- Жарқыным-ау, қысқартып айтшы, сонда маған не демексің? - деп
сұрады фру. Оның жасанды күлкісі де, көзілдірік əйнектерінің арғы
жағынан қадала қараған көздері де сұп-суық көрінді.
Ал староста түкіргішке еңкейіп, аузындағы сілекей-сөлді соңғы
тамшысына дейін бір-ақ рет шырт түкірді. Аузында қалған темекі
жапырағын тілінің ұшымен бір ұртына тығып қойды. Көзілдірігін
кеңсірігіне түсіріп, қонағына оның өңменінен өтіп кетердей өткір
көздерімен қадала қарады.
- Менің білгім келгені - сенің тұспалдап отырғаның не нəрсе өзі? - деп
суырыла сөйледі ақын əйел. Егер сен əйеліңнің өліп қалғанын, ал
нəрестенің тірі екенін айтқан болсаң, жұмбақтамай турасына бір-ақ көш.
Біз жұрттың бəріне дерлік ақысыз-пұлсыз тегін көмектесетініміз сияқты
саған да қол ұшын созуға əрқашан əзірміз. Өзіңе не керек - соны айт. Бірақ
мен сенен бір нəрсені ерекше қатты талап етемін: бұдан былай маған да,
менің отбасыма да көлеңке түсірерлік қайдағы бір ақылға қонбайтын, адам
таң қаларлық түсініксіз тұспалдар айтып, сен де келме, басқа біреулер де
келуші болмасын. Онда өз обалдарың өздеріңе!
"Сөзіңді біреу сөйлесе, аузың қышып бара ма?" дегендей, барлық істің
шешуін өз əйелі қолына алғанын көріп, старостаның жаны жай тапты да,
үйреншікті əдетіне басып, ұзақ есіней бастады. Оның аузында темекінің
сілекей-сөлі жоқ кезде əрқашан ұйқы қыса бастайтын əдетіне басып,
қалғып-мүлгуге көшті, əңгіме тыңдаудан зерікті. Оның есесіне фру тыным
таппай, тыпыршумен болды: Бьяртур барлық күмəнді бір-ақ сейілткенде
барып, жаны жай тапты. Сөйтсе, Бьяртур шынында да Жазғы мекенде
қарны ашып, шырылдап жатқан нəрестенің əкесі кім екенін анықтау үшін
келмеген екен.
- Құрметті фру, мен жас нəресте туралы емес, жас қозылар туралы
əңгіме айтуға шебермін, - деді ол, əлдебір кешірім сұрап ұялған жандай
кейіппен - Мен мұнда сізге бір ғана өтінішпен келдім - əлгі қызылшақа
жетімекке қорек болар аз ғана жылы сүт табылар ма екен? Мен қанша
қажет болса, сонша ақысын төлер едім, əрине.
Түсініспеушілік күдігі толық сейілгеннен кейін фру өз өміріндегі ең
үлкен əрі ең соңғы қуанышы қазіргідей қиын-қыстау күннің өзінде де
əлсіздерге көмек қолын созуда, олардың аяқтарынан тік тұруына
жəрдемдесуде, нəрестенің жаңа басталып келе жатқан өміріне
қамқорлықпен қолдау көрсетуде деп білетінін мəлімдеді. Өйткені оның
жомарт жүрегі тек қуанышты сəттерде ғана емес, қайғы-қасірет кезінде де
шаруалар мүддесін көздеп соғатынын айтты.
ОН ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
ӨМІР
Старостаның əйелі құрғақ уəдемен шектеліп қалмады. Тап сол күнгі
кеште ол өзінің үй шаруашылығын жүргізуші əйел Гудниді атқа мінгізіп,
Жазғы мекенге жөнелтті. Оны жаяу Бьяртур ертіп кетті. Гудни өзімен бірге
бірнеше бөтелке сүт, примус жəне жас нəрестеге қажет жаялықтар ала
жүрді. Жол бастаған Бьяртур жетегіндегі ат жүретін қар үстінде сүрлеу
салып отырды.
Гуднидің Жазғы мекенге келген бойда байқағаны мүңкіген сасық иіс
болды. Қой қораның қабырғалары зəктеніп кетіпті. Бүлінген балықтың иісі
қолқаны қабады. Жоғарыдан мəйіттің иісі келеді жəне шамның қоңырсыған
түтіні сезіледі. Білтесі кебуге айналған шамның жарығы болар-болмас қана
қызарып, өшіп барады екен. Үй шаруашылығын жүргізіп машықтанған
Гудни бөлмені жедел түрде желдетіп алуға нұсқау берді. Ол кереуеттің
үстінде ұзынынан сұлап жатқан мəйітті көрпемен мұқият қымтап жапты да
жас нəрестені қолына алуға жақындай берді. Бірақ оны иттің бергісі
келмеді - өзі аштан-аш бүрісіп жатқан ит ырылдап айбат шеккен болды.
Жас нəрестенің бейне бір туған анасы сияқты. Оны өзінің бүкіл денесін
тосып қорғағансыды. Бірақ иттің оған соншалықты берілген адалдығын
бағалаған адам болған жоқ. Ол тіпті Гудниді қауып алмаққа да əрекеттеніп
көрді. Қарсыласып баққан итті желкесінен ұстап, сатыдан темен қарай
лақтырып жіберуге тура келді. Бүл кезде нəрестенің бойынан тіршілік
белгісі білінуден қалып бара жатты. Гудни оны қолына алып, ары-бері
айналдырып көрді. Басын төмен салбыратып та байқады, есік жаққа алып
барып, бетін сырттағы желге тосып та қарады. Бірақ мұнысының бəрі де
бос əурешілік болды: жарық дүниеге ешкімнің шақыруынсыз əрі
қалауынсыз келген кіп-кішкентай қызыл шақа дене бұл əлемде өмір сүру
құқығы жолындағы ерлігін де, ықыласын да біржола жоғалтқан сияқты.
Жас келіншек кезінде жесір қалған Гудни мына нəрестенің өлгеніне
тіпті де сенгісі келмеді. Ол жалғыз əйелдің жалғыз үйлі хуторда, тау
ішіндегі қақаған қарлы боран ұйтқып тұрғанда босануы дегеннің не екенін
жақсы білетін. Гудни примусты жағып жіберді де, үстіне су толтыра
кəстрол қойды. Бұл оның өз өмірінде жас нəресте үшін екінші рет су
қайнатуға кіріскені еді. Су жылыған кезде ол нəрестені шомылдырып, оның
бүкіл денесін жылы суға батырып ұстады. Мұрнына су кетіп қалмауын
сақтықпен қадағалады. Нəресте жылы су ішінде осылай біраз уақыт жатты.
Мұны көрген Бьяртур Гудниден: "Нəрестені пісіріп жегелі отырған жоқсың
ба?" деп сұрады. Бірақ ол бұл сұрақты естіген жоқ. Жас нəрестеге тіршілік
белгісінің қайта оралар түрі байқала қоймады. Содан кейін Гудни оны екі
аяғынан ұстап, басын төмен қарата салбыратып, ауада бірнеше рет
айналдырды. Бьяртурдың мазасы кете бастады. Жасалып жатқан
əрекеттердің бəрін жіті бақылап жүрген оған бейкүнə бейшара нəрестені
мұншалықты азапқа салудың ендігі жерде тіпті де қажеті жоқ шығар, енді
тоқтату керек болар деген ой келді. Араша сұрауға бел буды.
- Сен, немене, оның екі аяғын бірдей жұлып тастамақпысың, сайтан
алғыр-ау?
Бьяртурдың мұнда екенін, шамасы, енді ғана байқаған Гудни оған:
- Жоғал ары! Өзім шақырмайынша, мұнда келуіңе рұқсат етпеймін! деді.
Сөйтіп ол Бьяртурды оның өз үйінен бірінше рет осылай қуып шықты.
Басқа қандай жағдайда да ол мұндай ақылға қонымсыз өктем бұйрыққа