Арманын Аңсаған Жандар - 43

дүниеге шыр етіп келген алғашқы минөтте-ақ душар болғанмын ол
зұлымдыққа! Мен оның атын да естігім келмейді, үйін де көрмеуге ант
етемін. Ондай ой миыма кіріп те шықпайды. Мен енді ол жаққа қарай бір
қадам да жасамаймын! Көрмегенім Бьяртур мен Жазғы мекен болсын! Сен
оған осыны айтып бар, Гвендур. Мен тірі жүргенде оны тіпті де көргім
келмейді. Ал өле кетсем, менің мəйітімді жерлеуге келемін десе, оны өзі
білсін.
АЛПЫС ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
АДАМНЫҢ БОЙДАҚ КЕЗІНДЕ
Жаңа үйді салып болғанша діңкəлеп шаршайсың. Бір қызығы - езің
армандаған құтты мекенге сүйсініп, оны рақаттана тамашалау орнына оған
қашан кіріп алғанша асығасың. Бьяртурдың жаңадан салып алған үйі
туралы əлі не айтуға болады? Ол туралы тым жеткілікті айтылды.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Кореяда жер сілкініп, мұндағы
қабырғаларда жарықтар пайда болғанына қарамай, үй салынып бітті.
Терезе жақтаулары да, оған көз салатын əйнектер де, үйдің төбесін
жабатын түніке темірлер де, түтін шығатын мұржаның құбырлары да, ас
үйге қойылатын едəуір арзан бағаға түскен үш камфоралы газ плитасы да
бірінен соң бірі тоқтаусыз келіп жатты. Ең соңында үйге кіріп-шығу үшін
есік алдына орнатылатын бес аяқ басқыш сатысы бар едəуір биік қондырғы
да жеткізілді. Енді ауыз үй салуға кірісті. Өйткені, əрине, əр үйдің ауыз үйі
болуы тиіс. Жаңа ғимаратқа күзге қарай кіріп аламыз деп шешті. Ең үлкен
бөлменің қабырғалары əшекейлеп ойылған жұқа тақтайлармен жабылды.
Біреулер оны бояп қоюды, ал енді біреулер, қаладағы үйлерде
жасалынатыны сияқты етіп, оған шетелдік газеттерде жарияланған
суреттерді көптеп жапсырып, желімдеп тастауды ұсынды. Бірақ Бьяртур
олардың айтқандарының біреуін де істегісі келмеді - үйдің ішін текке
ыбырсыта беруді ұнатпады. Күз түсісімен-ақ шығыстан дауылды жел
соқты, қар да жауып кетті. Үйдің ішінде жел гуледі. Оның күші сырттағы
желден тіпті де кем емес дерлік. Неге бұлай болды екен? Сөйтсе есіктерге
күні бұрын топса салуды, ілгек орнатуды, қалқа жасауды ұмытып кетіпті.
Енді кеш - өйткені ағаш ұсталары Фьордқа кетіп қалған. Олардың алдағы
қысқа шұғыл əзірлік жасауға байланысты жұмыстары бастарынан асады,
яғни енді қолдары тимейді.
- Бірнеше тақтадан қалқа жасап көрші, - деді Бьяртур ағаш ұстасына.
Бұған ол: "Тастан салынған үйдің саңылауы бар есіктерінен келер пайда
жоқ - суық жел барлық бөлмеге бəрібір өтіп кетеді" деп, көне қоймады.
Оның есесіне, өзі кеткенше олардың табалдырықтарын тамаша етіп
биіктетіп беруге келісті.
- Бірақ саған қояр бір шартым бар - деді ол, - ондай тамаша биік
табалдырық үшін ең жоғары сапалы, ерекше қымбат бағалы ағаштан
жасалған есіктер керек. Олардың топсалары да берік болуы тиіс.
- Темір ұстасына ілгек жасай салу түк те емес, - деді Бьяртур.
- Жоқ, - деді оған ағаш ұстасы. - Есікке ілгек жасауға болмайды. Ол қол
сандық емес қой! Есікке ең тамаша топса қажет. Заман жақсарған кезде
бəрі де берік топсамен бекітілетін болуы тиіс.
- Сайтан алсын машақаты көп мұндай үйді! Тозақ отына неге өртеніп
кетпейді десеңші! -деп, дауыстап жіберді күйіп кеткен Бьяртур. Ол осы бір
тастан қаланған құрылыс ақшаға тоймайтын құбыжық болғанына
ызыланды.
Есік дегеніміз əлі ештеңе емес. Рас, үйдің төбесі жабылып бітті. Бірақ
үйге үйдей мол нəрсенің өзі де жетпейді. Сол жабдықтардың бəрі бірдей
болмаса, ол үйді үй деу қиын! Ал бүл шаруаның əлі тіпті кереуеті де жоқ.
Ескі лашығында қабырғаға қоса қағып орнатылған сəкі-төсектер ғана
болатын. Оларды мұнда алып келу мүмкін емес. Тіпті үстелдердің өзі де
жөнді жонылып тегістелмеген бірнеше тақтайдан құрастырыла салған əрі
терезенің табан ағашына мықты шегелермен берік бекітіліп тасталған еді.
Оны уақыттың өзі жонып, тегістеген-ді - көпке дейін іске асып келді.
Тақтайлары ескіріп, қарайып кеткен болатын. Оны үстел деуге де
келмейтін. Жай ғана тақтайлар еді. Шкаф та жоқ. Ac үйдегі ескі сөрелер де
қабырғаға қоса қағылған-ды. Сол қабырғамен қоса шіріп біткен. Ал
орындықтар ше? Жазғы мекенде ешқашан жеке орындық немесе ұзынша
отырғыш болып көрген емес. Ал терезе перделері немесе Құтқарушының,
Хатльгрим Пьетурссоның немесе орыс патшасының бейнелері салынған
портреттер сияқты сəн-салтанатты заттар туралы соз етудің де қажеті жоқ
еді. Фарфор күшіктер де жоқ болатын. Қысқасын айтқанда, күнделікті
тұрмыста қолданылатын немесе нағыз тұрғын үйдің сəн-салтанатын
кіргізетін заттар Жазғы мекенде мүлде жоқ еді. Сөйтіп адам өркениеттің
биік сатысына енді көтерілдім-ау, тəуір үй салып аламын-ау деген кезде
оның алдында қыруар қиындықтар пайда болады. Жетпейтін нəрсе тек есік
қана емес екен. Сонымен Бьяртур тағы бір қысты ескі жертөледе өткізбек
болды. Оның үстіне, биыл суық та ерте түсетін сияқты. Сөйтіп есік
орнатылатын тесіктерді тақтаймен жауып, шегелеп тастады. Төбенің
басында бой көтеріп тұрған үй бүкіл дүниеге өзінің қас бетін қасқайта
көрсетіп, əлдебір ғажайып заманның елесіндей көрініп, босқа қаңырап
тұрды да қойды.
Енді үй шаруасымен айналысатын қызметші əйелдер туралы азын-аулақ
сөз етуіміз ғана қалды. Ондай əйел табу өте қиын еді. Олар күйеуі бар үй
иесі əйелден мүлде өзгеше: күйеуі бар əйелдер келісе кетуге міндетті
мəселеге келгенде олар қисық мінезді, қыңыр келеді. Ұдайы əлдебір
нəрселерді талап етумен болады. Ал күйеуі бар əйелдер тіпті ешнəрсе
алмаған күннің өзінде де алғысын айтады. Үй шаруасымен айналысатын
қызметші əйелдерге қашан да бір нəрсе жетіспейді əйтеуір, ал күйеуі бар
əйелдер қанағатшыл келеді. Қызметші əйелдер өз міндетінен тыс кейбір
жұмыс түрлерін атқарудан күңк-күңк ұрса жүріп, бас тартса, бүл əжептəуір
əңгіме болады. Ал күйеуіне бақырып-шақырып, күн бермейтін əйелдің
қылығына ешкім де мəн бермейді. Қайта ол күйеуі бар əйелдің өзіне жаман.
Көңіл-күйі бұзылып, өзін-өзі жаман сезінетіні туралы айтып жатудың өзі
артық. Ал қызметші əйел өзіне бір нəрсе ұнамай қалса, үй иесіне маза
бермейді, оның құлағының құрт етін жейді. Мұндайда ондай əйелдің үнін
өшіру үшін оған үйленіп алғанның өзі артық сияқты көрінеді. "Бір
қызметші əйел болғанынан өзіңнің заңды некеде тұратын үш əйелдің
болғаны жақсы" дейтін кей-кейде Бьяртур. Бірақ бүл сөзінің үдесінен шыға
алмайтын болған соң əйтеуір бір қызметші əйел ұстауды дұрыс көрді. Ол
енді қызметші əйел қаншалықты ұрысқақ, бейауыз біреу болса да шыдап
бақты. Бір-біріне жаман сөздерді қардай боратып, балағат сөздер айтысып
жүре беретін де болды.
Алғашқы үш жылда ол бірінен соң бірі үш қызметші əйел ұстады. Жыл
сайын ауысып тұрды. Біріншісі жас еді, екіншісі орта жастағы əйел, ал
үшіншісі кемпір болатын. Жас əйелмен тіл табысу қиын еді. Орта жастағы
əйелмен түсінісу одан əлдеқайда қиын тиді. Ал кемпірмен жұмыс істеу
бəрінен де ауыр азапқа айналды. Ақырында Бьяртур жас мөлшері
белгісіздеу бір қызметші əйелді тапты. Онымен тіл табысу онша қиын
болмады. Оның аты Брунгильда екен. Бірақ, неге екенін қайдам, оны
жұрттың бəрі Брунья деп атап кетіпті. Бруньяның жұмыс істегеніне екі жыл
болып қалды. Өзгелермен салыстырғанда мұның бір артықшылығы - үй
иелерімен түсінісіп, шын ықыласпен жұмыс істейтіндігінде. Бүл бұрынғы
жас қызметші əйел сияқты дəмді тағамның жылы-жұмсағын жұрттан
жасырып батырақ жігіттердің аузына тоспайды, түні бойы олармен көңіл
көтеріп, күліп-ойнамайды. Бьяртурды батырақ жігіттердің ертеңіне
денелерін ауырсынып, жұмысқа қолдары бармай, зауықсыз жүруінен
құтқарды. Бүл сондай-ақ бұған дейінгі орта жастағы қызметші əйел сияқты
ұстамалы қояншық ауруы бар адамдай-ақ аузынан ақ көбігі ағып, өзінің
тағдыры осылай қалыптасқаны үшін Құдайды да, адамдарды да
айыптамайды, балағаттап тілдемейді. Бүл бұрынғы қызметші кемпір
сияқты Бьяртурдың арына тиіп, қорламайды. Жазғы мекеннің тамшы ағып
тұратын төбесін пастордың тамаша үйінің бүтін төбесімен салыстырмайды,
"Онда тұрғанда буын-буынымның сарып ауруы қинайды-ау деп
қауіптенбеуші едім, өзімді Христостың қамқор қолтығындағыдай сезінуші
едім" дегенді айта бермейді. Жоқ, жаңа қызметші əйел Бьяртурды құрмет
тұтады, өз қожайыны туралы ешқашан артық сөз, өсек-өтірік айтуды
білмейді. Бірақ бүл да жалпы əйел жыныстыларға тəн ұсақ-түйек
күдіктенушіліктен құралақан емес. Барлық əйелдер сияқты Брунья да:
"Құдай мені əуел бастан-ақ жарылқап жарытпады. Жұрт қатарлы менің де
одан біраз нəрсені талап ететін құқығым бар емес пе?" деп санайтын. Оның
үстіне, бүл өзін ешкім түсінбейтіндей көретін. Өзгелер мұны ұрлық
жасайды деп ойлайды-ау деп, өзінен-өзі ұдайы күдіктенетін де жүретін.
Жұрт маған əділетті қарамайды деп білетін. Сондықтан да əрқашан
мейлінше сақ жүретін, шабуылға алдымен өзі шығуға əзір болатын.
Бьяртур таңертең кофе ысытып бере қоюды сұраған кезде Брунья:
- Түнгі кофенің тұнбасы бұзауларға жақсы жем болып кеткен, - деп
жауап қатты.
Ал Бьяртур түнде жеген балықтың таңертеңге қалдырған құйрығын
сыпайы түрде сұраған кезде ол:
- Енді түсінікті болды. Шамасы, оны мен ұрлап алған шығар деп
отырған шығарсың? -деді ол.
Ал егер Бьяртур таңертеңгі сиырларды ертерек сауып алу керек деп
ескерту жасай қалса, ол:
- Немене, осы жұрт мені əлдебір тəкаппар бəйбіше сияқты маңғазданып
төсекте керіліп жатыр деп ойлай ма екен?! - дейтін
Брунья ешқашан күйеуге тиіп көрмеген əйел еді. Жұрттың алыпқашпа
əңгімесіне қарағанда, бұның қыз кезінде əлдебір еркекпен əмпей-жəмпей
қарым-қатынасы болған көрінеді. Бірақ оның əйелі, бала-шағасы бар болып
шығыпты. Ал бүл сонда да оны осы уақытқа дейін ұмыта алмайтын
көрінеді. Қыз байғұс содан бері бүкіл өмір бойы жұмыс істеп, жинап-терген
ақшасын банкке сала беріпті. Жұрт мұны бай қалыңдық деп атап кетіпті.
Мұның əлі бас білдіріп мінілмеген сары биесі бар екенін, ал оны мұның
жанындай жақсы көретінін білетін. Осы округтағы басқа да еңбек
адамдарынан тағы бір артықшылығы болатын - мұның бүктелетін,
жазылатын жəне бір орнынан екінші орынға оп-оңай жылжытылатын
кереуеті, бір созбен айтқанда керемет қолайлы жиһазы бар еді. Оның
үстіне, жұмсақ матрац-төсеніші де бар болатын. Оны жыл сайын жаздың
алғашқы күні далаға жайып, иіс-қоңысын кетіріп алатын. Сондай-ақ
матрац-төсенішінің үстіне төселетін екі пар ақ жаймасы мен жұмсақ құс
жүні салынған жұқа жамылғысы бар еді. Ал тамаша құс жастығынан
"Қайырлы түн!" деген жазуды оқуға болатын. Жалпы алғанда, бүл өте
сенімді, алып денелі жəне ер азаматқа тəн күш-жігері бар əйел еді. Ол өзін
мысық сияқты соншалықты таза ұстауға бейім болғанына жəне өз
айтқанының əрқашан дұрыс екендігін дəлелдеп, не нəрсені болса да талап
ете алатындығына қарамай, ешқандай жұмыстан жеркеніп, бас тартпайтын
- қандай көң-қоқысты болса да күндіз демей, түн демей таси беретін.
Қолдары қашан болса да сойылған қойдың суыққа үсіген қызыл-көк
ұшасындай домбығып кеткендей көрінетін де жүретін. Кеудеше көйлегі
əрқашан тырсиып, тартылып тұратын. Белді қысып тұратын белбеу
тақпайтын. Сондықтан да əрқашан өте толық денелі, бейне бір күшті
жұмыс аты сияқты еді. Жел қаққан беттерінде бір түрлі сүйкімді қызыл
шырайлы өң байқалатын, ал егер денесін суық алып, жаурай бастаса, біртебірте аздап көгілдір түске енетін. Көздері тұнық, айқын да ашық болатын.
Екі езуінде еңбексүйгіш жан екенін байқататын елеулі сызықтар бар еді.
Бруньяның ой-пікірі мен сезімі осы заманға тəн сыншылдықтан мүлде ада
сияқтанатын. Ол əдетте əлдебіреудің жала жабуымен сотқа тартылып
тұрған адамдай барынша батыл əрі салқынқандылықпен сөйлейтін, ал жан
дүниесінде өзін əрқашан соншалықты жəбір көріп, қорланған жан сияқты
сезінетін.
Аязды күндердің аяғы кенет жаңбыр мен жылымыққа ұласты.
Жаздыгүні жаңа ғимаратқа кіріп аламыз деумен жүргенде жер үй жөндеусіз
қалған еді. Бөлменің төбесінен сорғалап тамшы ақты. Шамасы келгенше
шыдап баққан Бьяртур ақырында төменгі бөлмеге түсуге мəжбүр болды.
Ал Халбера кемпір қасарысқан бойы төменге түспей қойды. Өйткені ол
қандай да болсын өзгеріс атаулыны ұнатпайтын. Қашан ауа райы қалпына
келіп, күннің көзі ашылғанша қапшық жамылған бойы қимылдамастан
жатып алды. Бір күні кешке қарай Бьяртур төменгі бөлмеде отыр еді.
Қызметші əйел оған ботқа пісіріп əкелді. Үй иесі кешкі асын ішіп болғанша
ол тікесінен тік тұрып, одан көзін алмай, қайта-қайта қарай берді. Бьяртур
ботқа салынған тостағанды тізесіне қойып отырған. Ол тамағын жеп бола
берген кезде Брунья əдеттегісінше оған арқасын бере тез теріс айналды да,
бейне бір қабырғаға үн қатқандай болып əлдебір нəрсе деп күңк ете қалды.
- Үлкен сəулетті үй салғаныңды қайтейін?! Өзі ескі, өзі тар үйшікте
жүреңнен отырысың мынау. Төбеңнен сорғалап тұрған тамшы анау!
Осының бəрі менің кінəмнан болса, қаншама күшті айқай-шу туар еді, деді ол
- Меніңше, төбеден тамған тамшының анау айтқан зияны жоқ - бүл
деген тап-таза су ғой. Егер есіктер əзір болмаса, қолдан келер қайран жоқ.
Жалпы мұндайда не істей қоярсың!?
- Егер маған күнілгері бұрын ескертіп, өтініш жасағанда мен өзіме
тиісті аядай бөлмеме арналған есікке əлдеқашан ақша төлеп қойған болар
едім.
- Иə, мен сенің айтып тұрғаныңды түсінемін. Бірақ үй менікі болған соң
оның есіктерінің бəрі де менің есебімнен жасалуы тиіс қой, - деді Бьяртур.
- Оның үстіне, жетпей тұрғаны тек есіктер ғана емес, мен əлі үлкен үйге
лайық жиһаздар сатып алуға да кіріскен жоқпын. Енді, міне, қыс та келіп
қалды.
- Осы уақытқа дейін жиһазсыз да жаман тұрып келген жоқпыз ғой, - деп
жауап қатты Брунья. - Ал егер қажет болса, мен өз ақшама-ақ екі орындық
сатып алған болар едім. Ал кереуетті біреуден уақытша ала түру да қиын
емес. Немесе осы үйде өзіммен бір кереуетте жата кетуге келісетін тірі жан
табылса, оған да келісуден қашпас едім.
- І-ім, - деді Бьяртур. Сөйтті де қызметші əйелге ойлана қарап қалды.
Мұндай тұлғасы келісті, істі жапырып жіберетін епті, ақыл-есі бүтін,
даңғой мінезі мен мансапқорлығы жоқ, қыңырлық қылық танытпайтын
əмбебап əйелге үйленіп алудан қандай еркек бас тартушы еді? Осылай деп
ойлаған Бьяртурдың оған үйленіп алғысы да келді немесе, оның өзі едəуір
ерсі əрі қолайсыз түрде ұсыныс жасап тұрғанындай, төсек қызығын бірге
бөлісіп жүре берсе, қайтеді? Мұның мызғымас берік жартас сияқты мықты,
көптеген ауыр жылдар жігерін мұқалта алмаған бүл əйелге ренжіп көрген
емес, оған айқайлап сөйлеудің де реті болған емес - ешқандай кемшілігі
жоқ еді. Бьяртур өзінен-өзі мынадай ойға келді: осы менің бүл əйелдің
еңбегіне ақы төлеп жүргенім əрі тиімсіз, əрі ақымақтық нəрсе екен-ау. Одан
да оның осы округтағы тамаша кереуеттің бірі болып табылатын төсегіне
кіріп алғаным артық емес пе? Бүл өзі ондай кереуетке күні бүгінге дейін
жатып көрген емес қой! Оның үстіне, Бруньяның банкіде ақшасы бар.
- Сен бері қарашы, қымбатты Брунья, - деді Бьяртур. - Егер мен осы
күзде жаңа үйге көшіп кіре алмаған болсам, бүл жерде оған ақшаның
ешқандай да қатысы жоқ. Менің есікті де, кереуетті де, орындықтарды да
жеткілікті етіп сатып алуға шамам келеді.
Тіпті, қажет болса, Құдайдың өзінің жəне орыс патшасының бейнелері
салынған, қабырғаға іліп қоятын суреттерін де сатып ала аламын.
- Мен неге екенін сұрамай-ақ қояйын, - деді қызметші əйел теріс қарап
тұрып қабырғаға сөйлегендей болып. - Кейбір еркектер өзін түсінбейтін,
тіпті түсінгісі де келмейтін біреулерге өлең арнап əуре болады. Бірақ
олардан бір ауыз жылы лебіз ести алмайтыны қызық. Ал басқа бір
əйелдердің маңдайына олардың бүл өмірден алатын сыбағасы сол ғана
сияқты төбеден сорғалаған тамшылар ғана жазылады.
- Төбеден аққан тамшының ешкімге де зияны жоқ, - деп қайталады
Бьяртур өз ойын. -Құдай адамның ішкі жан дүниесіндегі жүйкені жұқартар
тамшыдан сақтасын - дүниеде сол жаман!
Адамның бойдақ кезінде кейде оның қызметші əйелдің үнсіз келісімін
алу үшін неше түрлі тұспалдап соз айтуына тура келеді екен.
ЖЕТПІСІНШІ ТАРАУ
ПАЙЫЗДАР ПРОБЛЕМАСЫ
Жазғы мекен иесі Бьяртур жаңа үйді бекер салды деп қалыптасқан
пікірге таң қалудың қандай реті бар?
Ал сіз Тау королінің жағдайын сұрап көрдіңіз бе? Мүмкін оның жолы
болған шығар? Жоқ, тіпті де олай емес. Шынын айтқанда, Бьяртур Тау
королімен салыстырғанда əлдеқайда бақытты болып шықты.
Өйткені Бьяртурдың салған үйі кассадан алған несиесінің, оның өсім
пайызын өтеуге кетіп жатқан қойлардың арқасында қалқайып тұр. Рас,
қаңырап бос тұр. Іші жиһаз, жабдықтан жұрдай, есік-терезе орнатылмаған.
Ал Тау королі үйінің іргетастары опырылып, құлап түсті. Ол үй барынша
мұқият əрлендірілген, жақсы жиһаздармен толық жабдықталған еді,
Редсмиридегі үйден тіпті де кем емес-ті. Ондай үйде кез келген өркениетті
жандардың ұялмай тұруына əбден болатын Бірақ Тау королінің ол үйді
тастап шығуына тура келді. Сөйтсе бай шаруаның да тіпті ел аман, жұрт
тыныш жақсы заманның өзінде адамдарға лайықты тұруы үшін қаржысы
жетіспейтін кездері болады екен. Бұл өзі бұрын да осылай болған, бұдан
былай да осылай бола береді. Қатардағы қарапайым адамдардың шағын
лашықтарда тұруға ғана шамасы келеді жəне олар Орталық Африкадағы
зəңгілерден артық тұра алмайды.
Соның өзі де көпестер оның өмірінің өшіп бара жатқан шоғын аман
алып қалуға көмектескен жағдайда мүмкін болмақ. Исландияның халқы
мың жыл бойы осылай өмір сүріп келе жатыр. Өз басыннан өзің жоғары
секіре алмайсың. Бұрынғы кезде көпестен көтере қарыз алу əдеттегі
үйреншікті іс болатын. Ал егер қарызың тым көбейіп бара жатса, несие алу
құқығынан айырылатынсың. Адамдар аштан өліп жатса да ешкім ешқандай
шу шығармайтын. Қайта мұның өзі бейшаралар қиындықтан тез құтылған,
сəті түскен іс болды деп саналатын. Қалай дегенде де оның өзі, қазір жиіжиі кездесетініндей, банкінің шырмауына түсуден жақсы еді. Ол кезде
шаруалар ешкімге тəуелсіз, өз еркі өзіндегі дербес жандар болатын. Олар
аштан өліп жатса да бас бостандықтары бар адамдар деп есептелетін.
Алайда олардың қатесі мынау еді: банктердің айқара ашқан қайырымды
құшағы қауіп-қатерсіз əрі тып-тыныш болатын шығар деп ойлады. Ал, шын
мəніне келгенде, ол банк қарызы бастарынан асып жататын - кемінде бір
миллионнан бес миллион кронаға дейін қарызы бар адамдар үшін ғана
қауіпсіз болатын. Бьяртур жұмысшыларға ақша төлеу үшін өзінің ең жақсы
сүтті сиырын сатқан, қарызын өтеу үшін мың крона ақшаны кассаға
құйған, ал несиенің өсім пайызынан құтылу үшін қой сатып, алты жүз
крона төлеген кезде Тау королі өзінің хуторын оның өзі кепілге қойылған
сомаға зорға дегенде сатып жіберіп, қалаға көшіп кетті. Ол тіпті осылай опоңай құтылғанына қуанды. Халық банкі Ингольв Арнарсонның қолына
өтіп, үкіметтің Англиядан алған орасан зор мөлшердегі қарызының
арқасында мемлекеттік банкке айналды. Тек миллиондаған крона
мөлшеріндегі сомалар туралы сөз болмаса, қарыздарды төлеудің мерзімін
ұзарту немесе қарыздарға кешірім жасау жөнінде сөз болуы да мүмкін емес
еді.
Ал ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы тез əрі тым төмендеп кетті.
Иə, Жазғы мекен иесі Бьяртурдың үйі салынғанына бір жыл толған күзде
баға осылай кенеттен арзандап шыға келді. Дүниежүзілік соғыс саудасаттық пен өнеркəсіпке берекелі игі ықпалын тигізуден қалды. Енді
шетелдіктер бірін-бірі қырып-жоюды қоя салып, қой асыраумен өздері де
айналыса бастады. Өкінішке орай, Исландиядан жеткізілетін ет енді
дүниежүзілік рынокта ешкімге керек болмай қалды. Исландиядағы қойдың
жүніне де ешкім көңіл аудара қойған жоқ. Шетелдердегі қойлардың өз жүні
де жеткілікті еді. Бьяртур жүз-жүздеген исландиялық бейшара қойлардың
өсім пайыздары жөніндегі қарыздар мен алынған несиелерді өтеу жолында
жойылып кетіп бара жатқанын бақылаумен жүрді. Бірақ ол мұндай "қан
алдыру"
шараларына
бұрынғысынша,
сонау
ашаршылық
жылдарындағыдай табанды төзімділікпен шыдап бақты. Ол ешкімге шағым
жасаған жоқ Оның қарыздарынан қаланған түрменің қабырғалары барған
сайын қалыңдай түсті, ал өндіретін өнімдерінің бағасы ұдайы төмендей
берді. Бірақ Бьяртур басын тауға да, тасқа да соғып, барлық қиыншылыққа
ақырына дейін қарсы тұруға бекем бел буды. Оның бостандық жолындағы
таусылмас күресінің жаңа кезеңі - "қалыпты" экономика жағдайындағы
күрес кезеңі туды. Соғыстың табиғаттан тыс бақыты аяқталған кездегі
жағдайлардың қайталанбауы мүмкін емес сияқты көрінді. Алайда кедей
шаруаны, шамасына қаратпай, жақсы үйлерде тұруға құлшындыра түскен,
ақылға қона бермейтін, тəтті қиялға толы шектен тыс оптимизмнің ендігі
жерде ізі де қалған жоқ.
Абыр-сабыр, айқай-шу аяқталған кезде Бьяртур сонау ауыр жылдардың
өзінде айналып өтіп, талай рет аман кетіп жүрген тартпалы ми батпаққа
енді тап болды. Ол ашаршылық жылдары өзінің ешкімге тəуелсіз
бостандығын сақтап қала білген еді, енді міне жақсы жылдардың өзінде
өсім пайызының тұтқынындағы құлға айналды. Сайып келгенде, ауыр
деген жылдардың өзінде балалары бірінен кейін бірі өліп, өздері
шымтезекпен жабылған жертөле үйде тұрды, əрі ашаршылықтан көз
ашпады демесең, ешкімге қарыздар болып көрген жоқ болатын. Ол кезде
жалпы өмір сүру қазіргі несие бергіш ұшқалақ тойымсыз мекемелері бар,
жанталаса жаппай құрылыс салу етек алған берекелі замандағыдан
əлдеқайда жеңіл еді.
Ингольв Арнарсон Исландия мемлекетінен - яғни Лондон банктерінің
бірінен - алынған бірнеше миллион крона мөлшеріндегі акционерлік
капиталдың көмегімен халық банкін мемлекеттік банк етіп қайта құрғаннан
кейін Фьордқа тұтынушылар қоғамының төрағасы ретінде келді. "Бастанаяқ былыққан, шешуін табу мүмкін емес шым-шытырық шиеленісіп
жатқан, астан-кестеңі шыққан дүние! деп ашу-ызамен сөз сөйледі ол Істің
жайымен көбірек танысқан сайын оның ызасы күшейіп, қаһарлана түсті.
Қарыз мөлшері шектен тыс көбейіп кетіпті. - Бұл не қылған бассыздық!
Шұғыл түрде мейлінше қатаң шаралар қабылдау керек!". Алған қарыздары
өзінің мүлкінің құнынан асып кеткендер бірден банкрот деп жарияланды өйткені олар қарыздарын өтей алмайды деп табылды. Ал олар осылай оңай
құтылып кете алатыны үшін құдайларына мың мəртебе шүкіршілік етуі
тиіс. Əлі де болса əйтеуір бір нəрсесін өндіріп алуға болатындарды
берешек қарызының тұзағында ұстап, барған сайын қылғындыра түсті.
Өйткені бұлардан өсім пайызымен қоса қанын да сора айыз қандыруға
болатын еді, Ал мұндай жағдайға душар болу банкротқа ұшырап, бар малмүлкінен айырылып, екі қолын төбесіне қойып, қаңғып кеткеннен де жаман
сияқты. Тұтынушылар қоғамындағы билеп-төстеушілер ондай қарызы
барларды өлмес тамақ беріп, өз қамқорлығына алды - себебі олар тиісті
өсім пайызын өтеп кетуі керек. Оларға өмір сүру үшін аса қажет азықтүлікті шым-шымдап беріп отырды. Сонда олар өсім пайызын төлеп
құтылу үшін қайыршылық жағдайда жарып тамақ та іше алмай, əйтеуір
өмір сүре береді. Кейде оларға ең қажетті деген азық-түліктің аз ғана
мөлшерінің өзін беру үшін басқа бір бай шаруаның кепілдігін əкелу талап
етілетін болды. Кофе мен қант көзден бұлбұл ұшты. Олар байлардың ғана
ішіп-жеуіне арналған сияқты. Бидай мысықтың тұмсығы көтере алатындай
аз мөлшерде босатылды, ал кейбіреулерге тіпті ештеңе тимеді, құр алақан
қала берді. Ұсақ-түйек тауарлар мүлде сатылмайтын болды. Киім-кешек
сатуға, əсіресе оған өте мұқтаж адамдарға сатуға қатаң тыйым салынды.
Алайда темекі өнімдерін сатуға келгенде үкімет ерекше жомарттық
танытты: шаруаларға темекіні мемлекет есебінен тегін тарату жөнінде заң
қабылданды - өйткені қойды қотыр мен ішек құрт ауруларынан аман сақтау
үшін алдын ала шаралар қабылдау қажет еді. Əрине, бұл ғажайып шипалы
дəріні ауызға салып, езіп шайнап, сөлін жұту арқылы да, сырттай қолдану
арқылы да пайдалана беруге болады. Темекінің бұлай тегін таратылуы
жұртшылық тарапынан қатты ризашылықпен қолдау тапты. Оны "халық
қазынасы" немесе "ішек құрттың шипалы емі" деп атап кетті. Темекіні
старостаның өзі де шегетін болды: қазіргідей қиын-қыстау ауыр кезеңде
үнем жасау үшін не жасасаң да жараса береді-міс!
- Меніңше, бұл тым артық талап! - деді Бьяртур, өзіне берілетін азықтүлік мөлшерін білгеннен кейін Бұл оған жаңа үй салғаннан кейін қыстың
екінші жартысында өлмес тамақ болсын деп белгіленген азық-түлік үлесі
болатын. - Менің өз еркім өзіндегі тəуелсіз жан ретінде дүкеннен не сатып
алуым керек екенін шынымен-ақ өзім шеше алмайтын болғаным ба? Егер
мен өзіме қажетті нəрсені бұл дүкеннен таба алмасам, басқа бір жақтан-ақ
сатып аламын ғой.
- Ол - сенің өз еркіңдегі жұмысың! - деп жауап қатты дүкендегі
сатушылар. - Онда біз сенің мал-мүлкіңді сатуыңа заң арқылы тыйым
саламыз.
- Сонда менің кім болғаным - бұралқы итпін бе əлде құлақ кесті құлмын
ба? - деп сұрады Бьяртур.
- Кім екеніңде жұмысымыз жоқ, - деп жауап қайтарды олар. - Біз заң
бойынша əрекет ететін боламыз.
Бьяртур жарты қап қара бидай ұнын, сонша сұлы ұнын, тұтынушылар
қоғамының қоймаларында қоқсып жатқан балық қалдықтарының едəуір
мол бөлігін, "халық қазынасы" темекісінің үлкен бір бумасын алды.
Бьяртур өз еркі өзіндегі ешкімге тəуелсіз адам болғалы бері оның қонақ
келіп қалғанда бəліш пісіру үшін керек болатын қос уыс ақ ұн сатып
алуына бірінші рет рұқсат етілмеді. Кофе мен қант туралы сөз болуы да
мүмкін емес еді - оларды қолма-қол нақты ақшаға ғана сатып алуға болады.
Бұрын Бьяртур кедей шаруаны кемсітіп, қыспаққа алғысы келетіндердің
жанына бататын қатты сөздерді таңдап айтуға көп ойланып жатпайтын.
Бірақ тап қазір кімді балағаттауға болады? Заңды балағаттай ма?
Дегенмен де күздігүні ол, ешнəрсенің де, ешкімнің де кедергісіне
қарамай, жаңа үйге кіріп алды. Рас, бұл үйге əлі де көп нəрсе жетіспейтін.
Екінші қабаттағы ең үлкен бөлме мен ас үйді ғана едəуір тəртіпке келтірген
болды. Үш есік - бір сыртқы, екі ішкі есік - орнатылды. Бəрінің де қымбат
бағалы тəуір топсасы жəне тұтқасы бар. Бьяртур Фьордқа барып, өзіне
жəне Гвендурға арнап, бір ұсталған көне кереует сатып алды. Енесіне ескі
тақтайдан құрастырып кереует жасап берді. Сондай-ақ ол өз қолымен
тақтайдан үстелге ұқсас бір зат пен ұзынша орындық та жасады. Оның
ағаш ұстасы ретінде қолының тəп-тəуір ебі бар екеніне бұған дейін де
ешкім күмəн келтірмейтін. Міне енді жаңа үйге жайғасты. Бəрі бір бөлмеде.
Қырсыққанда жəне бір кемшілік табыла кетті - пеш дұрыс салынбапты,
түтін тартпайды. Үйдің ішін түтін мен ыс қаптайды да кетеді. Əртүрлі
білгір шеберлер шақырылды. Олар өзара кеңесе келе адам таң қаларлық
саналуан теориялар туралы сөз қозғады. Бəрінің айтатыны бір-ақ нəрсе пештің мұржасы дұрыс емес: біреулері оны əлі де биіктете түсу керек деп
санаса, екінші біреулері, оларға керісінше, мұржаны қысқарту қажет деп
соқты, жəне біреулер мұржаның түтін шығатын қуысы тым кең десе,
бұларға қарсы болғандар да табылды - мұржаның қуысы тар, түтін
сондықтан шықпайды деп дəлелдеп бақты. Ал тағы біреулер газеттерде
жазылған ғылыми теорияларға сілтеме жасады: егер пештің мұржасы
теңіздің суы көтеріліп, жағаға соғып жатқан кезде қаланатын болса, онда
түтіннің тауқыметін тартудан құтыла алмайтын көрінесің. Мұржаның мына
түріне қарағанда, ол тап сондай сəтсіз кезде қаланса керек. Осындай
əртүрлі пəлсапалық айтыс-тартыс қызған сайын бөлменің іші көз
аштырмай ашытатын будақ-будақ көк түтінге бұрынғысынан да көбірек
тола түсті. Ақыр аяғында мынадай тиянақты берік болжам жасалды:
пештің мұржасын жөндеу үшін үйге тым қымбатқа түсетін жөндеу
жұмыстарын жүргізу керек. Бірақ ондай көп шығынға барудың тіпті де
мəн-мағынасы жоқ. Оның үстіне, пешке жағатын отынның өзіне де құлақ
естіп, көз көрмеген мол қаржы жұмсалатын түрі бар екен.
Сонымен Бьяртур тамақ пісіріп ішу үшін біреудің тозығы жеткен ескі
примусын сатып алды. Ал үш жерінде қақпақты қазандық ойығы бар темір
пеш ас үйде сəнге қойылған əшекейлі зат ретінде бостан-бос тұра берді.
ЖЕТПІС БІРІНШІ ТАРАУ
КҮЗДІГҮНГІ АЛЫПТАР
Үй қызметшісі Бруньяның əр күз сайын өзінің биесін мініп, қалаға
баратын, онда оны-мұны қажетті заттар сатып алатын əдеті бар болатын.
Бір апта бойы жоқ болып кететін. Өйткені өзінің тиісті демалысын алатын
еді. Жұрт сияқты оның да таныстары бар болатын. Əдетте бетіне қан
жүгіріп, қызара түсетін, тұлғасы келісті ол өзінің сары биесін желдірте
түсіп, үйге көңілді оралатын. Ердің үстіне асыра салынған бірнеше
түйіншек заттары болатын. Олары: кəдімгі ұсақ-түйек тауарлар, шыт
кездеме, ине-жіп, салтанатты сəттерде тіске талғажау ететін, құрметті
адамдарына сыйлайтын азын-аулақ печенье, кофе, қант сияқты азық-түлік
түрлері. Бұл жолы Брунья сары биеге салт мінбей, оны жетегіне алып, жаяу
келді. Өйткені ердің үстіне үйіп-төгіп артқан заттары тым көп екен. Үй
қызметшісі бұрынғы қай кездегісінен де көңілді оралды. Бьяртурды
шақырып, аттың үстіндегі жүктерді түсіріп, үйге кіргізуге көмектесуді
өтінді.
- Осынша көп затты сатып ала беруіңе жол болсын? - деп сұрады
Бьяртур.
- Ой, ұсақ-түйек қажетті нəрселер ғой! Не заттар екенін айтып жатудың
қажеті жоқ, - деп жауап қайтарды Брунья.
Бруньяның мұның бəрі қандай заттар екенін бірден айтқысы келген
жоқ. Ол едəуір маңғаздануды қалады. Өзін аздап болса да бақытты əрі
мақтанышты сезінді. Бəлкім, ол иен даламен жаяулатып келе жатқанда
шын ниетімен үміт арта қуанған да болар? Өйткені Бьяртур мына үйіптөгіп алып келе жатқан заттарымның не екенін егжей-тегжейлі қызыға
сұрастыратын шығар деп ойлаған еді. Бірақ Бьяртур ешқандай да
қызығушылық нышанын танытпады - оның не сатып ала бергенін
сұрастырған жоқ. Ал Брунья оның түрлі сұрақтар беріп, біреудің мазасын
алуды ұнатпайтын əдеті бар деп ойлады да қойды. Ол мұның сатып əкелген
заттарын ауыз үйге жиыстырып қойды да, сары биені шалшықты балшық
жаққа жұдырығымен бір итеріп, босатып жіберді. Күзгі кештің
қараңғылығы қоюлана түсті.
Бьяртур аулада өзіне бір жұмыс тауып алды да, үйге жұрт ұйқыға жатар
алдында ғана кірді. Оның үстіне, үйге ертерек кірсем, қызметші əйел маған
печенье ұсынып бəле болар деп ойлаған еді. Өйткені Брунья əр
демалысында қалада болып қайтқаннан кейін бұған печенье сыйлап, дəм
татқызатын. Бірақ Бьяртурдың тап бұл жолы печенье жеуге бұрынғы қай
кездегіден болса да зауқы жоқ еді. Мұның аяғы əлдебір айтыс-тартыс
əңгімеге ұласып кетер деп қауіптенген де болатын. Бірақ үйге кірген бойда
өзін-өзі тоқтата алмай, балық майымен жанатын шамды жағып, Бруньяның
сатып алып келген заттарын қарай бастады. Олардың арасында жарты қап
ақ ұн, қағаз қапшыққа салынған жарма, шақпақ көк қанттың үлкен бір
бөлігі, кофе, мейіз сияқты басқа да бакалея тауарларының иісі аңқып
тұрған жəшік бар еді. Бұл тауарлардың қай-қайсысын да қарызға
белшесінен батқан өз еріктері өзіндегі, тəуелсіз дербес адамдардың қазіргі
бостандығы бар елде сатып алуына тыйым салынған болатын. Бьяртур
жəшіктің аузы жабылған қақпақ тақтайшаның біреуін жұлып алып, ішіне
қарап еді, өз көзіне өзі сенбеді... Мынау не болды екен? Сөйтсе шайнапшайнап, сөлін соратын хош иісті темекі жапырағы екен!? "Халық
қазынасы" аталып кеткен темекіден басқа бір ай бойы ештеңе татып
көрмеген адамның ашу-ызасы келді. Енді бұл жəшіктің ішінде тағы не бар
екенін білгісі де келген жоқ! Бьяртур шамды тез өшірді де бөлмеге кірді.
Кемпір байғұс ұйқыға кетіпті. Гвендур да жатып қалған екен, енді іргеге
қарай бір аунап түсіп, теріс айналды. Брунья өз кереуетінде бір өзі отыр еді.