Арманын Аңсаған Жандар - 34

жоғалды. Кімнен сұраудың ешқандай қисыны жоқ. Бьяртур қыстыгүні
Фьордқа жұмыс іздеп барғандағы жағдай осындай еді. Бруни қарызға
белшесінен бата банкротқа ұшырап, жұртқа тиесілі ақшаны алып, белгісіз
бір жаққа тайыпты да тұрыпты. Сиқырлы зұлым күштердің қырсығынан
қойлары қырылып, қыруар шығынға ұшыраған Бьяртур осылай тақырға
отырып қалған болатын.
Осы бір ешкімге тəуелсіз, өз билігі өзіндегі дербес адамды Құдай мен
маскүнем күштер қосыла күш-жігер жұмсаса да бұдан артық қайыршы
халге душар ете алмаған болар еді. Ең жаманы - ешкімді кінəлай алмайсың,
ашу-ызаға толы қаһарыңды кімге тігерің де белгісіз.
Бьяртур тəуекел деп уездік сотқа барды.
- Сендердің жер-көкке сыйғызбай мақтайтын əділ соттарың қайда?! деп айқай сала кірді. - Бəлкім, сиқырлы зұлым күштердің жабыла тигізген
қырсығына ұшырап, онсыз да басы қатып жүрген адамды ең соңғы бір
сабақ жібіне дейін тонап кеткен алаяқтың қылмысты əрекетіне қалай жол
беріп, қарап отырсыңдар? Маған менің ақшамды сақтап бере алмайтын,
оны алып кеткен алаяқтан қайтарып алып бере алмайтын судьяның не
қажеті бар? Сен қыстыгүні мен арнайы шақыртқанымда да қарлы бораннан
қорқып, келмей қалдың - ауа райы онша қолайлы болмапты-мыс. Ал мен
азамат болып қалған үлкен ұлымнан сенің кесіріңнен айырылып қалдым.
Сені өліп қалады деп қорқып, қарлы боранда іздеп шыққан ол адасып кетіп,
таудың ішінде үсіп өлді. Ол кезде ceн қаладағы жылы үйіңде қалың мамық
көрпенің астында рақаттанып жаттың. Ал староста, қанша оңбаған адам
болса да, сол суықта, обалы не керек, əдейі келіп, сені күтіп жатып алды.
Қане, ендігі кезек сенде қалды. Қолыңнан не келетінін көрсет маған.
Сендердің сайтан алғыр киіз кітаптарыңда жазылған əділ заң болса, қане,
менің ақшамды тиісті жерінен талап етіп, тауып беріңдер!
Алайда судья Иенсеннің сөзін сөйлеп шыға келді:
- Фирма белшесінен шығынға батып, банкротқа ұшырады. Енді одан
ешкім де бірде-бір эйрир ала алмайды. Ең берісі – көптеген жылдар бойы
үміттенбей-ақ қоюларына болады. Бұл жерде менің ешқандай қатысым да,
кінəм да жоқ. Корольдің жеке өзі арнаулы шенеунік тағайындап, осы істің
анық-қанығына жетуді тапсырды. Егер біреу банкрот болып жатса, маған
не дейсің? Бұл жерде қолдан келер дəрмен жоқ. Барлық жағдайды жанжақты ескеру керек. Брунидің зиян шегіп келе жатқанына көп жыл болған.
Ақыр аяғында тұтынушылар қоғамы деген келді де, оның алыс-беріс
жасайтын клиенттерін түгелдей өзіне қаратып алды. Оған не істей қоясың?
Міне, істің бүкіл мəні осында жатыр. Өзің сияқты өзге адамдардың бəрінің
де ақшаларын уақтылы қайтарып алуларына толық мүмкіндіктері болған
еді. Бірақ, амал қанша, өздерің кінəлісіңдер: дер кезінде тұтынушылар
қоғамына мүше болып кіріп алатын адамсыңдар ғой. Солай етудің орнына
керіліп-созылып жүріп алдыңдар да бəрінен кеш қалдыңдар.
- Дер кезінде дейсің бе? Ең өкініштісі де сол болып тұр, - деді Бьяртур, ол оңбаған сайтандарды дер кезінде шетінен бауыздауға менің ақылым
жетпеді ғой!
- Онда өзіңнен көр, - деді судья.
- Иə, біздің табиғи жаратылысымыздан ақкөңіл, қайырымды жандар
екеніміз өте өкінішті-ақ. Шетінен ұры-қары, баскесер тонаушылардың өсіпжетілуіне жол бермей, бесігінде тұншықтырып өлтіруіміз керек еді.
- Сенің ұры-қары, баскесер тонаушылар деп отырғаның кімдер өзі?
- Кім дейсің бе? Олар өзге ешкім де емес, мына сен қолтығыңа алып,
қорғап отырған оңбағандар. Сен ойлап қалма, мен сендерді, судьялар мен
басқа да толып жатқан бастықсымақтарды, солардан соншалықты жақсы
көреді екен деп. Сендердің де сол итаршы жебірлерден артып тұрған еш
жерлерің жоқ. Сендер алаяқ атаулының бəрін қолдайсыңдар. Оларды көз
жұма қорғаудан қорықпайсыңдар, ал қарлы боранда таудан асып барып,
істің басы-қасында болуға батылдарың жетпейді. Тіпті сендердің бас
көрсетулеріңнің өзі адам өмірін сақтап қалуға септігін тигізетін болса да
олай қарай аяқ баспайсыңдар.
- Бьяртур, мүмкін сен орындыққа отырарсың? Сонда біз асықпай
отырып, бəрін де ақылға салып, талдап көрер едік. Солай емес пе?
- Мен отырғым келген кезде өзім-ақ отырамын.
- Онда менің саған темекі ұсынып, сыяпат жасауыма бола ма?
- Еркің білсін. Сен бір нəрсе сыйлапсың да оны менің қабыл алғаным
қалып па?!
Осыдан кейін Бьяртур дəрігерге, альтинг депутатына барды.
- Тулуниус Иенсенді жұрттың бəрі де адал адам деп ойлаушы еді, - деді
бұған доктор Финсен. - Оны өзім де жақсы білуші едім. Меніңше, ол
ешкімді да алдамайтын. Қайта оны басқа біреулер алдап кете беретін.
Ыңғайсыз жағдайға қалдырмайтын. Бəленің басы шаруалардың
тұтынушылар қоғамының майда тілді сөзуар билеп-төстеушілерінің
айтқанына сеніп қалуларынан басталды. Брунидің түбіне жеткен де сол
жағдай. Шаруалар мұның сенімін аяқасты етіп, сатып кетті.
- Менің өз ақшамды қайтарып алғым келеді, - деді Бьяртур. - Маған
керегі - сол ғана. Бруни сені альтингке өткізді. Ал мен сайлау құқығына ие
болғалы бері саған ғана дауыс беріп келемін. Мен саған неге дауыс берді
деп ойлайсың? Анау əдемі көзілдірігің үшін бе? Егер ақшамды қайтарып
ала алмайтын болсам, енді бермеймін саған сайтан ғана дауыс берсін.
Əйтеуір мен дауыс бермеймін саған. Егер сен альтинг мүшесі бола тұра
адамдарды осылай тонауға түсіруге болады деп ойлайтын болсаң, онда мен
үкіметтің өзін де мойындамаймын - оған қарсы шығамын.
- Сен мені тыңда, Бьяртур. Мен асарымды асап, жасарымды жасап,
қартайып қалған адаммын. Бұдан былай саясатпен айналысуды біржола
қоямын. Бірақ біз сенімен əрқашан жақсы достар болып келіп едік қой.
Оның үстіне, екеуіміз бір партияның мүшесі едік. Сондықтан да бұл
əңгімені доғарайық. Менің сені сыйлайтынымның белгісі ретінде бір
стақан нағыз таза бидай арағын ұсынамын. Кел, соны тартып жіберейік.
- Мен өзіме тиісті заңды нəрсені ғана талап етіп отырмын.
- Қазір заман қиын болып кетті, Бьяртур. Шетелдерде де жаппай
банкротқа
ұшырауда.
Американдықтардың
шеккен
зиянымен
салыстырғанда біздің Исландияда жоғалтқанымыз түкке де тұрмайды.
- Иə, иə. Ол рас. Қазір адамдардың көптеген аса ауыр қиындықтарды
бастарынан кешіруіне тура келуде. Сенің де судьядан асып тұрған түрің
жоқ екен. Сенің де ұры-қарылар мен баскесер тонаушыларды қолдап шыға
келетініңді емеурініңнен танып отырмын.
- Ал мен өзімді қашан болса да, қайда болса да халық үшін пайдалы
қызмет етіп жүрмін деп ойлаймын: альтингте де, өзімнің дəрігерлік
практикамда да солай екеніме күмəнданбаймын. Мен өзіме дауыс берген
адамдарға дəрі-дəрмектерімді ешқашан да қымбатқа сатқан емеспін. Аурусырқаулар үшін пайдалы да шипалы дəрі-дəрмектер жасау үшін жыл сайын
өз қалтамнан жүздеген крона жұмсаймын. Солай бола тұрса да көптеген
адам маған ақша төлеуді ұмытып кете береді - оларды ар-ожданы қинайтын
емес, ұялмайды тіпті. Бірақ мен, өзің білесің, ешкімге шағынып, жылап
жүрген жоқпын ғой.
- Егер мен ұмытпасам, менің екі əйелім де қайта-қайта ішіп, ақырында
өліп тынған анау удай ащы сұйық ішірткі дəрілерің үшін Бруни саған менің
есебімнен əрқашан мұқият ақша төлеп тұрған болатын.
- Мен мұндай əңгімені бірінші рет естіп отырмын, Бьяртур, - деді
доктор. - Бəлкім, саған ендігі жерде бүкіл елімізді тақымының астында
қысып ұстайтын адамдар ұнайтын болар. Өз бақытыңды солардан табатын
шығарсың.
- Редсмириліктер қалай дегенде де сендерден, яғни Брунидің
құйыршықтарынан, жаман бола қоймас. Рас, мен бұрын да солай ойлап
келгенмін. Ал енді қалай деп ойларымды білмей, басым қатып жүр.
Бьяртур кіммен сөйлессе де олар мұны өз айтқанынан басқаға
көнбейтін қыңыр да қайсар біреу деп білді. Енді, міне, ол ақымақтың
ақымағы сияқты тағы да көшеде қаңғып қалды. Ары ойлап, бері ойлап
қараса, бір-ақ жол қалыпты: редсмириліктерге барып, Ингольв Арнарсон
Иоунстың қолтығына қалай да кіріп алуы керек. Өзге барар жер, 6acaр тауы
қалмапты.
Бьяртур бұған дейін Тулуниус Иенсенді өзімді əрқашан қорғап, қолдап
жүретін əулие-періштем деп санайтын, ал Ингольв Арнарсонның атына
неше түрлі жаман сөздер айтатын. Бұл редсмирилік қожайыны үшін отыз
жыл бойы бел шешпей еңбек етті -алғашқыда батырақ болып жалданады,
кейіннен олардан несиеге жер сатып алып, соның қарызын өтеймін деп
тыным таппады, ақырында өлдім-талдым деп жүріп, еркін бостандыққа қол
жеткізді. Сондағы өзгерістің түрі мынау - тап сондай қансорғыш
тонаушыларға тап болды. Ол тонаушының тонаушыдан айырмасы болатын
шығар деп ойлаушы еді. Бекер екен. Олардың бəрі де бірінен бірі өтетін
болып шықты. Міне, Бруниді алыңыз. Ол қашып кетті. Жай кеткен жоқ.
Мұның бүкіл ақшасын алып, тақырға отырғызып кетті. Енді бұл не істерін,
қайда барарын білмей, басы қатып жүр! Байқап қараса, тонаушының
тонаушыдан айырмасы жоқ екен. Олардың бəрі де, қалада не далада
тұратынына қарамай, бір қалыптан құйып шығарылғандай ұқсас.
Редсмириліктердің бір жақсы жері - олар Бьяртурдың табан ақы, маңдай
терімен тапқан ақшасын алып, алыс өлкеге, шетелге қашып кеткен жоқ қой.
Олай болса, шын мəніндегі бостандық пен тəуелсіздікке ұмтылған адамның
Тулиниус Йенсен сияқтыларға арқа сүйеп қажеті жоқ екен. Ингольв
Арнарсон қалай дегенде де Бруниден асқан жаманшылық жасай қоймайды.
Ал, екінші жағынан алғанда, тұтынушылар одағының көмегіне иек
артқаннан жеркенішті нəрсе жоқ. Сонда йен аңғардағы кедей шаруаның
қолын бостандыққа - шын мəніндегі бостандыққа жеткізіп, тəуелсіз адам
ететін шынымен-ақ редсмириліктер болғаны ма?..
- Ə, өз еркі өзіндегі тəуелсіз дербес адам! Келдің бе ақыры? Біздің
қоғамға келетін уақытың əлдеқашан болып еді ғой. Осы уақытқа дейін
қайда жүрсің? - деді Ингольв Арнарсон.
- Мен сыпайылық сақтап, сəлем беру үшін келген жоқпын, - деп,
қысыла жауап қатты Бьяртур.
- Иə, қымбатты Бьяртур, ол жағы маған əбден белгілі. Сен өзіңе өзің
зиян істедің. Енді соның зардабын тартып жүрсің. Менің берген кеңесімді
құлағыңа ілмедің. Бруниден жата жабысып айырылмай қалдың. Осылай
боларын білгенмін, құрметті қартым. Бірақ менің саған деген өкпем жоқ.
Ал қазіргі жағдайың қалай?
- Қалай дейтін несі бар? Мен қазір мұндай сұраққа жауап қайтара
бермеймін. Менің жəне отбасымның қалай тұрып жатқанымыздың ешкімге
де қажеті жоқ деп ойлаймын. Мені бір қатты қырсық шалды - қойым
қырылып қалды. Бірақ онда тұрған ерекше не бар?! Ондай қырсық
Исландияда жиі-жиі кездеседі. Бұл елге адамдар алғашқы рет
қоныстанғаннан бері солай. Редсмириліктердің шығыны да аз емес.
Мұндай жағдай əрбір көктем сайын болып тұрады. Ал менің қойларым
редсмириліктердің қойларымен салыстырғанда қысқа жақсы төзеді тұқымы сондай.
- Жоқ, менің сұрағаным басқа бір жағдайға байланысты еді. Осыдан
біраз уақыт бұрын сенің жеріңде адам таң қаларлық түсініксіз оқиғалар
болды ғой. Сен үлкен ұлыңнан айырылыпсың...
- Айырылсам несі бар? Ол менің өз балам...
- Жұрттың айтуына қарағанда, ол Колумкиллидің салған ойраны деседі
ғой.
- Колумкилли дейсің бе? Ол əлгі парсылардың дініне қатысы бар диюперінің өзі ме?
- Жарайды. Ол жағын қоя тұрайық... Енді біз саған не көмек жасауға
тиістіміз?
- Не көмек жасайсыңдар? Ешқандай көмектеріңнің қажеті жоқ. Meні
тақыр жерге отырғызып, тонап кетті. Енді маған жұмыс керек. Мен өзім
үшін жақсылық жасап, жəрдем бере гөр деп ешқашан ешкімге де
жалынбаймын. Бірақ ақысын төлесе, кімге болса да жұмыс істеуге əрқашан
əзірмін.
- Иə, қымбатты Бьяртур, былтыр менің саған айтқаным айна қатесіз
келіпті. Бұл жерде менің кінəм жоқ. Тек өзіңнен көр - менің айтқан сөзіме
сенбей, құлақ аспай қойған өзің болатынсың. Қазір біздің елімізде екі
партия бар: олардың біреуі шаруалардың қанын сүлікше сорып, аяусыз
қанайды, ал екіншісі оларды қолтығынан демеп, аяғынан тік тұрғызуға,
қолынан келгенше жəрдем жасауға тырысады. Сен сол екеуінің
алғашқысына сеніп қалдың. Содан не шықты қане? Сен əуелі бір нəрсені
түсінші: бізге өкімет билігі елді халықтың игілігі үшін басқару үшін ғана
қажет.
- Иə, айта түс, əлі де айта түс, Инги, менің бір кездегі кіп-кішкентай
балам! Мен ешкімге де, ешнəрсеге де, əсіресе сенің сөзіңе сенбеймін.
Сондықтан да мен ешкімнен ешқандай жақсылық күтпеймін. Ешкімге
шағым жасап бармаймын. Қазір менің бірнеше қойым ғана қалды. Несі бар,
бəрін де қайтадан бастайтын боламын! "Бұған тағы да не керек болып жүр
өзі?" дейтіндер де табылар. Мейлі дей берсін. Менің өзімнің қойларыма
арнап жаңадан қора-қопсы салып алғаныма да біраз жыл болып қалды. Ал
енді зəулім мұнарасы бар үлкен үй салып алатын болар деп ойлайтындар
қатты қателеседі. Жарқыным Инги, ондай ой менде ешқашан болған емес.
Бірақ, - деп сөзін жалғады. Бьяртур, - сенің өмір гүлің бар кезде...
Осы жерге келгенде ол өзінің тым артық кетіп бара жатқанын байқап
қалды. Сөйтті де айтайын деген ойын аяқтамай, кілт үзді де, тоқтай қойды.
ЕЛУ БЕСІНШІ ТАРАУ
КӨКТЕМГІ КҮНДЕР
Қар еріп бітісімен қой өріске жайыла бастады. Əкесі мен балалары үйге
қайтып оралғанда оларға түскі ас үстел үстінде əзір тұр екен. Ал Аустаның
өзі қайда? Өзен жақта шұлық жуып немесе жуған кірлерін кере тартылған
жіпке жайып, соны қарап жүрген болар? Əлде ауыз үй жақта қамыр илеп
жүр ме екен? Ол соңғы кезде үйдің жоғары жағынан көзге көріне
қоймайды. Кешке жұрттың бəрі жатып қалған кезде ғана төсегіне келіп
жататынды шығарды. Қыз өзінің əкесі мен інілері үйде болған кезде
шамның өлімсіреген жарығында да жуынып-шайынбайтын болды. Бірден
төсегіне жатып, мамық көрпесін қымтап жамылып, қимылсыз жатып
қалады. Жүзін бөтен жанға көрсеткісі келмей, басын төмен салып жүретін
күйге түсті. Ұзын кірпіктері көзін жауып, көлегейлеп жүретін болды. Өзі де
ешкімнің бетіне тіке қараудан қаймығатын сияқты. Əкесіне бір сөзбен ғана
жауап қататын болды. Көбінесе одан қашқақтап жүруге тырысады.
Бьяртур Аустаның көзін кеңінен ашып, əлдебір нəрсені сұрағандай
немесе сенім білдіре тіке қарағанына үйреніп қалған еді. Бірақ ол көпке
дейін үндемей жүре берді. Енді міне қызына бір түрлі күдікті көзімен сұрақ
қойғандай қарай бастады. Ал Ауста үн қатпауға тырысты.
Мұнда, қиырда жатқан хуторда, адамдар бірінен-бірі сырын жасырып,
ештеңе айтпайды -кімнің не ойлап жүргенін біліп болмайды. Мүмкін,
осының өзі де жақсы шығар. Кішкентай хутордың аз ғана тұрғыны бір
қалыптан құйылып шыққандай болып көрінеді. Бірақ шынтуайтына
келгенде тіпті де олай емес. Өзге еш жерде де адамдар бір-бірінен тап осы
кішкентай хутордағыдай əр түрлі бола алмайды. Мысалы, Бьяртурдың екі
ұлын алып қараңыз: олар бірін-бірі қалай түсіне алады? Біреуі белгілі бір
жерден тапжылмай, белгілі бір мақсаттарына қол жеткізуді ғана ойлайды,
ал екіншісі қайдағы бір қиырдағы алыс елдерге сапар шегу туралы сағым
қиялдың орындалуын аңсайды.
Жылымық күн еді. Қар жіпсіп жатыр. Шатқалдың жоғары жағындағы
шаншыла төмен қараған сүңгі мұздар да еріп біткен. Құлама су сарқырап
аға бастады. Кішкентай Нонни көктемнің осы бір əрекеттеріне қызыға
қараумен болды. Оңтүстік жақтан күшті жел соқты, ол құлама суды кері
қарай, таудың өріне қарай итермеледі.
- Неменеге соншама қадалып қарай қалдың? Одан да жұмысыңды
істесеңші! - деді ағасы Гвендур.
Бұлар қи күреп, қора тазалап жүр еді. Мына шатқалдағы құлама су да,
оңтүстіктен соққан күшті жел де кəдімгі адам жаны сияқты əр нəрседе
өзінің ізін қалдыратын табиғатпен бірге ұдайы құбыла өзгеріп тұрады екенау. Нонни бұл туралы кезінде анасына айтып берген болатын. Сонда
баласының ойын түсінген ол да бұған өзінің арман-мақсатынан сыр
шерткен еді. Енді, міне, Нонниді түсінетін ешкім жоқ. Солай бола тұрса да
бұл өз арманын аңсап, оның орындалуын қиялдаумен өмір сүріп жүр.
Ноннидің өз алдына оңаша жеке болғысы келеді, бір түрлі қамығу мен
жабырқау сезіміне беріледі. Қой бағуға кетіп бара жатқанда бұрын өзі
ешқашан естімеген əртүрлі зарлы əуендер айтады. Оның кеудесінде əлдебір
сиқырлы саз аспабы бар сияқты. Рас, бұл ол аспапты тарта алмайды. Бірақ
бір таң қаларлығы - оның ішегіне ойша тиіп кетсе-ақ, əр түрлі дыбыстар
шыққандай болады. Ал бұл ол əуендерге іштей тебірене құлақ түреді. Тіпті
қалтырап-дірілдеп, кей-кейде көзіне жас келіп, қалай қосылып кеткенін өзі
де білмей қалады. Ал мұның көзі тұнық та терең, ойлы да байсалды,
бұлақтай тап-таза, сол бұлақтың түбінде жатқан ақ күмістей жарқырайды.
Таудағы шөп енді-енді тебіндеп келе жатқан шақ. Бьяртур ауа райының
бұзылатын түрі бар-ау деген қауіппен қойды хутордан алысқа ұзатқан жоқ.
Ол қойды əдетте йен даланың оңтүстік немесе шығыс жағына жаятын, ал
бұл жолы таудан еңіске қарай айдады. Үйдегі үнсіз тыныштық мұның
жанын неғұрлым көбірек жегідей жеген сайын оған көктемнің шипалы
салқын ауасы солғұрлым жанына жайлы, жағымды бола түседі, еріп кеткен
əлі де еріп жатқан қардың иісі де ұнайды. Ал көктемгі күн көзінің шуағына
малынған кең дала мəңгілік түйсігі сияқты сезіледі - өйткені шетсіз-шексіз
иен далада мəңгілікті сезінбеу мүмкін емес. Тау беткейіне күннің шуақты
көзі түскен сайын қысқы қар кейін шегініп кетіп жатты. Шірінді шөптің,
бойына нəр жүре бастаған аршаның, күртік қар астынан қылтиып бой
көрсеткен жап-жасыл көктің иісі аңқи бастады. Қойлар көк қуып, бытырай
жайылуға көшті. Олар бір кезде кенеттен бір нəрседен үріккендей болып,
төменгі шатқалдан шыға өрге қарай дүркірей жөнелді. Бірінің соңынан бірі
ұбап-шұбап, желге қарай көкірек тосады. Өйткені олар да шетсіз-шексіз,
мəңгілік кеңістікке шығуды қалайды. Бостандыққа ұмтылу - қойларға да
тəн қасиет.
Бірнеше күн болды, қарғалар шатқалдың үстінде топ-тобымен қалықтап
ұшады да жүреді. Бьяртур шатқалды аралап шықпақ болды. Мына
қарғалардың үйіріле құлдилап қонып, шұқып жеп жүргені қандай жемтік
екенін біліп қайтпақшы. Өзендегі судың тасып аққанына біраз болған.
Бірақ оның деңгейі бұдан бірнеше күн бұрынғыдай жоғары емес еді - тайыз
болып қалған. Бьяртурдың иті кілт тұра қалды да, су жағаға шығарып
тастаған қарайған бір нəрсені көріп, өршелене үрді. Қарқ-қарқ еткен
қарғалар шатқалдың үстімен ұшып өтті. Бьяртур бұл жерден өлген малдың
жемтігін көре қоймайтын шығармын деген ойда еді. Өйткені биылғы
көктемде мал өлім-жітімге ұшыраған жоқ болатын Оның үстіне, анау
қарайған нəрсе малға ұқсамайды. Қайта адамның мəйітіне келіңкірейтін
сияқты. Ол сымбатты жас жігіттің денесі болып шықты. Шамасы, биылғы
өткен қыста жартастың үстінен құзға құлап, қар астында қалып қойған
болуы керек. Өзеннің тасқынымен жағаға шығып, су қайтқан кезде құмның
бетінде қалыпты. Мəйіттен адам кескінін айырып болар емес. Беті-жүзі
бұзылып, жалпайып кетіпті. Кеңсірігінен ештеңе қалмапты, үңірейіп тұр.
Еріндері де жоқ. Аузы аспанға қарап ыржия күліп жатқандай. Көздерін
қарға шұқып, жеп қойыпты. Үсті-басындағы киімдері іріп-шіріп, бозданып
кетіпті. Сүйектері ырсиып жатыр. Құзғын қарғалар білгенін істепті.
Қарауға жүрегің ауырады. Бьяртур мəйітті таяғының ұшымен бірнеше рет
түртіп көрді.
Итіне: "Тəйт енді, үре берме!" дегендей зекіп, əлдебір нəрселерді
міңгірледі:
Тағдырдың ендігі көрсетейін дегені осы шығар... - ол насыбайдың бір
шымшымын иіскеді. Ит үргенін əлі қоймады. - Өшір енді үніңді! Шəуілдей
бергеніңнің енді түк пайдасы жоқ. Мұның сырын сен бəрібір түсінбейсің!
Біреулердің барлық кінəні Колумкиллиге жаба салатыны өзінен-өзі белгілі.
Сірə, əркімнің өз тағдыры өз кеудесінде, өз билігінде деген сөз дұрыс та
шығар? Бірақ қолдан келер дəрмен қайда?
Ал Бьяртурға бұл сұмдық үшін Колумкилли тіпті де кінəлі емес екенін,
жалпы алғанда оның адам тағдырына ешқандай да қатысы жоқ екенін
мойындаудың өзі оңайға түскен жоқ. Рас, Колумкилли туралы айтылып
жүрген əңгімелердің бəрі де бос сандырақ, шылғи өтірік екенін біле тұрса
да Бьяртур ол əңгімелерде шынайы шындықтың өзінен де күшті əлдебір
басқа шындықтың бой көрсетпей, жасырын жатуы мүмкін деген ойдан
ешқашан арылып көрген емес. Иен далада жын-перілер өмір сүреді-міс. Ол
адамдардың етін жейді-міс. Бірақ қалай дегенде де бүгінгі өзі тапқан
мəйітке қатысты əлдебір шындықтың болуы, оған белгілі бір құрмет
рəсімінің көрсетілуі керек қой. Ондай құрметті мұның неғұрлым тез
жасауы тиіс. Өйткені қойлары шатқалдан шығып, жоғары өрлеп барады оңайлықпен жеткізбей кетуі мүмкін. Вьяртурдың таяуда ғана тоқылған
жап-жаңа биялайы бар еді. Өзі қалың, жылы болатын. Ол оң қолындағы
биялайын шешіп алды да, мəйіттің үстіне тастай салды. Өйткені өлген
адамның мəйітіне əйтеуір бір құрмет көрсетпей кету əділдікке, көргендікке
жатпайды. Содан кейінгі минөттің өзінде-ақ Бьяртур шатқалдың жоғары
жиегіне көтеріліп үлгерді. Өзінің ойлағанындай, қойлары өрге қарай заулап
барады екен. Тек ілгері ұмтылады. Оларды бастап бара жатқан қой ілгері
ұмтылған бойы сонау биік жартастың басына дейін шығып кетіпті.
Сонымен барлық қой Блауфьедль тауына бет алыпты. Бьяртур оларды қуып
жетті. Ол мына қойларының ерте көктемнің өзінде сергектік танытып,
бейне бір ешкіммен қатыспай, өз алдына бөлек кеткісі келген тақуалар
сияқты таудың шетсіз-шексіз кеңістігінен өздеріне оңаша жайылым іздегісі
келгеніне қуанды.
- Халбера, - деді ол кешке қарай үйге келген соң сыңар биялайын оның
алдына лақтырып тастап, - оң қолыма тап осындай етіп биялай тоқып бер.
- Бір сыңары қайда? - деп таң қала сұрады кемпір. Өйткені ол
Бьяртурдың бұрынды-соңды биялай жоғалтқанын көріп-білген емес еді.
- Ол жағын қазбалап сұрамай-ақ қой, мүсəпір қартым, - деді Бьяртур.
- Қазбалап сұрамай-ақ қой дедің бе? - деп сұрады Халбера кемпір. Ол
басы қалт-құлт етіп, аздап теріс айналып отырды. Бұл - оның біреуге назар
аударып қараған кездегі ежелгі əдеті. Ол "Қазбалап сұрамай-ақ қой" деген
сөздің астарында бір сыр барын сезгендей болды: рас, қазбалап сұраудың
қажеті жоқ - адамның жүрегін сыздатып, ауыртудың не керегі бар?
ЕЛУ АЛТЫНШЫ ТАРАУ
ƏПКЕ
Күшті нөсер жауып өтті, бүкіл дүниені су басып кеткендей болды.
Көктемгі жүздеген шағын өзен арнасынан асып, еңіске қарай жарыса тасып
ақты, тау бетіндегі қарды теңізге қарай айдап, жуып-шайып кетті. Күннің
көзі қайта ашылған кезде аңғарда қар қалмаған еді. Тау жасыл желек
жамыла түсті. Жасыл шөптің ара-арасынан сарғалдақтар бой көтеріп, мені
көрдіңдер ме дей бастады. Жылы жел соқты. Қотанның жанынан ағып
өтетін шағын өзен алғашқыда асаусығандай болып еді, соңынан сабасына
түсіп, тағы да өз арнасынан аса алмай қалды. Мұны Бьяртурдың кенже ұлы
байқап үлгермеді. Арада жыл өтпей жатып, енді оның өзен бойлап, ойнап
кетуіне рұқсат етілмеді. Міне, ол қой қорада қи күреп, ара-арасында демін
алған кезде ақымақ біреу секілді алысқа көз тігіп, ұзақ қарайды,
қиялданады. Аульвалардың бұған "Сен алыстағы ғажайып елдері
аралайтын боласың" деп, көріпкелдікпен уəде бергені қайда?! Ол өзінің
кітаптарын оқыған сайын ол елдермен қоян-қолтық араласып кеткендей
болған еді. Ал енді көктем келгенде ол елдер бұдан көкжиектің арғы
жағында бір қиянға тағы да алыстап кеткендей. Ендігі тұрысы мынау. Ол
Аустаға қараған сайын ол елдердің қаншалықты қашықтап кеткеніне кəміл
көз жеткізгендей болады. Ал олар қыстыгүнгі қиялында қол созым жерде,
жап-жақын сияқты еді - шетсіз-шексіз қар басып жатқан кең даланың арғы
жағында айқын көрініп тұрғандай болатын. Бірақ үмітсіз - сайтан. Тəтті
қиялында көргендерінен күдерін үзгісі келмейді. Мына шуақты көктем
баланың үмітін одан сайын күшейте түскендей - алыс өлкелерден ұшып
келіп жатқан құстар да, бетінен аймалаған жылы желдер де, шайдай ашық
көгілдір аспан да, таусылмайтын, мəңгілік ұзақ уақыт та сол арманға
меңзейді. Көктем алыс сапарға шақырып, еліктіре түскендей əсер етеді.
Нонни үйдің аласа есігінен еңкейіп сыртқа шыққан бойда оны тағы да
көктем шақырып тұрғандай болады: ол кілт тоқтай қалып, əлгі үнге ынтыға
құлақ түреді. Оның тұла бойын өмірге деген мұңды құштарлық билеп ала
жөнеледі. Нонни көктемнің мұндай үніне əсіресе мұғалім кетіп қалғалы
бері ерекше қатты ден қоятын болып алды. Ал ол пасха мейрамының
алдындағы аз ғана күн бұрын кеткен еді. Бұған дейін Нонни Аустаның
жылап-сықтап жүргенін байқамаған екен. Бір күні жексенбіде кеш болып,
қас қарая бастаған кезде ол Аустаны жылғадағы көк шөптің үстінде
етбетінен түсіп, жалғыз жатқан жерінен көрді. Бұл оның жанына
жақындады. Қыз қимылсыз жата берді, тіпті мұның келіп тұрғанын да
сезген жоқ. Өте жақын барғанда байқағаны: қыз екі иығы селк-селк етіп,
бетін жерге басып жылап жатыр екен. Нонни мұның өзіне жəне ағасына
қарағанда əлдеқайда осал əрі нəзік жан екенін бұрыннан да жақсы білетін білген сайын жаны ашып, аяйтын. Қанша дегенмен əпкесі ғой! Мұның ет
жүрегі езіліп, қазір де сыздап қоя берді, əпкесіне деген жанашырлық сезімі
оянды. Ал Ноннидің өзі сирек, əсіресе былтырдан бері өте сирек жылайтын
болған. Өйткені енді көп ұзамай-ақ ер жеткен азамат болады ғой. Ол
Аустаға үн қатты. Қыз селк ете қалды. Орнынан атып тұрды да көйлегінің
етегімен көзінің жасын сүртті. Бірақ ағыл-тегіл көз жасын тоқтата алмай,
жылай берді, жылай берді.
- Неменеге еңіреп жатырсың? - деді ол, таңдана қарап.
- Ештеңеге, - деді Ауста өксігін баса алмай.
- Бір нəрсеңді жоғалтып алған жоқсың ба? - деп сұрады бала.
- Иə, - деп үн қатты Ауста.
- Сонда не жоғалттың?
- Ештеңе.
- Еңіреудің қажеті жоқ, - деді бала.
- Мен тіпті де еңіреп отырған жоқпын, - деп қарсыласты қыз. Бірақ
көзінің жасы əлі тыйылған жоқ.
- Əлде əкем ренжітті ме?
- Иə.
- Сонда ол не деді?
- Ештеңе деген жоқ.
- Ол немене, сені сабады ма?
- Иə, бір күні сабағаны рас. Бірақ бұдан көп бұрын еді. Жарайды, оны
еске алмай-ақ қояйық. Мен ұмытып кеткенмін. Жо-жоқ, айтпақшы, ол мені
тіпті де сабаған жоқ болатын.
- Сонымен сен неге жылап отырсың? Əлде саған бір нəрсе қажет пе?
Ауста өксігін баса алмай, ентіге отырып:
- Иə, - деп, бұрынғысынан бетер өкіріп жіберді.
- Сонда саған не керек? Айтсаңшы, - деп сұрады бала.
- Білмеймін! Не керек екенін өзім де білмеймін! - Ауста одан сайын
торыға жылай берді.
- Соула, əпкетайым, айта қойшы. Маған айтуыңа болады ғой. Ертеңгі
күні ер жетіп, азамат болғанда мен сенің қай тілегіңді болса да
орындаймын. Солай ете алатын шығармын
- Сен əлі ештеңені де түсінбейсің. Сен əлі кіп-кішкентайсың... Менің
жағдайымды əлі ешкім де түсінбейді. Менің өзім де! Күндіз-түні бірдей
ойлансам да түсінбеймін!
- Түсінбейтін несі бар? Мұның себебі сен мына біз сияқты ұл бала
емессің ғой, - деді Нонни, оған толық жаны ашитынын білдіре. Қазір ол
адамзаттың тəніне қатысты ең қиын, тіпті тұспалдап айтуға да болмайтын
қайдағы бір құпия сырларын сөз етуге тура келетінін сезді. Мүмкін мұның
өзі Ноннидің тарапынан жасалған жақсы қылық емес те шығар. Бірақ, амал
қанша, абайсызда аузынан шығып кетті.
- Иə, солай да шығар, - деп ойлана əрі торыға жауап қатты Ауста.
- Жарайды, қымбатты Соула, - деді ол, қызды қалай да жұбатқысы
келген батыл ниетпен оның бетінен мейірлене сипап қойып, - Болар іс
болды. Енді оған өкінбе. Мұны ешкім де білмейтін болады. Мен өлсем де
тісімнен шығармаймын. "Ешкімге айтушы болма!" деп Гвендурға да қатаң
ескертіп қоямын.
- Яғни, сендер білетін болдыңдар ғой! Солай ма? - деп сұрады Ауста.
Ол шетінен көтере ұстап тұрған көйлегінің етегін қолынан түсіріп жіберді
де інісінің бетіне тура қарады. -Сен өзің білесің бе?
- Жоқ, аяулы Соула. Мен ештеңе де білмеймін. Мен сендерге қарап
жатқан жоқ болатынмын. Бірақ онда тұрған не бар?! Енді өкінгенмен
қолдан келер қайран жоқ. Ал мен ертеңгі күні ер жетіп, азамат болған соң
басқа бір елге барып, үй салып бітірген соң сені өз қолыма аламын. Бірге
тұратын боласың. Картоп та жей аласың.
- Картоп? Картоптың маған қажеті қанша?
- Білмейсің бе, əлгі Тауаратта айтылғандағыдай ғой...
- Тауратта картоп туралы еш нəрсе айтылмайды.
- Менің айтайын дегенім, əлгі бір əйелдің жеп қойған жемісі туралы еді.
Маған Тауратта айтылған əңгімелердің түкке қажеті жоқ, - деді Ауста,
жылай-жылай ісіп кеткен көзін кеңістікке тіге қарап. - Құдай... Сол
Құдайың - менің жан-тəніммен жек көретін қас жауым...
Бала оған кенеттен тосын сұрақ қойды:
- Соула, өзің айта қойшы, қыстыгүні мұғалім аңсаған армандарыңды
ойша жасыруға əмір еткенде сен қандай арман туралы ойлап едің?
Соула інісінің бетіне сынай қарады. Дəл осы қас қағым сəтте оның көзі
қатты қылиланды. Бұл - оның жылаған кездегі үйреншікті əдеті. Ол
қабағын төмен түсіріп жіберіп, көк шөптің бір тал сабағын умаждап,
езгілей берді.
- Сонымен сен ешкімге ештеңе айтпайсың ба?
- Жоқ, ешкімге де айтпаймын. Ал сен сол жолы қандай асыл арманды
қалап едің?
- Махаббатты, - деп жауап берді қыз. Сөйтті де тағы еңіреп жылап қоя
берді. Көз жасын тыя алмай: - Махаббатты, махаббатты, махаббатты!.. - деп
қайталай түсті.
- Махаббат деген не ол?
Ауста көк шөптің үстіне құлап түсті де екі иығы селкілдеп, тағы да
еңіреп жылады. Əлгінде осында Нонни келгендегі қалпына қайта енді.
- Менің өлгім келеді! Иə, өлгім келеді, өлгім келеді!..
Нонни мұндай ауыр қасірет кезінде қандай көмек көрсету керек екенін
біле алмай, басын қатырды. Ол қыздың қасындағы жап-жасыл көк шөптің
үстіне ақырын ғана жайғасып отырды. Енді оның кеудесіндегі саз
аспабының ішектеріне бейне бір қол тиіп кеткендей, əлдебір əуен пайда
бола бастады.
Бала өз өмірінде бірінші рет адам жанының шым-шытырық
қатпарларына еркін үңілді. Бірақ оның тылсым сырларын түсінуіне əлі ерте
еді. Дегенмен ең маңыздысы - Аустамен бірге оның қасіретін қосыла
сезініп, қосыла бөлісті. Бүкіл дүние белгілі болған бір тамаша əнін де
естелік ретінде жырлап берді. Адам жанының соншалықты қорғансыз
екенін білу, оның бір-біріне қарама-қарсы күштерінің арасындағы
кескілескен күресті түсіну əлі де əннің тууына себеп болатын қайнар көзге
айнала алмайды. Əрбір ғажайып əннің тууы үшін біреудің қайғы-қасіретін
онымен бірге бөлісу керек. Мысалы, туған елдің тамаша қызы Ауста
Соуллильяның қайғы-қасіретін бірге бөліскен сияқты.
ЕЛУ ЖЕТІНШІ ТАРАУ
БАЛА ЖƏНЕ АЛЫС ЕЛДЕР
Арман-қиялдың ең таң қаларлық жақсы қасиеті - оның орындалуы.
Мұны өзге ешкімнің мойындағысы келмесе де барлық уақытта да осындай.
Ал адамдар өздерінің арман-қиялдары орындала бастағанын өз көздерімен
көре бастаса да оған тіпті де таң қалмайды. Бейне бір тек осылай
болатынын зор сеніммен асыға күтіп келген сияқты сезінеді. Қалай да қол
жеткізсем деген мақсатың мен оған қалай қол жеткізу жөнінде
қабылдайтын шешімің бір-біріне өте жақын туыстардай ұқсас жəне олар
бір жүректе ұзақ уақыт қалғып-мүлгіген қалпында сақталады.
Бұл оқиға Құдайға мадақ айту мерекесінен бір күн бұрын болды.
Жылдың бұл мезгілінде аңғар арқылы алуан түрлі адамдар ары-бері жиі
өтіп жатады. Бірақ бұл хуторға олардың ілуде біреуі ғана қайырылады. Ал
бұл күні Жазғы мекенге бір жүргінші арнайы бұрылды. Оның сыртқы
көрінісінде ешқандай ерекше белгі болған жоқ. Бұл өмірде атқаратын
қызметі мен міндеті жөнінде еш нəрсені байқап білу мүмкін емес. Мұнда
бұрылғандағы жалғыз міндеті біреудің аманатын орындау - беріп жіберген
хатын тапсыра кету еді. Кейін, арада бірнеше жыл өткенде, Иоун
Гудбьяртурссон қанша тырысқанымен ол адамның түр-тұлғасын, бетбейнесін еш есіне түсіре алмай-ақ қойды. Бір сөзбен айтқанда, ол ең
қарапайым адамдардың бірі еді. Сондықтан өзге жұрт оның қарапайым
адам екеніне назар аударып, елеп-ескермеді. Ол Жазғы мекен иесі