Арманын Аңсаған Жандар - 28

аңыздарды, түрлі айтыс-тартысқа, дау-дамайға толы əңгімелерді түгел
жинайтын болса, онда Таурат сияқты көлемді бір томдық кітап болар еді.
Поселкеде əртүрлі партиялар, тіпті діни секталар дерлік топтар құрыла
бастады. Кейбіреулер мұның бəрі де жоғары құдіреттің жіберген аяны деп
білді. Екінші біреулер ол ашық аянның мəні неде болды екен деп таңдана
сұрастырумен болды. Үшінші біреулердің айтуынша, олардың бəрінің
сөзіне қарама-қарсы, қойлар өздерін-өздері аяқ асты етіп, таптап өлтірген
болып шықты. Кейбіреулер сиқырлы зұлым күш иесін қайдағы бір
епетейсіз ұзын бойлы алып құбыжық етіп көрсетпек болса, енді біреулері
орта бойлы, тіпті одан да аласа шағын денелі, мыржиған тіршілік иесі деп
дəлелдеуге тырысты. Енді біреу, əлдебір тарихи дерекке сүйене отырып,
сиқырлы зұлым күштің иесі еркек жынысты деп дəлелдеп бақты. "Жоқ,
олай емес, əйел жынысты" деп қарсы дау айтушылардың дəлелі оларға
қарағанда əлдеқайда сенімсіздеу шықты. Ал үшінші біреулер "Онда
ешқандай жыныстық белгі жоқ, ол - қызтеке" деп соқты. Осы төңіректе
əртүрлі өзіндік ерекше теориялар өріс алды.
Сиқырлы зұлым күш иесі Рождество мейрамы күні Жазғы мекенді
қиратады-мыс деген алып қашпа сөз ел арасына тез тарап кетті. Бұл дерек
онымен аз ғана уақыт бірге болдық деген балалардан шыққан-ды. Хутор
тұрғындарына ниеті түзу адамдардың кейбіреулері пастордың йен далаға
шығып, дұға оқуын сұрады. Жаратушы иеміздің атынан сиқырлы зұлым
күш иелеріне ықпал етіп, олардан өз рухтарын тыныштандыруды талап
етсе, бəлкім, олар да райынан қайтатын болар деп ойлады. Бұған пастор
қатты қуанды. Өйткені бұл приходта Құдайға құлшылық етуді мойындай
бермейтін адамдардың өздері де қазіргі қалыптасқан жағдайдың
салдарынан Оны естеріне ала бастаған еді! Пастор ретінде осы приходты
қабылдап алғалы бері Құдай туралы сөзді оның өзі де тек шіркеу
кафедрасында тұрғанда ғана амалының жоғынан аузына алатын. Рухани
өмір туралы əңгімелер бұл аймақтың адамдары арасында іш пыстыратын
немесе күлкі шақыратын.
Бір күні кешке қарай хуторға адамдар көп жиналды. Мұнда əлдебір
мереке өткізіліп жатқандай. Ауа райы жұмсақ, жұлдызды аспан ашық. Он
төртінен туып, əбден толысқан Ай сəулесі төгіліп тұрды. Жастардың үлкен
бір тобы да келіпті. Олар сіресе қатқан қар үйінділерінің үстінде не істерін
білмейтін ақымақ жандар сияқты топтанып тұрды. Өздеріне мүлде белгісіз
əлдебір нəрсені тағатсыздана күтетін сияқты. Сонымен қатар қорқынышты
көңіл күйлерін де жасыра алмайды. Мына көгілдір суық қараңғылық
арасынан бейне бір құпия құбыжық шыға келетіндей көрінеді. Қыстыгүні
Фьордтан келіп, таудағы хуторлардың бірінде жұмыс істеген жас жігіт ең
соңғы шыққан əуейі əндерді бірінен кейін бірін салып, жұрттың көңілін
көтеріп жүрді. Бұл əндердің сазына жастар биыл қыс бойы билеп шыққан
болатын. Əлдебір қорқыныш сезімін баса түсуге тырысқан жастар ол
əндерді қазір де қосыла шырқады. Бұл жерде кездейсоқ шытырман оқиғаны
тамашалағысы келген əуесқой жастар ғана емес, көпті көрген көп жасаған
ересек адамдар да, қарттар да, бір-бірімен ертеден жұбын жазбай бірге
жүрген ескі достар да бар болатын. Тіпті Тау королінің өзі де келіпті. Ол
былтыр жергілікті приход кеңесіне мүше болып сайланған Міне, енді бүкіл
жауапкершіліктің салмағы соның ғана мойнына түсіп тұрғандай. Əсіресе
тап қазіргідей қиын-қыстау кезеңдегі ауыртпалықты айтсаңызшы! Мұнда
келуге пасторды да көндіріпті. Оның жап-жас бала бола тұра басы таз, екі
қолын қотыр қаптап кеткен екен. Ол ең алдымен осында қойлардың
көрмесін өткізу керек, ол үшін оңтүстіктен қой өсіруші маман шақыру
қажет деген ойда болатын. Пастор бұл ретте өзінің "Ауылшаруашылық
хабаршысы" деген басылымнан оқыған мақалаларына сілтеме жасап тұрып
алды. Ол мақалаларды ғылымның ең соңғы жоғары жетістігі деп білетінін
айтты. Енді біреулер балаларды оңаша шақырып алып, сиқырлы зұлым
күш иелерінің елестері туралы сұрастырумен болды. Олардың түр-түсі
қандай екенін, не айтып, не қойғанын білгісі келді. Бьяртурдың қабағынан
қар жауып, тым көңілсіз жүрді, қонақтардың берген сəлемін де жөнді
ықыласпен алмады. Өйткені ол мұнда ешкімді де арнайы қонақ етіп
шақырған жоқ болатын. Сондықтан да сақалын ақырын ғана сипап қойып,
əлдебір өлең жолдарын өзінше міңгірлеп оқудан жалықпады.
Адамдар тұрған орындарынан қозғалмай, қар үстінде, түнгі
қараңғылықта ерекше бір қызық та қорқынышты құбыжық қашан келетінін
күтті. Көптеген адам бізді мұнда күтіп алып жатқан ешкім жоқ, бекер-ақ
келген екенбіз деп өкінді. Ақырында Кельдтен келген Хродлагур сөз
бастады. Ол босқа қарап тұруға төзе алмайтын əрі іскер, əрі тік мінезді қарт
еді.
- Қане, қайырымды жандар, іске кірісетін уақыт болған жоқ па түге? деді ол.
Бұл оның қой қораны айнала жүріп, дұға оқитын кез келді ғой дегенді
еске салғаны еді. Соңғы кезде мұның өзі əдет-ғұрыпқа əбден сіңген, діни
жоралғы ретінде қалыптасып кеткен болатын. "Қой қораны айналып жүріп
дұға оқу" деген тіркес сөздік құрамға біржола еніп те үлгерген.
Өзгелер бұл ұсынысты салтанатты жағдайда қуана қарсы алды.
- Қане, бастасақ, бастайық! - десті.
Біреулерді балаларды тауып келуге жұмсады. Тау беткейіне өрмелеп,
тарап кеткен жастарды жинау керек болды. Өйткені бұлдыраған көгілдір
көлеңкесі мол түн сиқырлы зұлым күштердің бой тасалап жасырын келуі
үшін ғана емес, махаббатқа бой алдырған жастар үшін де таптырмайтын
қолайлы сəт еді.
Балалар жүгіре жетіп келді. "Енді не болар екен?" деген əуесқой
құмарлықтан екі көздері бадырайып кетіпті. Сиқырлы зұлым күш иелері
туралы сөз етуі керек екендігі тарс есінен шығып кеткен пастор
"Ауылшаруашылық хабаршысынан" оқыған əлдебір жаңа теориялар
туралы қызу əңгіме соғып тұр екен. Ол ауыр бір күрсініп алды да
Хродлогурдың ұсынысына былай деп жауап қайтарды.
- Жақсы. Құдай атымен бастасақ, бастайық!
Тау королі, Эйнар, Оулавюр екі қолдарын арттарына ұстап, бүкшең
жүріспен шұбыра алға шықты. Олардың жүзінен адам таң қаларлық
əлдебір үрейдің белгісі байқалады. Сақалдарына пішеннің қиқымы
жабысып қалыпты. Адамдардың алдыңғы жағында да, артқы жағында да
иттер маңғаздана шұбырып жүрді. Мына сəттегі салтанатты шерудің
маңыздылығын олар да түсінгендей. Біреулер қыздардың қолтығынан
ұстап, ыржың қағып барады. Ал сиқырлы зұлым күш иелерінің келуін
ойлап, қорқып келе жатқан қыздардың екі беттері қызара түскен. Ал,
Бьяртурдың ойынша, ол қыздарды қызықтыра алып келген нəрсе тіпті де
бүгінгі сиқырлы күштердің бой көрсетуі емес болатын.
Жігіттер, қой қораның ішіндегілерден сұраңдаршы, біздің қай бағытпен
жүруіміз керек? -деп өтінді Хродлогур. - Алдын ала білгеніміз жақсы ғой.
Аруақтардың кейде күннің қозғалысы бағытымен, кейде оған қарама-қарсы
бағытпен жүруге мəжбүр ететінi болады.
Хельги інісін қолынан ұстап жетектеген бойы аяқтарының ұшымен
басып, қой қораның есігіне дейін жасырынып жетті. Сиқырлы күш
иелерімен бұған дейін олардан басқа ешкім де сөйлесіп көрмеген болатын.
Олар есіктің ысырма тетігін жылжытып, ақырын ашты да қой қораның
ішіне қорқа-қорқа көз жүгіртті.
- Тсс! - деді ағасы, тым əуесқой сабырсыз қонақтарды сақтандыра белгі
беріп. - Жақын келмей, тұра тұрыңдар!
Осы кезде қойлар əдеттегіден тыс əлдебір қорқыныштан дүр ете үркіп,
жартылай бос қораның ең алыс түпкіріне барып, үйме-жүйме болып
тығылды. Балалар қой қораға кіріп, жасырынып қалды. Есіктің ысырма
тетігін мықтап іліп, жауып қойды. Поселкеден келген бір жасамыс əйел
"Құдай, сені мақтан етеміз!" деген дұғасын əуеніне басты. Өзгелер оған
қосыла əндетті. Тек Хродлогур ғана қосылмады. Ол "Діни жоралғы"
дұғаны əнге қосып айтудың қажеті жоқ. Əр нəрсенің өзінің бұрыннан
белгіленген тəртібі бар. Соны сақтау керек" деді. Кенеттен жұрттың бəрі де
əлгі қойлар сияқты дүрліге сапырылысып, қатты əбігерге түсті. Екі бала
қой қорадан бейне бір əлдебіреулер желкелеп итеріп шығарғандай ытқып
шықты. Сөйтті де күртік қардың үстімен сырғанай жөнелді. Олардың
сөзіне қарағанда, сиқырлы зұлым күш иелері сырттағылардың қой қораны
тоғыз рет айналып шығып, тоғыз шумақ дұға оқуын талап етіп жатқан
көрінеді.
- Тоғыз шумақ па, тоғыз жол ма? - деп, салтанатты үнмен дауыстап,
анықтай түсті Эйнар.
Қалай дегенде де діни жолмен жоралғы дұға оқу басталып кетті. Тым
қарт шалдар псалом-дұғаны иттердің ұлуы мен үруінің əуеніне қосыла
оқыды. Ал псалом-дұға оқудан хабары жоқ жастардың ойында əлі де басқа
бір нəрселер бар еді. Олар соны ойлаумен боды. Жұрттың бəрі де үрейлері
ұша қорықты. Қар үстіндегі көгілдір көлеңкелер бір-бірімен қосылып,
тұтаса бірікті.
Бьяртур жеке өзі бір шетте тұрды. Ол өзінің Титласын шақырып алды.
Оны бөтен иттермен таласа тістесіп қалар деп сақтандырды.
Көп ұзамай-ақ жастар қой қораны айналып жүре беруден əбден
жалықты. Олардың бір тобы өзгелерден бөлініп, төбенің қия беткейімен
төменгі сайға түсіп кетті. Онда барып, өздері Фьордта күнделікті тыңдап
жүрген əуейі жаңа əндердің əуеніне құмарлары қанғанша билеп
қайтпақшы.
Өздерін ержүрек батырмыз деп санайтын екі жігіт қой қораға басакөктеп кіріп барды. Сиқырлы зұлым күштердің қандай екенін өз көздерімен
көрмекші. Бірақ олардың кіргенінен шыққаны тез болды. Табалдырықтан
аттап түскендері сол еді, қой қораның арғы түкпіріндегі пішенханадан
оттай жанып, жарқ-жұрқ еткен екі көзді байқап қалды. Кəдімгі Греттир*
туралы сага суреттелетін алып құбыжықтың қорқыныш тудыратын
көздерінен айнымайды екен. Əйтеуір бір кезде, қартайған шақтарында, бұл
ержүрек екі жігіттің өз немерелеріне Исландия сагаларында айтыла беретін
құбыжық алып күштердің иелерін, олардың салған ойранын біз де өз
көзімізбен көргенбіз деп айтуларына енді толық негіз бар. Бірақ іс мұнымен
ғана бітпеді. Енді əлгі көрініске іле-шала баж ете қалған қатты дауыс
шықты - ондай дауысты Исландиядағы бар бірде-бір жабайы жануардың
шығаруы тіпті де мүмкін емес. Оны тот басып, тозығы жеткен темір есіктің
ешқандай
мəн-мағынасыз,
құлақты
жарып
жіберерлік
қатты
жаңғырығымен ғана салыстыруға болатын еді. Қой қораға тап сол сəтте
жалт қараған пастордың пайымдауынша, бұл сұмдық ащы дауыс алты
қабат аспанның арғы жағындағы патшалық пейішінің қақпасы алдында
мəңгілік азап шегу үшін қатаң жазаға кесілген əлдебір құбыжық тіршілік
иесінің жан даусы болуы тиіс. Жаңағыдай сарғыш-жасыл көздердің аспан
патшалығының жарқыраған күшті жарығын бұған дейін де, бұдан кейін де
көру ешқашан мүмкін емес. Осы қолайлы сəтті пайдалана қойған пастор
аспан патшалығындағы пейіштің қақпасының осында жүрген адамдарға
айқара ашылуын, аспан əлеміндегі патшалықтың нұр сəулесін көруін тілеп,
дұға оқыды. Осы минөтте көңілі қапа мұңлы Ай қалың бұлттың тасасына
тығылды. Сөйтіп аппақ қарға шағылысып тұрған көгілдір сұрғылт сəуленің
жарығын бұрынғыдан да тылсым қою қараңғы түнек тез алмастырды. Тау
қойнауының көркем көрінісі мүлде бұлдырап, қатты қарауытты. Осы бір
мəн-мағынасыз түнгі вахтаға келген адамдар бір-біріне мына қою
қараңғылық құшағында бір-біріне сиқырлы зұлым күштердің қорқынышты
құбыжық иелерінің елестері сияқты болып көрінеді. Адамдар қараңғы
қапаста жеке қалып қоямын ба деген үлкен үрейдің салдарынан бір-бірінің
қолтығынан еріксіз қабыса ұстады. Одан басқа қолдарынан келетін
шаралары қалмады! Олар бір-бірінен айырылмай, дір-дір еткен
қорқынышта осылай бір орында тұрып қалысты. Қараңғылық барған сайын
қоюлана түсті. Күн суытып, аяз қыса бастады. Осындайда рақаттана ыстық
кофе ішіп отырса ғой, шіркін!
ҚЫРЫҚ БЕСІНШІ ТАРАУ
ЖАН ТУРАЛЫ
Біреу кофе ішуді ұсынды. Жұрттың бəрі бірден келісті. Діни рəсім
жоралғысы жасалып бітті. Қонақтар ешқандай шақыру күтпей-ақ, топтобымен жоғарыдағы шағын бөлмеге көтеріле бастады. Адамдар бүкіл
оркугтан жиналған болатын. Үйге сыймай кетті. Тіпті еден сықырлап қоя
берді. Енді болмаса ортаға опырылып түсетіндей. Сондықтан жастарды
сыртқа шыға тұруға шақырды. Сайтан алғыр соларға осы жаққа келу не
үшін қажет бола қалды екен?! Бұл қыздардың у-шу болып шырылдайтын,
саз аспаптарымен жаттығу жасап, би билейтін жері де, кезі де емес қой. Ал
кофе ішкісі келіп бара жатса, төменде тоса тұрсын! Жасы үлкен кісілер
кереуеттердің үстіне зорға дегенде сыйысты. Əйелдер пешке лаулата от
жағуға тырысты.
- Иə, осылай да осылай деңіз! - деді қонақтардың біреуі.
- Істің жағдайы осылай болды ғой! - деді екіншісі.
- Дегенмен де біраз іс тындырдық! - деді үшіншісі.
Кельдтен келген Хродлогурдан өзгелерінің бəрі де құпиясы мол əлдебір
мистикалық қорқыныштан əлі де арыла алмаған еді. Əдеттегі емін-еркін
үйреншікті əңгімеге көше алмады.
Хродлогур сиқырлы зұлым күштердің бар екеніне оншалықты сене
қоймайтын. Осы бір алып денелі адам өмірді өз көзімен қалай көрсе, солай
ғана қабылдайтын. Оның табиғатқа тəн жəне табиғаттан тыс
құбылыстарынан қорықпайтын, əрбір нақты жағдайда қандай шара
қолдану керек болатынын ғана ойлайтын.
- Құрметті де қымбатты пастор, - деді ол - Өзіңіз білетіндей, менің екі
керемет жақсы тоқтым бар. Өткен күзде оларды сойып алғым келген жоқ.
Бəлкім, бұл менің қателігім де болған шығар. Өйткені қазір оларды тектентек азықтандырып, асырап отырмын. Егер біз "Ауылшаруашылық
хабаршысынан" ебін тауып, біреуді шақырып алғанымызда, сөйтіп ол
олқылықтарым туралы жоғарыдағы басшыларға жазып жібергенімізде мен
оның екеуін де сатып жіберіп, ақшаның астында қалар едім ғой. Солай емес
пе?
- Ойыңыз жақсы-ақ екен, - деді пастор, өзінің қой шаруашылығы
саласындағы айтып жүрген біліміне сенетін, қой жəне оның тұқымын
асылдандыру туралы арманын қолдайтын тым құрығанда бір адамның
табыла кеткеніне қатты қуанып. Содан соң ол қой көрмесін өткізіп тұрудың
халыққа тигізген қыруар пайдасы туралы ұзақ-сонар əңгімені бастап
жіберді. Ондай көрмелер туралы, əсіресе ет малының көрмесі туралы
газеттер көп жазған көрінеді.
Осы кезде сөзге Тау королі килікті. (Ол приход кеңесінің мүшелігіне
өтуін өтіп алғанымен қанша əрекет жасап басқа да одан жоғары дəрежеге
көтеріле алмаған еді. Сөйтіп орташалар қатарында қала берген. Былтыр
саудагер дүкенші мен тұтыну қоғамының қай жағына шығарын білмей,
басын қатырумен жүрді. Өйткені екі күшті арпалысып шайқасқан кезде
төзім сақтап, əліптің аяғын күткенді дұрыс деп білген). Қазіргідей қиынқыстау кезеңде қойдың тұқымын асылдандырудың өте пайдалы болатынын
жұрттың бəрінің де түсінгені барынша маңызды болар еді деп санайтын.
- Бірақ, - деді ол, - бір нəрсеге назар аударыңыздар: мен ет малының
санын көбейтуге қарсымын. Менің ойымша, қазіргідей қиын-қыстау
кезеңде, мысалы былтырғы жылды алайық, ет малы, көптеген
мамандардың қорытынды жасағанындай, ауа райының қолайсыздығына
төзе алмайтынын көрсетіп берді. Қойдың ең жақсы, ең төзімді тұқымы Редсмири қойларының тұқымы. Олар онша қоңды бола қоймаса да етін
тіпті қас дұшпандарымыздың өздері де бір ауыз наразылық сөз айтпай-ақ
жей береді. Ондай қойлар барда қандай кезде де өлмейсің - өмір сүре
бересің. Тым құрығанда қойлардың басқа бір тəуір тұқымы табылғанша
солай болады.
Истадальдық Оулавюр Тау королінің сөзін тыңдап отырғанда осыдан
бірнеше күн бұрын салық салу тəртібінің жарияланғаны есіне түсіп кетті
де, кедей шаруаларға салынатын салықтың түр-түрі мен мөлшері қандай
болатынын сұрап білгісі келді. Кезінде ол да Тау королі үшін дауыс берген
еді. Одан едəуір үміт күтетін. Оулавюрге ол өз жауапкершілігін жақсы
сезінетін жан сияқты көрінетін. Берген уəдесін орындай алатын,
кедейлердің мүддесін қорғауға жанын сала кірісетін адам болар деп
ойлайтын. Оның үстіне, Оулавюр сəті түссе, ит дəрігерінің көмекшісі
ретінде аздаған қосымша табыс көзіне ие болатын шығармын деп
дəмеленетін. Тау короліне осы мəселе жөнінде де сенім артатын
- Иə, салық деген қиын болап тұр, - деп, аса бір байсалдылықпен ауыр
күрсінді Тау королі. - Тап қазіргідей ауыр кезеңде приходқа басшылық
жасау өте қиын, қымбатты Оулавюр. Старостаның да, судьяның да, сондайақ үкіметтің өзінің де қазіргі айтатыны бір-ақ сөз: "Қазіргідей аумалытөкпелі ауыр кезеңде салық салудың өзі де оңай емес, қияметтей қиын
нəрсе". Қазір бəсеке деген барлық жерде күшейіп барады. Кімнің жеңіп
шығатынын ешкім біліп болмайды. Сонда хутор тұрғындарына кім қол
ұшын бермек? Қайыршыланған шаруаларға жаны ашыған болып, күндізтүні күйіп-пісіп жүрген Бруни ме, əлде оларды жарылқап тастамақшы
болып жүрген тұтыну одағы ма? Бəлкім, барлық үмітті староста Йоунға
артқан жөн бе? Əлде біздің жарылқаушымыз приходтың өзі болар дейін
десек, оның кассасында түк жоқ, құралақан отыр.
- Иə, мен де əрқашан осылай деп ойлап жүрмін, - деді Оулавюр
сайлауда өзі дауыс берген приход кеңесінің мүшесі көңілін қалдырып,
түңілдіргендей болғанын сездіргісі келмей. - Адамның ғұмыры тым қысқа.
Менің: "Шіркін-ай, бəрі де əділетті, əрі ғылыми жолмен жүзеге асырылса
ғой!.. Шіркін-ай, біз өз еңбегіміздің толық өтеліп, қаладан ең қажет
нəрселерімізді қалағанымызша сатып ала алатын болсақ қой... Шіркін-ай,
біздің жөні түзу баспаналарымыз болса, онда балаларымыз, мысалы менің
балаларым сияқты, жап-жас кезінде өкпе ауруынан өле бермес еді-ау!.." деп
əрқашан сарнай жөнелетінім содан емес пе?.. Апыр-ау, мен не деп кеттім?
Не айтқым келіп еді өзі?.. Иə, мен əлі үш мың жыл бойы сіңірімді созып,
діңкем құрығанша қалжырап титықтасам да қарызымнан құтылып бола
алмайтын шығармын, шамасы!?.
Осы кезде əңгімеге ундирхлидтік Эйнар араласты. Ол осы айтып
отырған сөздеріміздің қай-қайсысы да хутор тұрғындарының өміріне
сиқырлы зұлым күш иелерінің тигізіп жүрген қырсығы сияқты оқиғаларға
қарағанда түк те емес деп санайтынын айтты. Өзіміздің тартып жүрген
азабымызды,
көріп
жүрген
қорлығымызды,
қиналып
жүрген
аштығымызды, ауру-сырқауымызды ұмыта тұрыңдар деп Құдайымыздың
өзі талап етіп отырғанын қалай ғана естен шығарасыңдар түге?
- Бұл əңгімені бастаған мен емеспін, - деп қарсылық білдірді Оулавюр. Менің үнемі қайталап айтатыным - бір-ақ нəрсе. Оны жұрттың бəрі де
біледі. Тілімізді босқа безеп, құр қақсай бергенше, əлдебір маңызды
нəрсені байсалды түрде талқылауымыз керек қой! Бірақ мəселе ғылымға
келіп тірелгенде біз бейшаралар одан не түсініп жарытамыз?! Сен өзің
бүкіл дүниеден қол үзіп, бір қиянда жеке жатқан, тұмсығы мұзға тірелген
балықтай болып аласұрған, балалары аурудан көз ашпайтын, əйелі азап
тартудан арылмайтын мына заманда ондай ғылымды түсіну қайда?! Менің
"Халық достары" одағынан шығып қалғаныма, міне он жыл болды. Нағыз
жақсы жандарды мен сонда жолықтырып едім. Бірақ "Оқу үйірмесі" деп
аталатын ұйымымыз тез тарап кетті. Қазір ұштығы мен пұштығы да қалған
жоқ. Кейбіреулердің пікірінше, бұған атжалмандар кінəлі болған көрінеді.
Ал менің білетін бір-ақ нəрсем бар: онда соңғы бес жылда бірде-бір адам
кітап шкафтарының есігін ашып та көрген емес. Міне, осындай
надандықтың шырмауынан шыға алмай отырған əйелдеріміздің ғылыми
мəселелерде не жұмысы болмақ? Түк түсіне алмайды ғой!
Эйнар былай деді:
- Біздің арамызда білімді, мысалы, өзіміздің пасторымыз сияқты
азаматтардың бар екенін пайдаланып қалудың мүмкіндігін қолдан
шығарып алу өте өкінішті болар еді. Менің пайымдауымша, пастор
қатардағы қарапайым адамдарды менсінбей, оларға жеркенішпен қарау
дегенді білмейді. Марқұм болып кеткен пастор Гудмундур біздің сауатсыз
топастарымызға төзе алмай, дүниеден озды. Ал енді менің сұрайын дегенім
мынау: кейбір адамдардың жандары алты қат аспанның арғы жағында да,
осы жер бетінде де, тіпті жер астында да тыныш таба алмайтыны несі екен
осы?
- Мұның себебі олардың тұла бойын жын-сайтандардың жайлап
алғанынан емес пе екен өзі? - деп бірден үн қатты Гильден келген Круси.
Пастор қандай ыңғайлы жауап тауып айтсам екен деп ұзақ ойланып
отырды. Бұл мəселе төңірегінде көптеген адам өз пікірлерін айтқанымен
еш нəрсе де анықтала қоймады. Оулавюр бір кітаптың парақтары өзінің
таныс көршісіне бір досы беріп жіберген кеселерді орауға жұмсалғанын
айтып берді. Ол кітаптың əлгі парақтарынан оқып білгені -шетелдік
ғалымдар сиқырлы зұлым күш иелері атаулының жоқ екенін батыл
мəлімдепті.
- Жоқ, қымбаттым, Оулавюр, тіпті де солай емес! - деді Тау королі. Олай деп білу менің ойыма да кіріп шықпайды. Əсіресе тап қазіргідей
қатерлі кезеңде. Мен өзім əрқашан зұлымдық пен қайырымдылық қатар
жүреді деп ойлаумен келемін. Парсылардың діні де осылай деп үйрететін
көрінеді. Мұны маған осы округтегі ең сауатты əрі білімді əйел
Редсмиридегі бас бəйбішеден естідім. Өздерің де жақсы білесіңдер, ол
қайырымдылық пен зұлымдық туралы көп айтады. Тіпті Əйелдер
одағында, біздің округте, басқа да жерлерде сөйлеген сөздерінде қайтақайта айта береді. Ал егер көзге көрінбейтін сиқырлы күштер туралы айтар
болсақ, маған мынадай ой келеді: олар, көптеген адамдардың ойлап
жүргеніндей, оншалықты қайырымды емес, оншалықты зұлым да болмауы
тиіс. Мұндайда, шамасы, шындықты осы екеуінің ортасынан іздеген жөн
болар.
Ақырында пастор сөйледі. Оның манадан бері қандай жауап айтуды
жан-жақты ойластырып алуына уақыты жеткілікті болып еді.
- Қазіргі ақыл-ойдың деңгейінде болуы үшін, - деді ол, - неғұрлым
басқаша көзқарас қажет. Мен өзімнің бұл ойымды мана қой қораның
жанында тұрғанымызда айтып бергенмін. Дəл осындай жағдайға, шамасы,
əртүрлі дүниелерден өздеріне жай таба алмай, шарқ ұра шырылдап жүрген
сорлы жандардың тікелей қатысы болуы тиіс.
Мұны естігенде Эйнардың төзімі таусылды.
- Қымбатты пастор! - деп дауыс көтере айқай салды ол. - Сіз тым асыра
сілтеп жібердіңіз. Бұлай деп айтудан қорықпаймын. Өйткені өз сөзіме өзім
жауап бере аламын. Рас, марқұм болып кеткен пастор Гудмундур мені онша
жақсы көрмейтін, менің жазған жақсылы-жаманды өлеңдеріме назар аудара
қоймайтын. Несі бар, солай-ақ болсын. Мен өлеңді атақ-даңқымды шығару
үшін немесе құр мақтан үшін емес, өзіме-өзім ермек қылу үшін жазамын.
Пастор Гудмундур қатал адам болатын. Сауатсыз топас адамдарға тіпті
көңіл бөлмейтін. Бірақ діни мəселелерге келгенде өте күшті еді, көп
білетін. Ол əйтеуір осы заманғы ғылымның соңғы жаңалығы екен деп кез
келген адамның бос мылжың сөзіне құлақ аспайтын. Оның үстіне, сайтан
мен оның түске кіретін елестерінен жандары жай таба алмай, сорлары
қайнап жүрген қайдағы біреулер дегенді аузына алмайтын. Оның асыл
тұқымды тамаша қошқарлары мен саулықтары бола тұрса да Құдайға
сенуге келгенде алдына жан салмайтын. Ал маған қазіргі кейбіреулер,
əсіресе жас пасторлар, осы жағына келгенде осалдау, жаңадан шыққан
əйтеуір бір əулекі əуендерге əуес сияқты көрінеді де тұрады.
Пастор Теодоур: "Жас пасторлар да көп біледі. Кімге табынып, кімге
құлшылық етуді ешкімнен сұрамайды. Бірақ, бəлкім, өздерінің сенімін
бұрынғы қарттарға қарағанда бір азырақ өзгеше баяндауы əбден мүмкін"
дегенді қайтсем түсіндіре аламын деп, əбден жанталасып бақты.
- Пастор, сізге бір сұрақ қоюға рұқсат етіңіз, - деді батылдана сөйлеген
Эйнар. - Сіз Көне өсиет пен Жаңа өсиетке сенесіз бе? Ондағы сөзбе-сөз
жазылғандардың бəрі рас па осы?
- Сіз мен үшін алаң болып, уайым жемеңіз. Мен Көне өсиетке де, Жаңа
өсиетке де сенемін, - деп жауап қатты пастор.
- Менің тағы бір нəрсені сұрауыма бола ма? Мысалы, мына сіз Иисусты
Құдайдың ұлы еді, ол көрде жатқан, мəйіті шіри бастаған Лазарьды*
тірілтіп алды дегенге сенесіз бе, əлде сенбейсіз бе? - деп сөзін
жалғастырып, өңмендей түсті Эйнар.
Пастор маңдайынан бұрқ ете қалған терін бет орамалымен асығысүсігіс сүртті. Ол бұл сұраққа да оның көзін жеткізе дəлелді жауап беруге
тырысты:
- Иə, мен Иисусты Құдайдың ұлы дегенге кəміл сенемін. Ол табытта үш
күн бойы жатқан Лазарьды тірілтіп алды дегенге де күмəнім жоқ. Өйткені
мəйіт үш күнде онша бұзыла қоймайды.
- Сол бір сорлы шалдың мəйіті көрде жатып бұзыла бастады ма, жоқ па,
сайтан ала берсін, онда менің жұмысым жоқ, - деп, пастордың сөзін бөлді
Оулавюр. - Мен үшін ең бастысы, - деді ол шіңкілдеп тез сөйлейтін
əдетімен, - оны Иисустың тірілтіп алғаны. Ал осы жерде пастордың
қатысып отырғанын, бəріміздің де кофе ішуді күтіп отырғанымызды
пайдаланып, шамасы, бүгін таң сібірлеп атқанша басымыз жастыққа тие
қоймайтын шығар деп ойлап, пасторға менің де Эйнар сияқты бір сұрақ
қойғым келіп отыр. Атап айтқанда, пастор Теодоур, сіз адамның жаны
деген не жəне оған қалай қарайсыз? Пікіріңізді айтып отырсаңыз.
Пастор басын бір иығына сылқ еткізе төмен түсіріп жіберіп, бір түрлі
көңілсіз мырс ете қалды да бұл мəселе жөнінде өзінің қалыптасқан пікірі
жоқ екенін айтты. Сондықтан да бұрыннан бар ескі əрі дұрыс
көзқарастарды ұстанатынын білдірді. Иə, адамның тəні өлгенімен, əрине,
жаны мəңгі жасайды. Ол осылай мəңгі жасамайтын болса, оның несін жан
дейміз біз?!
- Ой, мұны өзім де білемін, - деді пастордың қайтарған жауабына
қанағаттанбаған Оулавюр. - Иоун Арасонның* басын кесіп алғалы жатқан
минөтте ол да осылай деген болатын. Ал енді мен сізге бір нəрсе айтайын.
Менің мұны оңтүстік жақта шығатын, байсалды ой айта білетін беделді бір
газеттен оқып көргенім бар. Ол газетті былтыр бір танысым: "Оқып болған
соң өзіме қайтарарсың" деп, уақытша бере тұрған еді. Сол газеттің жазуына
қарағанда, астанадағы атақты адамдар өлгеннен кейін олардың жандары
жарқыраған əдемі жиһаздарға жайғасатын көрінеді. Сол рас па өзі?
Оулавюр қарт өзінің пікірінде қалды. Өйткені ол баспа жүзін көрген кез
келген бос əңгіменің өзіне құлай сенетін. Отырған жұрттың көбі бастарын
шайқасып, рақаттана күліп алды.
- Иə, сендер күлесіңдер, - деді Оулавюр. - Күлсеңдер, күле беріңдер. Ол
сендердің өз еріктеріңде. Бірақ менің сендерді босқа иландырған бірде-бір
жағдайым болғанын айтып бере аласыңдар ма? Əрине, айтып бере
алмайсыңдар. Иə, астанада жоғары мəртебелі адамдардың жандары тамаша
жиһазға салып қойылатын көрінеді. Бəрің де қызықсыңдар түге. Сендер
ғана емес, осы жақта тұратын бəрің де қызықсыңдар - өздеріңнің қой
қораларыңнан жүз ярд жерден сəл-ақ астам алыста болып жататын
оқиғаларға сенбейсіңдер. Оған ғана емес, жалпы еш нəрсеге - рухани
өмірге де, тəн түйсігіне де сенбейсіңдер. Өздеріңнің мал қораларыңда
болған, өз көздеріңмен көрген, тіпті əлі көріп те үлгермеген оқиғаларға
ғана иланасыңдар.
Осы кезде Оулавюрге пастор көмекке келді. Ол жиһазға қатысты
əлгіндей нəрселердің, өкінішке орай, болып тұратынын растады əрі оған өзі
кінəлі адамдай сезіммен сөйледі. Астанадағы кейбір жоғары мəртебелі
адамдардың соңғы кезде ондай əдеттегіден тыс əрекеттерге барып жүргенін
айтты. Бірақ оларды адам таң қаларлық əлгіндей жағдайға не нəрсенің
итермелегені белгісіз. Ақыл-ойы күшті адамдардың айтуына қарағанда,
ондай жандардың аспан əлеміндегі жарық дүниеден жай таба алмай адасып
жүруі əбден мүмкін. Сондықтан да оларды ғажайып жиһазға салып
сақтамағанда қайтеді?
Оулавюр сөзін одан сайын қызу жалғастыра жөнелді:
- Менің пасторға қоятын тағы бір сұрағым бар. Жалпы алғанда, жан
дегеніміз не өзі? Малды бауыздап, басын кесіп алғаннан кейін оның жаны
қайда кетеді? Шамасы, мойын омыртқалары арқылы сыртқа шығып, аспан
əлеміне ұшып кететін болар? Кəдімгі шыбын сияқты көзден ғайып бола ма?
Немесе жан дегеніміз, суайт Бьярнидің* айта беретініндей, бүктеп-бүктеп
ауызға салып, қылғыта жұтып жіберуге болатын жұп-жұқа майлы құймақ
сияқты басқа бір нəрсе ме? Жалпы, адамның қанша жаны болады? Өліп
тірілген Лазарь тағы да өлген бе өзі? Сонда қалай болғаны? Менің
түсінбейтінім мынау: əлгі жан деп аталатын нəрсе шенеунік шекпенін
кигендерге жайлы жақсы əдеппен қарайтыны, ал кең-байтақ аңғарларда
қаңғыра қоныстанып жүрген мына біз сияқты кедей шаруа бейшараларды
шығынға ұшыратып, шырылдата беретіні несі?
Жан туралы əңгіме қыза түскен тап осы кезде жоғары бөлмеге көтеріліп
кіретін тесіктен үй иесінің басы шығып келе жатты. Ол тар бөлмеде үймежүйме болып, тығылып отырғандарға жақтырмай қарады. Сөйтті де өзінің
ескі досы Оулавюр былықтыра шиеленістіріп отырған əңгімені қас қағым
сəтте кілт тоқтатты.
- Менің де, отбасымдағы бала-шағаның да жатып ұйықтайтын кезіміз
əлдеқашан болды, -деп кесіп айтты ол. - Рождество кешінде сендердің жан
туралы мылжыңдарыңды тыңдап отыруға уақыт жоқ, төзіміміз де жетпейді.
Егер шынымен-ақ дауыстап псалом-дұға оқығыларың келіп бара жатса,
онда басқа жаққа барыңдар. Тек менің үйімнен аулақ кетіңдер! Ал енді
менің əділ сотқа айтарым - ол осы сұмдық оқиғаға кім кінəлі екенін тезірек
іздеп тауып, тиісті жазасын беретін болсын! Ал тап қазір түн ішінде осы
жерден тайып тұрыңдар да, мұнда аяқ басып келдік деген сөзді енді қайтып
ауыздарыңа алушы болмаңдар! Ауста плитаның үстіндегі қайнап тұрған
суды ары алып қой. Менің бұл адамдарды танығым келмейді. Бұлар да бұл
жерге менің көркімді көргелі келген жоқ!
Сөйтіп Бьяртур бұл түні өзінің ең жақсы достарынан да безініп, оларды
үйінен қуып шықты. Өз кезегінде олар да өздерінің екі досын тани алмады,
дұрыстап айтқанда, оның бұлқан-талқан ызалы ашумен, жүзінен неге
қаһарын төгіп жүргеніне түсінбей, аң-таң қалысты. Бьяртур олардың
табиғаттан тыс тылсым күштер туралы шым-шытырық əңгіменің қызығына
түсіп, оның ит тұмсығы батпайтын ну орманынан жол тауып шыға алмай,
тығырыққа тіреліп отырған кезінде кіріп келген еді. Кенеттен бəрін де
түсінген жəне бір ғана нəрсені - əділ соттың жазалауын талап еткен
адамның тап өзі екенін айқын сезінгендей болды. Қонақтар бəрі де - ескі
достары да, жаңа достары да - үйден қаздай шұбырып шығып бара жатты.
Олар өздерін қатты ұялып, қысылған, қылмыс үстінде колға түскен
қарақшы ұрылар сияқты кетіп бара жатты. Тіпті қош айтысуға да
мұршалары болмады. Күртік қардың үстімен əрқайсысы əр жаққа өз
жолдарымен ілбіп басып, барған сайын ұзай түсті.
Ай қалың қара бұлтқа жасырынды. Сиқырлы дұға да оқылмады, кофе де
ішілмеді. Ештеңе де бола қойған жоқ.
Бір таң қаларлығы - кейін округта бұл түнді еске алған ешкім де
кездеспеді. Ол приходтың тарихынан бір кезде Бьяртур иен далада жайдақ
мініп, соңынан Иеркуль өзенін жүзіп өткен бұғы оқиғасы сияқты біржола
өшіріліп тасталды. Кейінгі кезде сондағы сақалдары сапсиған салиқалы
адамдар үйде болсын, түзде болсын, бір-бірімен кездескен кезде біртүрлі
қысылған қабақ танытып жүрді. Бейне бір кешегі кеште кездесіп, едəуір ұят
іс жасап қойған, енді қайтып ондай тірлік жасамауға бел буған күнəлі қыз
бен жігіт сияқты бір-біріне қысыла ұялып, асығыс көз жүгіртетін болды.
Одан да бері көбірек жыл өткен соң поселке тұрғындары бұл түнді əлдебір
ұят іс болғандай естеріне алып, бейне бір жүрек ауыртатын елес ретінде
жан дүниелерінің құпия қуысында сақтап жүрді. Көгілдір түсті жарымжан
көлеңке, аңыз-ертегілерде айтыла беретін əлдебір мақұлықтың лапылдап
жанған оттай өткір көздері, псалом-дұғалардың басын жарып, көзін
шығарғандай етіп бұзып оқылғаны, сол бойы ұсынылмай, ішілмей қалған
кофе, жан туралы шым-шытырық ұзақ əңгіме, Жазғы мекен иесіне оның
қас жауы Колумкиллиден кек алып беру үшін жиналған бұрынғы-соңғы
достары атаулыдан Бьяртурдың біржола бас тартып, қол үзіп кеткені
туралы əңгімелер шынында да айтылмайтын болды.
ҚЫРЫҚ АЛТЫНШЫ ТАРАУ
ƏДІЛЕТТІК
Гудбьяртур Иоуссонның осы жеңісінен кейін сиқырлы зұлым күштер