Арманын Аңсаған Жандар - 05

шашалып өлді, ол өз жолдастарына су қосылған арақ сатумен де
айналысқан болатын. Ол өзінің азын-аулақ тапқан табысына базардан
көтерем аттарды сатып алып, бір азырақ бордақылап, пайда табу үшін
базарға қайта алып барғанда оларды бір орында тұрғызбай, тынымсыз
тыпыршытып, дилы көрсету үшін құйрығының астына ащы қыша жағып
қоятын. Пайдакүнем, өсімқор əрі алаяқ əкесінің айла-шарғысы арқасында
жолы болған жігіт деп соны айту керек. Қалтасы қалың адамға айналған ол
түні бойы қыз аулағанды қызық көрмегенде қайтеді? Содан кейін күні бойы
ол да ұйқы соғады.
- Өтірік айтасың, бəрі де жала! - деп жынданып кете жаздады келіншегі.
- Ал мен бейшара ол оңбаған үшін он сегіз жыл бел шешпей жалшылық
қызмет еттім. Он сенгіз жыл өмірімді соның жылқыларын асыл тұқымды
етуге жұмсадым. Оның оқу бітіріп, кең дүниені аралап серуен құруы үшін
еңбектендім! Сол оңбағанның кесірінен сенің өзің де балағат сөз естіп,
қорлығына төздің емес пе? Сондағы бар таққан айыбы -түнгі дəретке
отырған нəжісі бар ыдысты неғұрлым тез алып кетуге үлгере алмай
Қалғаның! Соның бəрі аз болғандай, енді мен оның шатасын өз үйімде
тəрбиелеп өсірмекпін бе?!
Сөйтіп, Жазғы мекен иесі Бьяртур өзінен-өзі жынданып кете жаздады.
Төсектің үстіндегі орнынан атып тұрып, жартылай жалаңаш келіншегі
жамылып жатқан құс мамықты жұлып алды. Енді болмағанда оны ұрып,
сабауға да бар еді. Үрейі ұшқан Роза тізерлеп отыра қалды да оны
мойнынан құшақтай алды. Өзіне бірде-бір еркектің жақындап көрмегенін
айтып, ең қасиетті дегендерінің атымен жалбарына ант-су ішті. Ондай
нəрсе ешқашан, ешқашан, ешқашан болмаған!.. "О, құдіреті күшті Құдай,
осы айтқандарым өтірік болса, мені аяусыз жазаға душар еткейсің! Мен
осы бір құрып кеткір хуторды қарғыс атқан жер деп бұрыннан да естіп
білуші едім. Сиқырлы зұлым күштер мен жын-перілер бұл хуторды жер
бетінен жеті рет жойып жіберген болатын! Енді оны Жазғы мекен деп
жақсы атағаннан не пайда? Егер сен, Бьяртур, мені езіңнің келіншегіңді,
неке төсегіне жатар түні өлтіргің келсе, сөйтіп сүйек-саяғымды саудыратып
Колумкиллиге қалдырғың келсе, не шара!.."
Бьяртур оны қашан аяп, райынан қайтқанша Роза ашына жылап, екі
сөздің басын құрап айтуға шамасы келмей, əлдебір нəрселерді күбірлеп,
кешірім сұрап, аяушылық жасай гөр деп жалбарынды. Əйел затының
еркектерге қарағанда əлдеқайда əлсіз де нəзік екенін есіне алған Бьяртур
енді бір шымшым насыбайды танауына тақап, иіскеді де үн-түнсіз жатып
қалды.
Олардың неке түнінің, жазғы түнінің түрі осылай өтті.
Олардың бас қосып, бірлескен өмірі осылай басталды.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
КӨРГЕН ТҮСТЕР
Күн сайын таң боз бере орнынан тұратын Бьяртур əйелінің тəтті
ұйқысын бұзуға тіпті де қимайды... Өзі киініп жатып, оған бір қарап қояды
да өзіне-өзі былай дейді:
- Гүлдей жайнап жатуын қарашы.
Бұл кезде Бьяртур оның көп нəрсесін кешірген болатын.
Дегенмен де бір нəрсеге таң қалады. Мына ұйқы құшағында күнəден
пəк жатқан əйелдің басқа еркектерді сүймеуі мүмкін емес, бірақ бұл
онысын тіпті де мойындағысы келмейді. Өзі соншалықты момақан,
соншалықты жасқаншақ... Бьяртур бұрын ол туралы былай деп ойлайтын:
"Міне, нағыз қыз деп осыны айт. Өзінің ар-ұятын өзі сақтай біледі,
еркектердің еркінсуіне жол бермейді. Мен оған үйленбей қоймаймын, өзіме
жер де сатып аламын". Міне, енді бүл оған үйленді, жер де сатып алды.
Одан не шықты? Сөйтсе, басқа еркектерді сүйеді екен. Тек онысын ешкім
де білмейтін көрінеді. Ұйықтап жатқанда ол соншалықты бақытты
көрінеді, ал ұйқысынан оянса-ақ Бьяртур оның көзқарасынан əлде-бір
өкінішке толы мұңаюдың іздерін байқай қояды. Сондықтан да ол қазір өзін
Розаны оятуға мəжбүр ете алған жоқ. Олар бір-бірімен тіпті кем сөйлеседі
жəне батылы барып, бірінің бетіне бірі қараудан тартына береді. Бұлар
бейне бір жиырма жыл бұрын отасқан, енді бірін-бірі байқай беруден
қалған жандар сияқты. Үйдің бұрышынан айналып өте бере Бьяртур
үйреншікті əдеті бойынша күншығысқа қарап тұрып шоқынды, бірақ
онысына ешқандай мəн берген жоқ. Терезенің астыңғы жағындағы
жатағында мүлгіп жатқан иті ұшып тұра келіп, оның аяғына еркелей
оралды, қуана үріп, құйрығын бұлғаң-бұлғаң еткізіп, көңілденді. Бейне бір
ұзақ уақыт көріспей, əбден сағынысып қалғандай. Ол Бьяртурды айнала
біраз жүгіріп, шəуілдеп үрумен болды. Иесінің соңынан қораның бір
шетіне дейін жүгіріп барды да бір пысқырды, содан соң тұмсығын тыға көк
шөпті иіскеледі, ақырында Бьяртурды шабындыққа қарай шығарып салды.
Ол бұл кезде пішен шабуға кіріскен еді.
Таңғы уақыт əлі ерте болатын, дене түршіктірерлік салқын самал есіп
тұрды. Көлдің беті айнадай жарқырайды. Ондағы аралда екі аққу ұя салып
алыпты. Көгала үйректер мен шүрегейлер жағалауға таяу жерлерде шағыншағын тобымен тербетіле жүзеді. Барылдауық үйректер өздерінің ұялары
жағалауда болса да судың неғұрлым терең тұсын таңдапты. Шаруа Бьяртур
кежек үйректердің қауырсындарына қызыға қарап, бірнеше рет кідірді.
Шығыс жақтан ұшып келген бірнеше балықшы құс Бьяртурды көріп,
онымен шуылдаса амандасқандай болды. Көлдің жағасында жұмыртқа
басып, балапан ашқан теңіз қарлығаштарының ендігі арманы - оларға
нəпақа боларлықтай құрт аулап əкелу. Жабайы қаздар көл жағалауында екі-
екіден маңғаздана байпаңдайды. Олар қадам басқан сайын мойындары
шөптің бойынан көтеріле көрінеді. "Құстар адамдардан əлдеқайда бақытты:
өйткені олардың қанаты бар. Сүр ана қаз, сен маған қанатыңды бере
тұршы!" Шүрегей үйректің жабырқаңқы мазасыз үні əлдебір ызалы
шағымға толы сияқты естіледі... Жазғы мекеннің иесі шалғы орағын қолға
алып, пішен шабуға құлшына кірісіп кетті.
Алғашқыда Бьяртурдың денесі солғын тартып, тұла бойын енжарлық
биледі. Қазір осыдан он-он екі жыл бұрынғыдай таңертең өзін сергек
сезінуден қалып барады. Бір кезде оған шаршау деген түк емес еді. Ұйқыны
да, дем алуды да елең қылмайтын. Таңертеңгі асын шабындықта орағының
сабына сүйеніп, тікесінен тік тұрған бойда ішіп жүре беретін. Ал шаршау
дегеннің не екенін соңғы бес жылдан бері ғана біле бастады. Енді оның əр
күні біресе ол жерім, біресе бұл жерім шаншып ауырады деп жиі-жиі
шағым айтудан басталатын болды. Бірақ қалай дегенде де ол қазір заңды
жер иеленуші - жергілікті халық жиналысында (тингта) тап осылай деп
жарияланды. Енді он екі жылдан кейін ол жердің бүкіл борышынан ең
соңғы эйрирына (тиынына) дейін төлеп құтылады. Сол күнге дейін бұл
жалпы есебі отыз жыл бұрын тынбай еңбек еткен болып шығады. Міне, ол
қазірдің өзінде жеке мемлекетінің короліне айналған, ғажайып мол
қауырсыны, сайрап салған əні бар анау құстардың бəрі де мұның жеке
өзінің құрметті қонақтары сияқты. Үйде келіншегі рақаттана ұйықтап
жатыр. Мейлі, бұған дейін басқа біреулермен байланысып, шатасқан болса
да ол қазір мұның өзінің, Бьяртурдың, заңды əйелі ғой. Қазір бұл таңертеңгі
мезгілде өз ойларын өлең жолдарына түсіреді, бірақ оларды ешкімге де
оқып бермейді. Осы кезде оның иті шалшықты балшықтағы құстарды
қуана қуып, ойнақ салып жүрді. Кейде ол тауқұдірет не жылқышы тəрізді
құстардың біреу-жарымын ұстап та алады. Ондай олжасын жағадағы
шалғынға шығарып, шоқайып отырған бойы жеп бітіріп, аузы-басын
жаланып болған соң алысқа көз жіберіп, сақтықпен бір қарап алады да, қос
құлағын тіге тың тыңдайды. Сөйтеді де биіктеу бір томарлы төмпешікке
шығып, бүк түсіп жатып қалады. Күн барған сайын көтеріліп, көлеңке
қысқара бастады. Түске қарай аспанды бұлт қаптап, бүкіл алқапта суық та
ылғалды жел есті. Түскі ас ішетін уақыты да болды. Жұмысты өндіртіп
істейтін мезгіл өтіп барады. Бір таң екінші таңға ұқсамайды. Əр таң өзінше
жаңа таң болып көрінеді. Бүгін де солай болды. Сағаттар сырғып өтіп
жатты, құстардың сайраған дауыстары да сиреді, Блауфъедлдің реңкі
сұрғылт тартып, күңгірттене түсті. Несі бар күн де ересек адамға ұқсап
өзгереді, таңертеңгі уақытта ол да əрқашан жап-жас сияқты көрінеді.
Бьяртур тəтті қиялға берілді. Қазір үйге барғанда құшақ жая қуанып
қарсы алса, дəмді кофеге қандырса... Мүмкін мұның жарқыраған күн мен
қоңырқай тартқан тау жотасы туралы өлең жолдарын тыңдағысы келетін де
шығар... Бірақ келіншегі онша зауықты емес екен. Бəлкім, сырқаттанып
қалған болар, əйтеуір өлең тыңдап, рақат таба қоятындай көңіл күйі болмай
шықты. Оның үстіне, оның поэзия туралы түсінігі де оңып тұрған жоқ еді.
Бьяртур оған жаздың жайдары, шуақты күндерінде киіп жүруге
жарасатын жап-жақсы түрлі-түсті гүлді көйлек сатып алып берген еді.
Бірақ Роза қас қылғандай, ол көйлекті кимейді, баяғы Редсмириде жүргенде
сиыр саууға барғанда киетін көнетоз кенеп көйлегін немесе жүннен
тоқылған, бірақ ескіріп тоза бастаған белдемше көйлегі мен жамау-жамау
кеудешесін үстінен тастамайды. Қашан көрсең де сырқаттанады да жүреді.
Кейде басы айналып, көзі қарауытып, құлап қала жаздайды, жүрегі айнып,
құсқысы келеді. Бұлар, ерлі-зайыпты екеуі, таңертең əдетте тəтті қара
кофені қара бидайдың нанымен қоса ұрып алады. Бұрын Роза пішенді көзді
ашып-жұмғанша тез жинайтын, жалпы алғанда, ол қай жұмысты болса да
тындырымды атқаратын. Енді, тырманың сабына сүйеніп, ұзақ-ұзақ тұрып
алатынды шығарды.
- Түрің неге бозарып кетті? - деді Бьяртур.
Ол үндеген жоқ.
- Жаны бар адамдай жылдамырақ қимылдасаң қайтеді? - деді Бьяртур.
Тағы да үн-түн жоқ. Ернін тістеніп тұрып алды. Ертеңгі ас ішерден бір
сағат бұрын ол балық пісіріп əкелу үшін үйге кеткен Кейде оның плиталы
пештің отын тұтата алмай қалатын кездері де болатын. Ондайда
шабындықтағы күйеуіне мұздаған балық, суық кофе, қара бидайдың нанын
əкелетін.
- Сол бір құдай атқыр қантты үнемдегенді сен қашан үйренесің осы? деп міңгір-міңгір етті. Ол əдетте тəтті атаулыны ұнатпайтынын айтумен
болатын.
Тамақтанып болған соң ол өзеннің жағасына барып дем алу үшін
бірнеше минөт жатты. Роза көк шөптің үстіне отырып алып, əлдебір терең
ойдың үстінде мүк жұлумен болды.
Жексенбі күндері Бьяртур тауға шығып арша бұтақтарын алып
қайтатын немесе өрістегі жайылып жүрген қойларын көріп сүйсініп,
рақаттанып келу үшін кең далаға тартып кететін. Ол əр қойын жеке-жеке
түгендейтін, олардың тұқымы қандай, жасы қаншада -бəрін-бəрін білетін
малсақ еді. Ол сонымен қатар шатқалға үлкен тастарды құлатудан зор
лəззат алатын.
Əйелі өзеннің төменгі табалдырықшасында кір жуып отыратын кезекті
бір жексенбі күні Бьяртур көпке дейін келмеді. Бірақ үйге қуанышы
қойнына сыймай, мəз-мейрам болып оралды. Ол өзінің жүрегі жарылғанша
қуанып келуінің себебі не екенін əйелінен əдейі сұрады. Сөйтсе ол өзінің
Ақмүйіз аталатын саулығының өзеннің оңтүстік жағында адамның əуесі
келетін жас қозысын ертіп жүргенін көріпті!
Күзге қарай сол қозы отыз фунт салмақ тартпаса мұрнымды кесіп
берейін!
Бірақ əйелі бұған қуанып,
немқұрайлылық мінез танытты.
мəз
бола
қойған
жоқ.
Барынша
- Шіркін, Гудмундурдың қойының тұқымы-ай! - деді Бьяртур,
қуанышын баса алмай.
- Олар жер-көкке тұрақтамай, кең даланы ешқандай мəн-мағынасыз
кезіп кететін қаңғыбас қойлар емес. Өздеріне қажетті қанағат етерлік
шүйгін шөпті тапқан жерінен кетпей, бір орында жайыла береді. Өте
ақылды мал Мен енді бұл тұқымның қошқарын көптеп өсіретін боламын.
- Иə, иə, - деді əйелі. - Мұның өзі саған əбден лайық, ұқсас тұқым екен.
- Бүл сөзіңе түсінбедім, - деді Бьяртур.
- Иə, бұл тұқым жақсы екен дегенім ғой, - деп жалтара жауап кайтарды
əйелі.
Роза күйеуінің қуанышын шын ықыласымен бөлісе қоймады - өйткені
оның ойлаған ісіне соншалықты енжар немкеттілікпен қарады да, əлдебір
ойға шомудан танбады.
- Бьяртур, - деді əйелі біраз үнсіздіктен соң. - Менің ет жегім келеді, етті
əбден сағындым.
- Еті несі? - деп сұрады Бьяртур таң қалған кейіппен. Жаздың
ортасында қайдағы ет?
- Қойларды көрген сайын етті аңсап, сілекейім шұбырып қоя береді.
- Сілекейім шұбырады?- деп қайталап сұрады Бьяртур. - Мүмкін, сенің
тамағың ауырып жүрген шығар?
- Мына бір тұзға қақталған тісті балықты ит екеш ит те жемейді.
- Қымбаттым, сен ақылың ауысқаннан саумысың өзі?
- Редсмириде біз аптасына екі рет ет жейтінбіз.
- Сен маған бұдан былай сол бір тіске кіретін жылқы еті туралы айтушы
болма!
- Бізге жексенбі сайын қой етін беретін, тіпті жазда да бере беретін! Ал
жылқы еті ең тамаша ет қой.
- Онда, сендерде, жүмысшылар үшін кəрі-құртаң арық қойлар мен
көтерем жылқылар ғана сойылады. Олардың еті бастарында еркі жоқ, не
берсе, соны жейтін тəуелді адамдарға беріледі.
- Сонда басқа қандай ет бар?
- Өз еркі өзіндегі тəуелсіз адамдардың балықты да қанағат етуіне əбден
болады. Тəуелсіз дербестік дегеніміз ең қасиетті нəрсе!
- Ал менің түсіме қан аралас пісірілген өсіп кіреді. Мен оны қазаннан
ыстық күйінде алып, қолыммен ұстап көремін, майлы сорпасы сорғалап,
сілекейімді шұбыртады... Кейде ол қан аралас пісірілген өкпе-бауыр, ішекқарын шұжығы болып та көрінеді... О, Иисус, өзің қолдай гөр!
- Бұл түсің ауа райының бұзылатынына көрінген екен, - деп жорыды
Бьяртур. - Майлы сорпа көрсең, күннің көзі ашылатын болар. Бəлкім,
қазіргі қолайлы ауа райы ұзағырақ сақталар. Бұл дегенің мал азығын
молырақ дайындап алуымыз үшін жақсы ғой.
- Менің түсіме сондай-ақ сүт кіріп жүр.
- Сүт? Жаз ортасында сүт кіргені қалай? Құдай ұрып, қар жауып
жүрмесін, əйтеуір?
Бьяртур соңғы түсті басқаша жору мүлде мүмкін емес деп білді.
- Мен өзімді Редсмириде жүр екенмін-ау деймін. Қоймада сүтті
сеператордан өткізіп жатырмын. Оның бір шүмегінен майы алынған сүт,
екінші шүмегінен кілегей қаймақ құйылады. Ара-тұра кілегей қаймақ менің
аузыма да құйылатын сияқты.
- Қайдағы жоқты қайдан есіңе аласың да отырасың осы? Мұның бəрі де
түкке тұрмайтын бос мылжың ғана, - деді Бьяртур. Ол енді Розаның көрген
түстеріне ешқандай мəн бермеуге ұйғарды.
- Мен тапа-тал түсте ұйқысыз отырған кезімде де сүтті ойымнан
шығара алмаймын. Тіпті шабындыққа келіп, пішен жинап жүргенде де сүт
есімнен шықпайды. Етті де аңсаймын.
Бьяртур біраз ойланып қалды да ақырында былай деді:
- Қымбатты Роза, мен сенің жүрегің ауыра ма деп қорқамын.
- Бьяртур, сен мынаны айтшы, біздің өз меншігімізде сиыр ұстайтын
күніміз бола ма өзі? - деді сөзін одан əрі жалғастыра түскен əйелі.
- Сиыр деймісің? - деп пысықтап сұрады бір түрлі таң қалған Бьяртур. Сиыр, ə?
- Иə, сиыр, - деп қасарыса əдейі қайталады Роза.
- Сенің жүрегіңнің ауыра бастағанына енді менің ешқандай да күмəнім
қалмады, - деді Бьяртур. - Менің марқұм шешемнің де осындай əдеті бар
болатын. Қайдағы бір адам таң қаларлық тілектерін баяндайтын, - содан
əлдебір дауыстардың естілгенін айтатын. Содан біз оны əуелі тəуіпке
көрсеттік, одан көмек болмаған соң дəрігерге алып бардық. Егер сенің
мына қасіретіңнің беті қайтар болмаса, онда маған ашық айт - кешігіп
қалмай тұрғанда Финсенде əлдебір қуаты күшті дəрі тамшылары табылса,
алып келейін.
Маған ешқандай қуаты күшті дəрі тамшыларының керегі жоқ. Сиыр
сатып əпер.
- Омы жаятын жайылым қайда? Осы бір сайтан алғыр шағын
төбешіктен қанша пішен шауып алуға болатынын өзің де көріп-біліп,
шамалап жүрсің ғой деп ойлаймын. Пішен шабуға бара жатқанда жанынан
күнде өтіп, күнде көріп жүрген жап-жалаңаш төмпешіктердің жағдайын
жақсы білесің ғой. Сонда біз сиырды асырайтын пішенді қайдан шауып
алмақпыз?
- Өзеннің екі жағасында көкорай шалғын қияқ көп қой.
- Оны кім шабады? Кім тасиды? Үйге қалай жеткіземіз? Сенің ойыңша,
біз бай адамдармыз ба? Біз бар болғаны кедей шаруалармыз. Хуторға ие
болғанымыз да биыл ғана. Ал сиыр сатып алуға ақшаны қайдан таппақпыз?
Сенің есің дұрыс па өзі?
- Мен сені өз еркі өзіндегі король деп ойлап едім, - деді Роза.
- Бізде тұздалған балық жеткілікті емес пе осы? Өзімізге өзіміздің қожа
екеніміз рас. Бірақ өз хуторымызға жайғасқанымыз да жаңа ғана. Біз
Миридегі сияқты борсып кеткен, иістеніп бұзыла бастаған балық жемейміз.
Тұзға қақталған хош иісті тісті балық жейміз ғой. Сырттан сатып əкелген
картобымыздың таусылғаны да таяуда ғана. Құдайға шүкір, нан жетеді.
Қант та жетіп артылады. Ал егер қара бидайдың ұнынан пісірген жұқпа
наның көгеріңкіреп кетсе, оған өзін кінəлісің. Оны сақтай бермей аракідік
жеп тұру керек еді. Сонда көгермеген болар еді. Жұқпа нан - сырттан тасып
əкелінетін піскен тағам ғой, қымбаттым-ау. Байқау керек оны.
- Көкорай шалғыннан шабылған қияқты үйге тасып жеткізу үшін менің
əкем үш арық атын бере тұратынына мен кəміл сенімдімін.
- Менің алақан жайып, ешкімнен ешнəрсе де сұрағым келмейді. Егер
аса қиын жағдайда біреуден бір нəрсе сұрай қалсам, оның ақысын қолмақол нақты əрі толық төлегенді ұнатамын, - деді Бьяртур. - Осы əңгімені
доғарайықшы! Кедей шаруаның қайдағы бір сиырды армандап, мылжыңдай
беруі - бос қиял ғана. Біздің негізгі шаруамыз - қой өсіру, сол қойдың
арқасында табыс тауып, байып шығу! Бұдан былай ақылға қонбайтын
далбаса сөзді тыңдағым да келмейді! Жетеді енді!
- Егер мен нəрестелі болсам ше?
- Менен туған бала болса, емшек сүтімен қоректенуді қанағат етеді.
Мені алғашқы бір жыл бойы балық сорпасын, сондай-ақ балық майын
емізікпен беріп-ақ асырапты. Ештеңесі де жоқ - адам қатарына қосылып
кетіппін.
Роза күйеуінің бетіне шошына қарады. Сөйтті де аяқ астынан өзгеріп
шыға келді, өз айтқандарына өзі ыңғайсызданды. Ал Бьяртур одан бейне
бір кешірім сұрағандай болып, былай деді:
- Өзің де көріп отырсың ғой. Əуелі ең басты ісімізді тындыруымыз хутор үшін төлеуге тиісті қарыздарымызды толық өтеуіміз қажет. Биылғы
алынатын қозылардың жартысынан көбін мына жердің өтемі ретінде
староста алып қояды. Сондықтан да ай-шай жоқ қарызға белшемізден бата
беруімізге, қайдағы бір сиыр үшін қойымызды сойып сатуымызға тіпті де
болмайды. Алдағы жылдан бастап мен өзімнің сүйіктім үшін шағын бақша
егетін боламын.
Осылай деді де Бьяртур атының арқасынан қаққандай етіп əйелінің
иығынан қайта-қайта қағып қойды.
ЖЕТІНШІ ТАРАУ
ЖҮРЕК АУРУЫ
Розаның денсаулығы барған сайын нашарлай берді. Сөйтіп Бьяртур
Финсеннен дəрі алуды ұйғарды. Роза оны күн сайын тұзға қақталған суық
балықпен жəне қара бидайдың ұнынан пісірілген нанмен тамақтандырып
жүрді, ал өзіне арнап қою сұлы ботқа əзірлейтін болды. Бөлме ішін түтін
қаптап кетті - өйткені отын жөнді кептірілмеген еді. Бьяртур балықты
сүйегі мен қылтанағынан тазартып, əр бөлігін бір-бірінің үстіне мұқият
қабаттап қойып, нанмен қоса соғып отырды. Онысы бейне бір бутерброд
болып шықты. Жеген сайын көзінің астымен əйеліне қарап қояды. Роза
бұдан бір жыл бұрын шекесі торсықтай қызыл шырайлы қыз еді, əр кеш
сайын жуынып-шайынып, сəнденіп шыға келетін, əлдебір нəрсеге қызығып
көңілденсе, сыңғырлаған күлкісі естілетін. Ал қазір ол тұрмысқа шыққан
əйел. Бұрын сиыр сауғанда киетін көнетоз кенеп көйлегін тастамайды. Жүзі
жүдеу, боп-боз, бетінің қызылы қашқан, жанары да солғын, сымбатты
тұлғасы да бұзылып, бір түрлі толысып, жалпайып барады. Кеше ғана
жайнап тұрған гүл, неге екені белгісіз, тым тез солып үлгеріпті. Ал,
бұларда не қажеттің бəрі де - балық та, нан да, ботқа да жеткілікті еді,
картоп пен жұқпа нанның таусылғанына да көп болған жоқ. Жұқпа нан
сырттан əкелінетін тағам ғой. Сонда бұған не болған? Əлде əйтеуір біреуді
сағынып, сарғайып бара жатқан болар? - деді Бьяртур, өзіне-өзі іштей тіл
қатқандай болып; мейлі, естісе ести берсін, бұл одан қорықпайды. Бір
нəрсе əбден белгілі еді: Розаның оны ұнатпай, сүйкімсіз көретіні сонша,
тіпті оның көзі ұйқыға кеткенше төсекке жатпайтын, ал егер ол осы кезде
оянып кетсе, одам теріс айналып, үн-түнсіз жатып алатын. Егер ол мұның
құлағына əлдебір нəрсені сыбырлап айта бастаса, естімеген адам болып,
бейне бір мəйіт сияқты қимылсыз жата беретін. Бьяртур осының бəрінен
қатты мазасызданатын. Оны қинайтын жəне бір нəрсе еркектік əлсіздігі
болатын. Ол өзін-өзі əбден қалжырап, шаршаған адам ретінде сезінетін,
өзіне-өзі ренжіп, іштей балағат сөздер айтумен жататын: өз өмірінің ең
жақсы он сегіз жылын староста мен оның отбасына қызмет етумен қор
қылып өткізгеніне өлердей өкінетін. Ал енді, міне, өліп-талып, тəуелсіз
дербес жан болдым ба дегенде құдай қосқан қосағының қызығын көріп,
лəззат алып, ерлі-зайыптылардың бақытына бөлене алмағанына іші удай
ашиды. Сөйтіп жүрген Бьяртурдың түсіне бүгін түнде құтырған сиыр кірсе
болар ма! Ол баяғы бала кезіндегісі сияқты қатты қорқып кетті. Ояна келе
ұйқылы көзін ашпай жатып: "Сиыр сатып алғаннан гөрі өлгенім əлдеқайда
артық!" деп күбірлей берді. Содан бері күн сайын таңертең ескі əдеті
бойынша дұға оқып шоқынған кезде: "Құдай-əкенің, оның ұлының,
қасиетті рухтың атымен ант етемін! Сиыр сатып алғанша, өлгенім жақсы!
Мəңгі-бақи солай болғай, əмин!" дейтін болды.
Əйелі ботқа пісіріп отырып, плиталы пештегі қазанның астына құрғақ
шөпшекті үсті-үстіне салумен болды. Ол сытырлап барып, лаулап жанды да
үйді барған сайын түтін қаптай бастады.
- Қымбаттым-ау, құрғақ шөпшекті аз-аздап жақсаңшы, - деді Бьяртур.
Оның сөзіне құлақ қойған Роза болған жоқ, қайта құрғақ шөпшекті одан
сайын көбірек жақты.
- Мейлі, өз еркің білсін, қымбаттым. Шөпшекті теретін де, жағатын да
өзің...
Көп ұзамай ботқа пісті. Роза өзіне тостағанды лық толтыра салып алды.
Мұнша ботқаны қалай жеп тауыса алады? Шынымен-ақ жеп қоя ма? Роза
тəтті мұз қант толы жəшікке қолын сұғып жіберіп, бір кесек үлкен қантты
алды да ботқамен қосып жеп қойды. Бьяртур оған көзінің қиығымен
жақтырмай қарап, қант пен ботқаны қалай қосып жегеніне таң қалып
отырды. Мұнысы мұз қантты қимай, қызғанғандығынан емес, қайта,
керісінше, əйелінің мұның өзі өсірген сұлының ботқасын мұз қант қосып
жеп қойғанын біртүрлі мақтаныш еткендіктен еді. Бірақ Роза қазанға екінші
рет жақындап тағы бір тостақ ботқаны толтыра салып алып, мұз қант
қосып жей бастағанда Бьяртурдың екі көзі шарасынан шыға абыржып, не
істерін білмей, шошып кетті. Үйме-төкпе екі тостақ ботқаны жеп қою оңай
ма? Оның үстіне əйел адам жеп қойса ше! Жай өзін емес, қант қосып
жегенін қайтерсің! Ол ол ма, тағы да қант жегісі бар! Бьяртурды өз əйелінің
жүрек ауруынан пайда болған мына шектен тыс қасарысқан қылығы
бəрінен де күшті таң қалдырып, түңілтті. Кеше ғана ол ет жеп, сүт ішкісі
келетінін айтып еді, енді бүгін екі тостақ тола ботқаны мұз қантпен қоса
қылғытты, ертеңгі күні ол, бəлкім, пілдің етін жегім келеді дейтін шығар?
Бірақ Бьяртур əйеліне ешнəрсе дей қойған жоқ. Тек не істерін білмей,
дағдарысты қиын жағдайға душар болған кездегі үйреншікті əдетіне басып,
өзі туралы күрделі қиын ұйқаспен жазылған өз өлеңдерін оқуға кірісті. Ол
өлеңнің орта тұсындағы ішкі ұйқасқа екпін түсіре əндетіп оқыды. Бүл оның
жан дүниесінің монологы болатын. Кешкі астан кейін Роза өзінің бірнеше
жұп кір шұлықтарын алып, өзенге барып жуып келмек болды. Бьяртур
ұйықтауға жатып қалды.
Ол таңертең ұйқысынан оянғанда оның жанында Роза жоқ болып
шықты. Мұндай жағдай бұрын ешқашан кездескен емес еді. Бьяртур тез
киіне салып, сыртқа шықты да еңіске қарай жүгіре жөнелді.
Ол хутордың алдындағы алаңға барып, бар даусымен "Роза!" деп айқай
салды. Содан соң бүкіл хуторды айнала жүгірді, тау жаққа қарап, тағы да:
"Роза!" деп айқайлады. Бірақ осы бір əдемі аттың жаңғырығы да естілмеді.
Күн ұясынан шығып, көтеріле берді. Жер бетіндегі ұзын-ұзын
көлеңкелер шағын хутордың өзін берік бекініске айналдырып жібергендей
болды. Бірақ батыс жақ əлі күңгірт тартып тұрды. Жаз аяқталып келе
жатқан кез еді, құстар өздерінің ең тəтті сайраған саздарын таусып біткен
тəрізді. Олар уақыттың өзгергенін енді ғана түсінгендей-ақ əрі қысқа, əрі
асығыс ысқырғандай болады.
- Титла! - Бьяртур енді итін іздеп дауыстады. Иттің де үні естілмеді...
Үй іргесіндегі күрке жатағында да жоқ болып шықты. Шамасы, иті де
опасыздық жасап кеткен-ау. Қырсық қалай шалады дерің бар ма?! Бірақ
оған берілер Бьяртур жоқ. Ол қос жұдырығын қатты түйіп алып, біресе
əйелін, біресе итін іздеп, дауыстап шақырумен болды,
- Егер мені балталап, кесіп, бөлшектеп тастаса да қиындыққа
мойымаймын да, берілмеймін де! Роза! Титла! Қайдасыңдар түге? Мейлі
мені кескілеп, боршалап тастаса да мойыта алмайды. Мен бəріне де
шыдаймын! деп күбірлеуден танбады.
Ақыры итінің дауысы естілді-ау əйтеуір! Ол Титла батыс жақтан, сонау
асудан бері қарай жүгіріп келеді екен. Бьяртур жан ұшыра қарсы ұмтылды.
Роза қайда? - деп сұрады ол итінен.
Иттің үсті-басы адам көргісіз былғаныш еді, екі өкпесінен ентігіп,
демін зорға алады, тілі салақтап кетіпті. Сонда да болса ол иесінің
кеудесіне секіре ұмтылып, ашық аузы мен тұп-тура оның бетін жалап
үлгерді де кейін бұрылып, батыс жаққа қарай жүгіре жөнелді, балшықты,
шалшықты жерлермен төтелей тартты, Бьяртур оның соңынан қалмай,
ілгері ұмтылды. Ит оқтын-оқтын кідіріп, иесін күтіп алумен болды. Иесі
қуып жеткен бойда тағы да жүгіре жөнеледі. Ақылды ит деп осыны айт!
Күннің бетін бұлт жаба бастады да салқын леп есті - жаңбыр жауып кететін
түрі бар. Титла жол бастап, ілгері ұмтыла берді, ал Бьяртур оның соңынан
қарғы бауынан жетелеген ит сияқты қалыспай еріп отырды. Олар асуға
жетіп, Гунвердің моласына жақындағанда ғана тоқтады.
Иттің иісшіл қабілеті күшті болып шықты. Анадай жерде Гунвердің
моласының тап түбінде Бьяртурдың əйелі ұйықтап жатыр екен. Үстінде көнетоз кенеп көйлегі, басында -шаршы орамалы бар, екі тізесіне дейін
балшыққа былғаныпты, шұлықтары осы асуда өліп жатқан жерінен
табылған қаңғыбас əйелдікі сияқты аяғының басына түсіп кеткен, бір
түйіншекті жастанып алыпты. Бьяртур оны оятуға кірісті. Роза шошып
кетіп, асып-сасқанынан жан-жағына алақтап қарай берді, денесі тоңып, дipдip етеді, тісі тісіне тимей, тынымсыз сақылдайды. Бьяртур онымен
сөйлеспек болып еді, бірақ ол бұған жауап қатқан жоқ. Орнынан тұруға
əрекет жасап көріп еді, көтеріле алмады. Мұны бұл жерге түсінде
шынымен-ақ сиқырлы зұлым күштердің жетектеп жеткізгені ме?!
- Роза, саған не болды өзі? Сен қайда бармақшы болып едің?
- Жоғал əрмен, көрінбе көзіме!
- Сен мұнда түсіңде келіп жүрсің бе? Қалай болды өзі? - деп сұрады
Бьяртур.
- Менің мазамды ала бермей, жайыма қалдыр!
- Сені біреулер сүйреп əкеп тастағаннан саумысың?
Бьяртур жоққа сенуді иттің етінен де жек көрсе де тап осы жолы мына
оқиғада сиқырлы зұлым күштердің белгілі бір рол атқарғанына илануға
бейім еді. Ол Розаны тік көтеріп тұрғызды да аяғының басына түсіп кеткен
шұлықтарын жоғары көтеріп, жөндеп қойды. Роза суыққа тоңып дір-дір
етіп, зорға дегенде тіл қатты. Əбден қалжырағандықтан аяғын тəлтіректеп
əрең басты. Бьяртур оны соқпақ жолға дейін қолтығынан сүйеп əкелді.
- Аяғыңды нық басып көрші, Роза, жаным менің, - деді ол.
Сондағы Розаның зорға айтқан сөзі мынау болды:
- Мен сүтті соншалықты аңсаймын!
- Иə, - деді Бьяртур. - Бұл сенің дертіңнің салдары ғой.
Сөйтсе бүл оның Утиредсмириге барып сүт сатып əкелмек,
сондай-ақ жолшыбай реті келген сəтті пайдаланып Гунверге деген
борышын өтей кетпек болып шыққан беті екен.
Яғни, оны мұнда сүйреп əкелген қайдағы бір сиқырлы зұлым күштер
емес, оның есесіне жүрегіне жабысқан махаббат дертінің зұлым күштері
болғаны ғой. Көрдің бе сүт ішкісі келе қалғанын! Бьяртур өзінің
мұншалықты қорлануды естігісі де келмейтін: Жазғы мекен иесінің бөтен
хуторға тостағын алып барып, қайдағы бір қайыршыдай сүт сұрап жүргені
сұмдық қой!
- Менің алақан жайып, қайыршы болу тіпті де ойымда болған жоқ, деді Роза.
- Мынау не қылған түйіншек? - деп сұрады Бьяртур.
Роза түйіншекті жалма-жан жұлып алды да, қолтығының астына тыға
қойды. Бейне бір Бьяртур оны тартып алатындай көрді.
- Бүл менің өзімдікі, - деді ол.
Бьяртур оның не нəрсе екенін көрсетуді талап етті. Сөйтсе ол Розаның
төркінінен ала келген Кодла деген саулықтың азын-аулақ жүні болып
шықты. Кодла Розаның осы шаруашылыққа қосқан өз үлесі, бауыр басқан
бірден-бір бəсіресі еді. Оны жиырма жыл өмірінің ішінде қожайынның
үйінің отымен кіріп, күлімен шығып жүргендегі аса ауыр еңбегі үшін
алған, табан ақы, маңдай терімен тапқан табысы болатын. Кодла - күндіз
күлкі, түнде ұйқы көрмей жүрген қиын кезеңнің куəсіндей жеке меншігі.
Роза кеше үйден шыққанда Утиредсмиридегі өзінің бұрынғы билеушісі бас
бəйбішеге осы жүнді бір бөтелке сүтке айырбастап алуды ұсынбақ ойда
болатын. Бірақ асуға жете бере əбден қалжырап құлаған еді. Оның
аяқтарынан əл кетіп қалатын əдеті бұрыннан бар-тын. Сөйтіп ол Гунвердің
моласына бір тас апарып қосқан бойда ұйықтап кеткен.
- Келесі жазда біз алты-жеті саулықты іріктеп алып, сүтін сауатын
боламыз.
Əбден тоңып, оның үстіне есінен тана қалжыраған əйелдің жағдайы өте
нашар еді. Оның жүрегі қатты айнып, жол бойы қайта-қайта құсты. Бьяртур
оның басын сүйеп, демеумен болды. Қас қылғандай, жаңбыр жауды:
алғашқыда ірі-ірі сирек тамшылар түсіп тұрғанымен, кейін жиілеп кетті.
Розада енді ешқандай əл-дəрмен қалмады. Оның үстіне, жаңбыр да
шелектеп құйып берді. Бьяртур оны шалшықтан да, шалшықты балшықтан
да қос қолдап көтеріп алып өтті.
- Мына Құдайдың күні құтырынғанын қашан қояр екен? - деді Бьяртур.
- Аспан ашылып, күннің көзі көрінсе ғой, шіркін! Ал, Құдай оның бетін
аулақ қылсын, егер теңіз жақтан жел тұрып, нөсер жаңбыр ала келсе, онда
шыдап көр кəне!
Кейде ауа райының бір күнгі қолайсыздығынан бірнеше күнгі еңбегің
еш кетеді. Ауа райының қыңырайған құбылмалы қырсық мінезін алдын-ала
болжап білу тіпті де оңай емес. Бейне бір өзіндік сипаты бар дүниежүзілік
соғыс жүріп жатқан сияқтанады: Бьяртур сол майдандағы қолбасшылардың
бірі тəрізді: оның қол астындағы кіп-кішкентай армия оған адалдығымен
беріле бағынады. Бірақ дүниежүзілік сұрапыл ғаламат соғыстар жақсы
таныс ең кішкентай сол армия азық-түлікке соншама зəру - онда не сүт, не
уақытымен пісіп тұрған дəмді тағам жоқ.
Олар, ең болмаса, өліп-талып тапқан пішенін де маяға салып үлгере
алмады. Қырсыққанда тағы да нөсер жаңбыр төніп келе жатыр.
***
Ауа райының осындай қолайсыз күндерінің бірінде Роза көл маңындағы
шабылған пішенді тырмалап жинап жүр еді. Өзеннің шоп қалың өскен,
лайы мен батпағы мол бір тармағында əлдебір жанды нəрсенің ирең қағып,
жүзіп бара жатқанын байқап қалды. Ол əлгі жылжи жүзіп бара жатқан
жанды мақұлықты қолындағы тырманың сабымен бар күшін жұмсап,
қойып кеп қалып еді, ұзындығы бір шынтақ келетін үлкен бір жылан
балықты ұрып алды. Оны тырманың жүзіне іліктіріп көтере лақтырып еді,
өзінің төбесінен асып барып, ту сыртындағы анадай жерде шабылған
пішеннің үстіне топ ете түсті. Бейне бір үлкен, алып құрт сияқты
ирелеңдеп, бұлқынып жатты. Розаның бойында əлдебір аңшылық түйсік
пайда бола кетті. Жылан балықтың құрғаққа құлағандағы жағдайы мəз
емес еді. Роза оны бас салып ұстап алып, жеп қоюға бел буды. Бірақ
Бьяртурдан именіп, аздап қорқақтап тұрды.
Өйткені ол мынадай жылан балықты жемек болғаны үшін мұны жержебіріне жете балағаттап, соғудан тайынбайды. Дегенмен ол қалтаға салып
жүретін пышағын суырып, балыққа бас салды. Бірақ ол мұның қолынан
сусып, қайта-қайта тайып шығып кете берді, тіпті бір рет мұның білегіне
оралып қалып, зəресін ұшырды. Дегенмен де Роза оны ақыры екі бөліп
кесті. Енді оның қолында екі жылан балық тұрғандай болды. Оның екеуі