Арманын Аңсаған Жандар - 32

сол шерлі жүректің сұлулығы туралы, күзгі қара суықта теңіз төсіндегі
алапат дауыл қиратқан жағалауда ескексіз əрі желкенсіз жатқан, енді
ешкімге керексіз болып, қараусыз қалған кеме туралы, кенеттен соққан
күзгі қатты дауылдан қанатынан қайырылып, қасірет шеккен, енді бəрінен
де үміт үзген құс туралы, енді өзін тарта алатын орындаушысы жоқ саз
аспабы - мүлде үнсіз тұрған арфа туралы өлеңдер. Өйткені мұның бəрі де
жанына жақын əрі түсінікті. Йен даладағы Кельманың* жырында ішкі
ырғақтар жоқ бола тұрса да Ауста оны тез жаттап алды. Бұған дейін осы
бір иен даладағы қыз бен жігіттің махаббаты туралы жыр Аустаның ең
сүйікті жырына айналады деп кім ойлаған? Кешке, төсекте басы жастыққа
тие салысымен-ақ оның жан дүниесінде махаббат туралы сұлу жыр
сыңғырлай жөнелді де екі бетін көзінен аққан жылы жас жуып кетті. Ол
Кельманың басындағы ғана емес, тіпті жеке өзінің басындағы ғана емес,
бүкіл дүниеге қатысты махаббаттың лапылдаған қызуынан жылап жатты.
Қара бұлттың арасынан
Шықшы, айым!
Жарқырашы,
Жұлдыздарда жалынды!
Нұрландыршы жолықтырар
Ғашығыма жолымды!
Басыл, дауыл,
Шулай бермей,
Тоқта, тасқын,
Тулай бермей,
Естісін де ғашық жарым
Сүйгенінің мұң мен зарын!
Ауста көзінің жасын көрсетпеу үшін құс жастықты құшақтап жатып
қалды. Мұның Оссианды ойлап жылағанын ешкімнің де білмегені мақұл
Өйткені оны ойлап жылау Ауста Соуллильядан басқа ешкімнің де ойына
келмейді ғой. Бірақ мұның жылай қоятындай не жөні бар? Ондай жөні
болатын себебі - бұл махаббаттың жəне йен даланың не екенін тап Оссиан
сияқты түсінеді. Өйткені иен даланы түсінген адам махаббатты да түсінеді,
ал махаббатты түсінген адам иен даланы түсінеді.
Ал Миссисипи жағалауынан келдім деген мына аңшы... Ол бүкіл
дүниені аралаған. Бір өлеңінде өзінің "таңғажайып тамаша Францияда"
туылғаны туралы айтылатын. "Онда менің өте мейірімді, асыл текті атаанам тұрған..." дейтін. Иə, ол дүние жүзін түгел шарлаған: өмірдегі бар
жақсылық, бар ізгілік соның жолына арналғандай. Бала кезінде ол Сена
жағасында жұрт гүл тереді екен Парижде өсіп, ер жетіпті. Оның еліктіре
қызықтырып əкететін шуына əбден қанығыпты. Мұның бірнеше сүйікті
аға-інілері, Ауста Соуллильямен салыстырғанда мың есе сұлу дос қыздары
көп болыпты. Əйтпесе:
"Ұмыта алман мен ешқашан сенің күлім көзіңді,
Ұмыта алман бал татыған ерніңді əрі өзіңді!" деп жазар ма еді?!
Солай бола тұрса да бұл армандаған өз бақытын таба алмай, дүние кезіп
кетіпті. Ауста мұның жағдайын толық түсінген, сол үшін де жақсы көріп
қалған. Аустаның жүрек түкпірінде мұның сол жақтан бақыт таппай,
қашып келгені үшін де сүйіспеншілік сезімі пайда болған. Ал қазір ол
өзінің толқындары жараса ағып жатқан Миссисипи өзенінің жағасындағы
биік төбенің басында:
"Қасқыр ұлып, құс сайраған орманда,
Бұғы аулаған сұр мерген бар ол маңда
Тау арыстаны ол да қорек іздейді
Басқан ізін білдірмеуге тырысады əманда",
- деп отырғандай елестейді.
Ауста Соуллилья поэзияны əрқашан өзінше түсінетін Мысалы, ол бір
күні кеште шешініп тастап, төсегіне жатып қалды. Сөйтті де əдетте ұйқысы
келмейтін кездегі сияқты көзін өтірік жұмып жата берді. Ол əжесінің
шамды қашан өшіретін кезін күтумен болды. Уақыт өте берді. Осы кезде
Ауста көзінің қиығымен мұғалімге қарады. Ол кереуеттің үстінде бір
қолымен шекесін сүйеп отыр екен. Бір уыс шашы маңдайына түсіп кетіпті.
Қыз енді оның жүзіне бір қырынан қадала қарады. Қалың қасы, бір нəрсеге
қадала қарап отырған көздері айқын көрінді. Ол көздер бұған нағыз
поэзияның өзі сияқты: жарыққа шағылысып, жарқ-жұрқ етіп, құлпыра
құбылады. Қыздың көзі мұғалімнің жағасынан шыға көрініп тұрған
жалаңаш мойнына түсті... Ал ол, көз жанарын бір нүктеден аудармай, əлі
қимылсыз қалпында қадала қарап отырды. Мына өлеңде айтылатынындай
əлдебір терең ойға шомыпты.
"Жас баланың қиялынан
Кең дүниеге жол тарттым.
Бірте-бірте қалды артта
Талай теңіз, талай өлке,
Талай ел, талай жерлер тамаша.
Өмір бойы іздеп едім жалықпай,
Таптым ақыры бір орманнан
Жанға жайлы бір орынды оңаша!"
Үйдің шіріген шатырының арқалық мəткелері шуылдаған қара орманға
айналып кеткендей. Онда бұғылар мен барыстар бірін-бірі аңди түсіп
жүргендей. Ал, ақпанның ұйтқып соққан қарлы бораны күртік қардың
төбешіктерін биіктетіп барады. Оның даусы Миссисипи өзені
толқындарының сарылына ұқсайды. Дүние жүзінің көптеген керемет сұлу
қалаларынан қашып кеткен ол, əне, биік төбе басында оңаша отырып, өткен
өміріне көз тігіп, терең ойға шомған жандай елестейді.
Жалын атқан жастық шақтың
Еркіндікте жайнап өскен гүлі еді,
Сол раушан солып қапты, амал не?
Жап-жасыл боп өркен жайған жапырақ
Жатыр əне қар астында шашырап,
Өмірі өтті, армандар да алыстады елес боп.
Сол жылдардың еске түссе қасіреті қат-қабат:
Бəрі өткінші - алдамшы үміт, бос мақтан,
Опасы жоқ жалған достық, баяны жоқ махаббат.
Жоқ, Аустаны қызықтыра баурап əкететін нəрсе кейіпкерлердің бейнесі
де, олардың ізгілікті істері де емес, аңсаған арман-тілегінің орындалғаны
немесе мүлде орындалмай қалғаны туралы өлеңдер болатын. Ондай
өлеңдер мына мұғалім сияқты: өте кеш келген немесе мүлде келмей қалған
баянсыз бақыт... Ауста бұл адамды өзінше түсінді, поэзияның жарқыраған
шұғыласына бөленген адам ретінде танып білді: əне ол мүлгіген орман
тыныштығында, дүние жүзіндегі ең терең əрі мол сулы өзеннің
жағасындағы биік төбенің басында терең ойға шомып отырғандай
елестейді.
ЕЛУ БІРІНШІ ТАРАУ
ҚҰДАЙ
Енді Құдай туралы əңгіме ету керек шығар.
Ауста мен балаларда соңғы екі жылдан бері Құдайды танып білсек
деген ынта-ықылас күшейген болатын. "Ол кім өзі? Не туралы ойлайды?
Қайда тұрады? Дүниеде болып жатқан оқиғалардың бəрін де тек өзінің
қалауымен қалай басқарады?"
Miнe, олар қолдарына Құдай туралы жазылған екі кітап алды. Біреуі
Таурат, екіншісі катехизис (Құдай туралы сұрақ-жауаптар жиынтығы).
Балалармен бірге мұғалім де болды. Ол, əрине, барлық тіршілік иелерінен
жоғары тұратын ерекше күшті тіршілік иесі Құдай туралы, шамасы, ең
маңызды мəселелердің бəрін де білетін болуы керек. Балаларды ең əуелі
өте-мөте қызықтырған нəрсе Құдайдың бүкіл əлем кеңістігін қалай
жаратқаны туралы əңгіме болды. Бірақ мұның бəрін Құдайдың не үшін
жаратқаны туралы сұраққа ешқандай жауап ала алмады. Олардың түсіне
алмай қиналған тағы бір нəрсесі болды. Ол "Күнə деген не жəне ол жер
бетінде қалай пайда болды?" деген сұрақ еді. Балалар жұмақта жүрген
əйелдің алмаға сонша неге қызыққанын түсіне алмады. Ол ол ма, алма
дегеннің не екенін көз алдарына елестете алған жоқ. Алманы картоптың бір
түрі деп топшылады. Нөсер жаңбырдан кейін Жер бетін түгел қаптаған
топан судың сырын түсіну тіпті қиын болды. Жаңбыр неге қырық күн,
қырық түн бойы толассыз жауды екен? Ал осындағы иен далада екі жүз
күн, екі жүз түн үздіксіз дерлік жауған жылдардағы жаңбырдан соң неге
бірде-бір рет топан су қаптамаған? Балалар мұғалімге осындай сұрақтар
қоя бастағанда ол жүйкесі едəуір жұқарған адамша онша жақтырмай жауап
қайтарды: "Мен олай болғаны үшін жауапты емеспін ғой!" деген сыңай
танытты. Тауратта былай деп аталады: "Құдай бір күні екі періштесін ертіп,
шетелдегі бір атақты адамға келіпті. Бірақ бұл əңгімеден Құдайдың түрітүсі, келбеті қандай екенін біліп болмайды. "Меніңше, Оның сақалы жоқ
болуы тиіс" деді мұғалім əлдебір күмəнді сеніммен. Мұғалім кереуеттің
үстінде екі қолын желкесіне қойып, шалқасынан жатыр еді. Үйдің төбесіне
соншалықты селқостықпен қадала қарап қалыпты. Кішкентай Нонни
"Құдайдың үстінде қандай киімі болған əлде ол тыр жалаңаш жүрген бе?"
деп, біртүрлі қызыға ынтығып білмек болды.
- Осындай сұрақ қоюға қалай ұялмайсың? - деді Ауста Соуллилья.
Құдай адамдарға өзінің жалғыз ұлын жіберіпті. Ол өте қайырымды жан
екен: адамдарға неше түрлі тəмсілдер айтып берген, кісі таң қаларлық
саналуан ғажайып оқиғалар жасап көрсеткен болып шықты. Балалар оны,
неге екенін қайдам, қашан болса да өзіне түсініксіз, құпия сыры көп
нəрселер туралы тынбай сұрастырып жүретін, бірақ бұл əдеті былайғы
жұртқа ұнай қоймайтын истадальдық Оулавюрге ұқсатты. Ал тəмсілдер
мен ғажайып оқиғалар туралы əңгімелерді олар бейне бір өздерінен онша
алыс емес, приходтардың бірінде, бірақ қашан жəне қай жерде болғаны
белгісіз оқиғалар сияқты қалт жібермей тыңдады. Алыс елдерге сапар шегу
туралы армандауды жақсы көретін кішкентай Ноннидің өзі де мұндай
əңгімелерді естігеннен кейін ешқайда барғысы келмейтін болды. Мұғалім
əңгімені азайтып, жинақтай бастаса-ақ, балалар бұл əңгімеде, шамасы,
айтуға ұят бір нəрселер туралы сөз болады екен ғой деп еріксіз тұжырым
жасайтын. Айқыш ағашқа төрттағандап өлтіруді балалар шектен шыққан
қаталдық деп білді. Бірақ олардың айқыш ағаш туралы ешқандай да түсінігі
жоқ болатын. Балалар бұл əңгімені осы биылғы қыста Рождество оразасы
кезінде болған қорқынышты оқиғалармен еріксіз байланыстырды. Олардың
атын атауға да болмайды. Ең жаман, қорқынышты түстерде көретін
құбыжықтардың өзі дерсің. Ұйқыңнан шошып оянасың! Ондай түстерді
əдетте жайсыз жатқанда немесе жамбасыңа жайсыз бір нəрсе батқанда
көресің. Ал оянған кезіңде ертерек жарық болса екен деген үмітпен
терезеге қарайсың.
Ауста Соуллилья кітаптың бетін шошына қалтырап, тез жаба қойды.
Бұған ондағы суретте бейнеленген əйелдің мейлінше масқара кейпі нағыз
оңбағандық көріністі көз алдына айқын елестетті. Ауста өзінің інісі
кішкентай Ноннидің бұл кітапты қашан ер жетіп үлкейгенше оқымақ түгілі,
қолына ұстағанын да қаламады. Өйткені ол соншалықты əсершіл бала. Қыз
кітапты сөренің қол жетпестей биік жағына тығып қойды.
Сөйтіп балалар Христтің қалай қайта тірілгені жөнінде де, қалай көкке
көтеріліп, алты қабат аспанның арғы жағына барғанын да біле алған жоқ.
Құдай шіркін оларға соншалықты алыс жұмбақ күйінде қала бергендей
болды. Ауста Соуллилья өзін Құдайдан қатты көңілі қалғандай сезінді.
Сонда да оған деген əлдебір көмескі күңгірт сенімін əлі де болса жоғалта
қойған жоқ. Əлі Құдай туралы катехизисті, ондағы сұрақтар мен
жауаптарды оқып, əр түрлі ойға кетті. Өлген Христтің қайта тірілгені
жөнінде қанша рет қайталап оқыса да, бұл жөнінде мұғалімге қанша рет
жайсыз сұрақтар қойса да көкейге қона кетерлік жауап таба алмады.
Сұрақтар да, жауаптар да Құдайдың пайдасына шешілмеген күйінде қала
берді.
- Сен өзің Құдайға бұрынды-соңды табынып, дұға оқып көріп пе едің? деп сұрады Ауста мұғалімнен.
Мұғалім, алғашқыда жауап қайтарғысы келмегендей, едəуір ойланып
қалды. Ақырында оның да бір кезде Құдайға сиынып, дұға оқығаны мəлім
болды.
- Не деп сиындың, қандай тілек тіледің?
Мұғалім қыздың бетіне тік қарай алмай, өзінің сырын бір түрлі қинала
отырып ашты. Сөйтсе де бұл ол кезде Құдайға аяғымды аман сақтай гөр
деп жалбарынған екен. Ауруханада жатқан кезі көрінеді. Бірақ Құдай
мұның ол тілегін қабыл алмапты.
Ауста Соуллилья былай деді:
- Ал маған сенің аяғың өте əдемі сияқты көрінеді.
Міне Ауста сол күннен бастап Құдайдың бар екеніне иланғанды қойды.
Тағы бірде ол былай деді:
- Мына бір жерде "Құдай жұрттың бəріне бірдей қайырымды. Бақытсыз
бейшаралардың бəрін де аяйды, мүсіркейді" деп жазылыпты.
- Солай шығар деп ойлаймын, - деп жауап қатты оқытушы.
- Ондай болса, Құдайдың өзі де бақытты бола алмайды ғой.
- Мен мұны бұрыннан білемін, - деді мұғалім. Сөйтті де кенеттен төзімі
таусылып, шыдай алмай, шынын айтты. - Бұл кітапта бір ауыз да шындық
жоқ! Бастан-аяқ бос сөз. Рухы əлсіз адамдарға ғана арналған.
Ауста Соуллилья былай деп сөз қыстыра қойды:
- Менің əкемнің рухы күшті.
- Ол рас, - деп келісе кетті мұғалім. - Ол - мызғымас жартастай мықты
адам.
Бұлар сол күннен бастап Құдай туралы əңгіме қозғағандарын қойды.
Үшінші күні Ауста былай деді:
- Бүгін таңертең ұйқыдан көзімді ашар-ашпаста маған кенеттен
мынадай бір ой келді: "Құдай қалай дегенде де бар болуы тиіс. Егер Құдай
жоқ болса, онда тіршілік атаулы басқа нəрселер қалай өмір сүре алмақ?"
Мұғалім ұзақ ойланып барып, былай деп сыбырлай үн қатты:
- Иə, ондай тіршілік атаулының өмір сүретіні рас. Бірақ нақты қандай
тіршілік екенін біз біле бермейміз ғой.
Осымен сөз тəмам болды.
Төртінші күні Ауста тағы да сұрақ қойды:
- Құдай адамдардың күнə жасауына неге жол берген?
Мұғалім бұл сұрақты естімеген сыңай танытты. Ол ойын бір жерге
жинақтай алмай, алдыңғы жағына қадала қараған бойы едəуір отырып
қалды. Ол мұндай жағдайға жиі-жиі ұшырайтын болып жүр. Ақырында ол
орнынан атып тұрды да үлкен көздерін бадырайта ашып, қызға қарады.
Сөйтті де оның сұрағын өзі қайталады:
- Күнə? Осылай дедің бе?
Тап осы кезде əдетте ұзаққа созылатын, шиқ-шиқ еткізіп жанын
қинайтын əрі даусын қарлықтыратын ұстамалы жөтелі басталып кетті. Бетіжүзі қарауытып, мойын тамырлары адырайып кетті, көзінен жас шықты.
Жөтелі басылған кезде көзінің жасын сүртті де алқына отырып, сыбырлай
сөйледі:
- Күнə дегеніміз Құдайдың бізге жасаған ең тамаша сыйы.
Ауста Соуллилья ұстазына тағы да едəуір уақыт көз алмай қарады.
Бірақ басқа еш нəрсені сұрауға батылы бармады: Құдай туралы ойтолғанысымнан күтпеген жерден жəне бір тосын қорытынды жасар деп
қауіптенді. Оның үстіне, қазір мұғалімнің тынысы тарылып, өзін өте-мөте
ерекше жайсыз сезініп отырды. Ауста орнынан ақырын ғана тұрып,
қолындағы катехизисті сөредегі Таураттың жанына білдіртпестен қоя
қойды.
- Иə, - деді мұғалім, сыбыр ете түсіп. - Мұның өзі мейлінше болмай
қоймайтын нəрсе.
Қыз бұл жерде де "Болмай қоймайтын ол не нəрсе?" деп сұрақ қоюға
батылы бармады. Ақыры болмай қоймайтын нəрсе болса, оны алдын ала
білмегеннің өзі де жақсы. Кезінде көре жатыр. Ауста үн-түнсіз терең ойға
шомумен болды: Ол болмай қоймайтын нəрсе, бəлкім, адамның жан
дүниесіндегі қарама-қарсы екі көзқарастың бірін-бірі жеңбей тынбайтын
ымырасыз күресіне ұқсас, орман ішінде бірін-бірі аңдыған, бірақ өздеріне
қауіпті аңшыны көріп қалып, жаны үшін бой тасалауға мəжбүр болған бұғы
мен барыстың тайталасы сияқты бір нəрсе шығар. Кешке қарай мұғалім
сұлу əріптермен тізілтіп хат жазды да оны төрт бүктеді, аузын желімдеп
сыртына "Доктор Финсенге" деп көрсетті.
- Гвендур қалқам, - деді ол балалар келіп, үйге кірген кезде. - Егер
төменге қарай қалаға кетіп бара жатқан біреу-міреуді көре қалсаң, мына
хатты Фьордқа ала кетуін өтініп сұрашы. Бұл Финсен қартқа жолданған хат
қой. Жөтелдің дəрісі қажет.
Кешке Ауста мұғалімнің қайта-қайта мұңая ауыр күрсініп, есіней түсіп
жатқанын байқады. Үнін соза түсіп, əлдебір шағынғандай болады. "Иə, иə"
немесе "Аһ-уһ", "Оһ!.." деп қояды. Ара-арасында үмітін үзе торыққандай:
біресе "Қойшы соны! Не қажеті бар?!" дейді, біресе "Онда тұрған не бар?
Бəрі бір емес пе?" дейді.
Ауста шошиын деді. Шамасы, мұғалімнің төбесі аласа аядай үйден
ығыры шыққан болуы керек: ол мұнда ешқандай да бақыт таба
алмайтынын, күнəдан пəк мөп-мөлдір тазалықты, тіпті басқа жақтан
болмаса да, осы жерден табармын деген үмітінің біржола үзілгенін сезіп
жатқан шығар. Мұғалімнің бір-бірімен байланысын түсіну қиын үзік-үзік
сөздері оның жанын қинаған жөтелінен əлдеқайда қорқынышты естілді.
Ауста жөтелге бұрыннан үйреніп кеткен: мұның өгей шешесі де жөтелетін,
ал əжесі таңның атысынан күннің батысына дейін жөтелуден жалықпайды.
Қыздың жүрегін шаншытып, сыздата ауыртқан нəрсе "Шамасы, мұның
жағдайы нашарлай бастады-ау. Мұнда жағдайы жоқ қой -бұлардан кеткісі,
біржола тастап кеткісі келіп жатқан болар" деген ой еді.
Ауста өзінің өгей шешесі
сұрайтынындай, мұғалімнен де:
ауырып
жатқанда
одан
жиі-жиі
- Сенің су ішкің келіп жатқан жоқ па? - деп сұрады. Біреу жағдайын
жайсыз сезінсе, мұның су ұсынатын əдеті бұрыннан бар болатын: салқын
су адамның бойын едəуір сергітеді.
- Жоқ, - деді мұғалім. Оның бұл сөзі кəдімгі ыңқыл сияқты естілді.
Ауста оған ұрлана қараумен болды. Бірақ мұғалімге дəл қазір ешқандай
жəрдем жасай алмады, қолынан келер еш дəрмені жоқ! Осыған өкінді. Егер
ол кетіп қалса, не болмақ? Ауста ол үшін қолынан келгенінің бəрін де
жасады: кəстрөлден оған əрқашан еттің ең таңдаулы деген семіз жерін
беруге тырысты, күніне алты рет не сегіз рет кофе қайнатып беріп жүрді,
сондықтан да енді көп ұзамай кофенің таусылып қалуы да мүмкін. Бірақ
мұның бəрі де оған көмектесе алмады. Енді мұның оған не істеуі керек?
Оның қабағы күннен-күнге жабырқап, көңілсіздене түсті. Өлең оқуын да
сиретті. Дүниежүзілік əдебиет туралы əңгімені де тым ықылассыз айтатын
болды - шамасы, еңсе басар ауыр ойдың шырмауынан шыға алмайтын
болуы керек. Қыздың əлдебір жылы сөз айтқысы келді. Өйткені Ауста əлі
өте жас бола тұрса да өзінің басынан өткен жеке тəжірибесінен білетіні:
адамның жалғызсырауы оған өте ауыр тиеді, ал бір ауыз жылы сөз жанын
жадыратады. Бірақ мұның аузына ондай жылы сөз түсе қоймады. Ол
мұғалімнен лажсыз теріс айналды - көзіне жас толғанын байқатпауға
тырысты.
Аустаның əжесі аяғын зорға дегенде сүйрете басып, мұғалімнің
кереуетіне таяп келді де, "Шамасы, бұл жігіттің денсаулығы нашар болды
ғой" деді. Өйткені, оның білуінше, денсаулығы жақсы ер азамат күні бойы
жатып алмаса керек еді. Ал бұл екі қолын желкесінің астына қойып, үйдің
төбесінен көз алмай, шалқасынан үн-түнсіз жатады да қояды. Кейде ол
мына кемпірдің адам шошырлық түріне қарап, таң қалады: бейшараның
əжім басқан ескі жүзінде ешқандай үміттің ізі білінбейді, қиыншылық
атаулыға шексіз төзе беруге жаралғандай болып көрінеді.
- Темекі шайнап, сөлін сорудан қандайсың? - деп сұрады қарт əже.
Бірақ ол темекіні қаламайтынын білдірді: басын шайқап, қолын сілтей
салды.
- Отырыңызшы, əже, - деп сыбырлай үн қатты ол.
Қалаға хат жөнелтілген күннің ертеңіне-ақ ол балаларға:
- Төменгі жақтан келе жатқан ешкім көрінбей ме? Егер біреу-міреудің
келе жатқанын көре қалсаңдар, тұра жүгіріп, қарсы алдынан шығыңдар,
Финсен маған жөтелдің дəрісін беріп жіберген жоқ па екен - соны
сұраңдаршы, - деумен болды.
Ол күн өткен сайын осы сұрақты жиі-жиі, кейбір күндер тіпті бірнеше
рет қоятын болды. Кəдімгі кішкентай бала сияқты болып кетеді. Ауста
Соуллильяның оған жаны қатты ашиды, күніне биік күртік қардың үстіне
бірнеше рет шығып, күннің көзін алақанымен қалқалап, "Келе жатқан
ешкім жоқ па екен?" деген үмітпен төменгі жаққа, кең далаға қараумен
болады. Өтіп бара жатқан əлдебіреулерді көре қалса, інілерін дереу жүгірте
қоятын болды. Бірақ, өкінішке орай, мұғалімге деп беріп жіберген дəрі
олардың ешқайсысында да болған жоқ.
Мұғалімнің абыржи үрейленгенін байқағаннан бері Аустаның күн
сайын қауіптеніп жүрген жағдайы да белгілі болды. Бірде мұғалімге кофе
алып келіп, сыпайы ұсынған кезде ол кофе ішіп болғанша мұның кереуетке
өзімен қатар отыруын өтінді. Аздан соң босаған шыны аяқты қайта
ұсынды. Ауста бос шыны аяқты тізесінің үстіне қойды, бірақ тұрып кетерін
де, отыра берерін де біле алмады. Өйткені ол өзімен қатар отыруды бұдан
бірінші рет өтінді ғой. Ауста тұрып кетудің есебін таба алмады. Өзі
айтатын шығар деп ойлады. Өйткені ол мұның ұстазы ғой. Ұстазды сыйлау
керек. Ақырында ол былай деді:
- Егер Финсеннен ертең де хабар болмаса, онда өзімнің баруыма тура
келеді.
Егер бұл əлдебір басқа адам болғанда Ауста оның бетіне үлкен көздерін
бадырайта таң қалған сұраулы жүзбен қарар еді. Оның көзінің жанары
солғын тартып, реңі қаша бастаған сияқты. Оның жүзіне тіке қарауға
қаймыға ыңғайсызданған қыз екі көзін тізесіне қойып отырған бос шыны
аяқтан ала алмады. Ауыр үнсіздік орнады Мұғалім қызға, оның келісті
балғын тұлғасына қарап отыр. Бірақ ол тұлғаның өңі қашып, көнере түскен
көйлегі көрсетпейді, Көйлектің ескіріп қалғанын көрген сайын оның көз
алдына мынадай елес береді: Құдай осы бір құлпыра өсіп келе жатқан нəзік
гүлді сірескен мұңды өлкенің арғы жағында мүлде ұмыт қалдырған сияқты.
Шетсіз-шексіз созылып жатқан құнарсыз далада, қалың тастың ортасында
өсіп тұрған бұл нəзік гүл ерекше сүйкімді, адамды өзіне шексіз тартып,
баурап алады. Ақырында ол сірескен мұзды өлкенің арғы жағында, қалың
тастың ортасында жеке дара өсіп тұрған нəзік гүл сияқты оған жақындай
жанасты: алақанымен иығынан жəне арқасынан жайлап сыйпай бастады,
бір қас қағым сəтте қыздың жұп-жұмсақ аш беліне қолының қалай барып,
аз-кем кідіріп, өзіне қарай қыса түскенін байқап та үлгермеді. Ол қолын тез
жұлып ала қойған кезде қыз ақырын ғана оның бетіне тік қарады. Жігіттің
жүзінен əуелі таяқ жеген содан бір түйір қантқа алданып жұбанған жас
баланың мұңға батқан əрі дəрменсіз кейпін көрді. Бірақ Ауста ештеңе
демеді, тек өзін-өзі лажсыз қорғау түйсігімен басын тез-тез шайқады, көзін
жұмды да қайтадан ашты. Мұғалім өзінің тершіген ылғал алақанын
Аустаның алақанына салды да оның көзіне тік қарауға тырысты. Қыздың
көзіне қараған сайын ол өзінің кім екенін түсінуден қалып бара жатты.
Қыздың көмейіне əлдебір түйір нəрсе тұрып қалғандай болды. Ол енді
жігіттің қолынан өз алақанын неғұрлым тез босатып алу үшін орнынан
тұрып кетті.
Бұл жердің оған қол емес екендігі шынымен-ақ əуел бастан түсінікті
болған жоқ па еді? Мына төбесін қар басып, жапырайып жатқан аласа үй
көңіліне қонған жоқ қой... Оны осы жаққа қай Құдай айдап əкелді
десейші!.. Бұл жаққа келіп несі бар еді?.. Оның үстіне, Ауста бейне бір өз
нəрестесін аялап баққан ана сияқты оған күн сайын ертелі-кеш не үшін
қамқорлық жасады екен? Жатса да, тұрса да оны есінен шығара алмайтыны
несі?.. Соның бəрі де мұғалімнің тез кетіп қалуы үшін жасалғаны ма? Ол
кетіп қалғаннан кейін бұл енді кімге қамқор болмақ?
ЕЛУ ЕКІНШІ ТАРАУ
ҚҰШТАРЛЫҚ СƏТІ
Кішкентай Нонни мəз-мейрам болып, мұғалімге арналған дəрі құйылған
бөтелкені алып, жоғарыға жүгіре көтеріліп жеткенде Аустаның қуанышы
койнына сыймай, жүзі шаттанып сала берді. Ол мұғалімге шаттанған
қуанышты жүзімен қарады да еріксіз қол шапалақтап жіберді. Бірақ тез
тартына қойды. Өйткені оның жүзіне қараған кезде көзінен қуаныш
белгісін көре алмады. Мұғалім жігіт төсегінен ұшып тұрып, баланың
қолындағы дəрі құйылған шыны сауытты алды да оған жапсырылған
қағаздағы жазуды тезірек оқып шығуға асықты. Содан соң шыны сауытты
жастығының астына тығып жатып, "Тағам тезірек əзір бола қояр ма екен?"
деп сұрады. Ауста плита пешке құрғақ отын қалай бастады.
Ақырында Ауста: "Дəрігер сенің сұраған дəріңді тауып жібере алып
па?" деп абайлап қана сұрады. Өйткені ол енді бұлардың бүкіл болашағы
осы дəріге байланысты сияқты болып көрінген еді. Қыздың бұл сұрағына
мұғалім бүгін оқу сабағы өткізілмейтінін, бəрінің де ерте жатып,
ұйықтауларына болатынын айтып жауап қайтарды.
- Қане бүгін бəріміз де ерте жатайық, - деді Ауста. - Мұғалім дəрінің
шипасын жақсы қабылдасын.
Сөйтіп бүгін олар күндегісінен əлдеқайда ерте жатты. Тек кəрі кемпір
ғана кішкентай май шамның өлімсіреген күңгірт жарығымен қашан ұйқысы
келгенше күбір-күбір етіп, əлдебір нəрселерді айтып, кəдімгідей іс тоқумен
айналыса берді. Бірақ оның оңайлықпен ұйқысы келе қоймады. Ақырында
ол да шамды өшіріп, орнына барып жатты-ау əйтеуір. Бұл кезде Ауста тəтті
ұйқыға кетіп, əдемі түс көріп жатыр еді. Ондай түсті қиып, ұйқыңнан
оянып кеткің келмейді. Оның түсіне еш нəрсемен де салыстыруға
болмайтын сол баяғы ғажайып көркем көрініс кіріп жатқан: осыдан біраз
жыл бұрын қойлардың аяғы астында тапталып қалған ескі күнтізбе
қағазындағы ғажайып сұлу орманның ортасы екен-ау дейді. Тап сол бір
əдеттегіден тыс жайқалған жасыл желек. Тап сол орманның өзі. Кəдімгі өзі
қиялдап, армандай беретін көрініс. Қыз таудағы таста өсетін жабайы таспа
шөптің хош иісін құмарта жұтып жүрген сияқты. Кəдімгі кей-кейде, əсіресе
жексенбі күні, таңертең күн шұғыласы түнгі шықты тез кептіріп жіберген
кездерде таудан есетін хош иістің дəл өзі! Ауста хош иісті ауаның қалың
ортасына бірте-бірте баяу сүңгіп кеткендей. Таудың биік шыңдары үстінде
бейне бір ешқандай қимылсыз, қанатын бірде-бір рет қақпай-ақ, қалықтап
ұшып жүрген еркін құс сияқты сезінеді. Бұл түсте тұрған ешқандай
қорқынышты нəрсе жоқ, ешқандай қиыншылық та, қайғы-қасірет те жоқ.
Ауста бақыт құшағында. Оның соңынан қуып келе жатқан, қуып жетуге
таяп қалған зұлым күштер де көрінбейді. Жастық шақта көретін түстердің
кейде тап осылай бақытты болып келетіні бар. Оған аяғының астындағы
немесе дұрысында қанатының астындағы жер-ананың өзі əлдебір
нəрселерді сыбырлап айтып жатқандай сезіледі. Ал биік-биік жартасты
шыңдары құрсап жатқан таудың өзі де əлдебір дастанның тамаша жыр
жолдарын оқып жатқандай. Осындай ғажап түс көрген ол ұйқысынан
оянып кетті. Өзінің қаншалықты ұзақ ұйықтағанын білген жоқ. Бірақ
ғажайып жақсы түс көріпті. Үй іші қап-қараңғы болса да ол өзінің жүрегіне
ешқандай қорқыныш сезімі ұяламағанын бірінші рет сезінді. Алайда тап
осы кезде Аустаның құлағына əлдебір сыбыр естілді. Жоқ, бұл тіпті де түс
емес... Иə, тыңдап қараса, əйтеуір бір дастанның жыр жолдары. Осында...
мына қараңғы бөлме ішінде естіліп жатыр. Оны оқып жатқан... тап соның
өзі. Оның мына түн жарымында ұйықтамай, жыр жолдарын оқып
жатқанына жол болсын. Неге бұлай? Ауста орнынан көтерілді де аз ғана
жөтеліп белгі берді. Ол жəне бір жыр жолын оқыды.
- Бұл мен ғой, - деді ол
- Немене, сенің ұйқың келмей жатыр ма? - деп сұрады қыз.
Мұғалім жыр жолдарымен жауап берді:
О, махаббат!
Қайран ару
Қапталған ақ күміспен,
Масаң жүрек соғады
Өзіңді аңсап,
Шарабына шөліркеп Махаббаттың.
Бойымда қан тулайды,
Қызынады,
Баяғы Адам Ата сияқтанып,
Тапсырдым тағдырымды
Тек өзіңе,
Ал ойым бір нəрсе деп бұзылады...
- Сен өзің қандай өлең оқып жатырсың? - деп сұрады Ауста.
- Ежелгі ескі дастаннан үзінді ғой.
- Енді балаларды тұрғыза берсем де болатын шығар? - деді қыз, мұның
оларға сабақ беруіне жағдайы келетін шығар деген үмітпен.
- Иə, уақыт болып қалды, - деді де ол əлгі дастанды жартылай
сыбырмен оқи түсті.
Ал онысы бұған бір нəрсе деп сыбырлағандай болып естілді. Иə, басқа
біреуге емес, Аустаның тап өзіне арнап айтылғандай. Расында да ескі
дастаннан үзінді екен. Бұл бұрын естіп көрмеген үзінді. Бірақ оның мына
оқуына қарағанда, мұның өзіне, иə, Ауста Соуллильяның жеке өзіне тікелей
қатысы бардай. Қыз қатты қысылғанынан не деп жауап берерін білмеді,
аузына сөз түспеді. Мұндайда, əсіресе қазір, əлі түн ішінде не істеуі керек?
Оны да білмеді. Өйткені жыр жолдары əдетте күндіз, тапа тал түсте
дауыстап оқылушы еді. Дегенмен оның мəні мен мазмұнын мүлгіген түн
тыныштығында ғана толық түсуіне де болады екен. Бірақ мына жас қыздың
түн ортасында тек өзіне ғана арналғандай жыр жолдарын қалай түсінгені
жөн? Оны тапа тал түсте жұрттың бəріне бірдей арналған өлең сияқты
қабылдауға бола ма?
Арманым ең
Шын бақытым болатын.
Баурап алдың
Бір көргеннен өзіңе.
Енді міне
Түсімде емес, өңімде
Көріндің-ау көзіме.
Құдай өзі мүсіндеген,
Жүрегімді жаулап алған
Сымбаттым,
Аарондардың
Алтын торпақ байлығы
Мына маған неге керек
Сен тұрғанда, қымбаттым!?
Жо-жоқ, ол мұның бəрін тек өзі үшін ғана оқып жатқан болуы керек.
Мені мұндай жұмбақ, əдеттегіден тыс астарлы да көркем жыр жолдарын
түсіне қоймайды, əлі жас деп ойлайтын болуы тиіс. Рас, менің оған кофе
құйып, құймақ ұсынып жүргенімде жап-жас көрінуім əбден мүмкін.
Сондықтан маған, тек қана маған - мұндай жыр жолдарын арнап оқудың
ешқандай мəн-мағынасы жоқ деп ойлайтын да шығар. Бірақ қыз өзін
əлдеқашан бой жеткен ересек деп санайтын. Ауста бұл сырын əлі ешкімге
айтып көрген емес. Оның үстіне, əлдебіреулердің бұған арнап оқыған жыр
жолдарында қайдағы бір бұзау-торпақты, мейлі олар алтын бола-ақ қойсын,
айтады деген ой мұның өңі түгілі, үш ұйықтаса түсіне де кіріп көрмеген
еді. Шынында да бұл жерде торпақтың не қатысы бар? Жоқ, бұл ең
байсалды жазылған дастан болмауы тиіс. Мұғалім де мені меңземеген
болар. Енді оған не деуім керек?
Құдай саған сыйлапты
Ешкімде жоқ
Тұнып тұрған тап-таза
Мінез-құлық,
Жанарыңа жарасқан
Тəкаппарлық.
Мүсініңе
Етпен-ет боп жабысқан
Тар көйлектен тырсиып
Көз тартады
Төсіңдегі қос алма,
Құлпырасың бақ гүліндей
Көктемгі, Дегендейсің,
"Енді менен көз алма!"...
Жо-жоқ, Құдайға шүкір, мұндай түсінуі қиын оғаш ойлы дастанның
бұған ешқандай да қатысты бола алмайды. Оның үстіне, "жанарына
жарасқан тəкаппарлық" дегені қисынға келмейді. Сондай-ақ ғажайып сұлу
қыз деп суреттеуі одан бетер ақылға қонбайды. Шамасы, бұл дастанды
осыдан жүз жылдан да астам бұрын белгісіз бір скальд басқа бір қызға
арнап жаза салған болуы керек. Ал Ауста басқа қыздардың қауымында
ешқашан да болған емес. Бұл қалың тастың ортасында жалғыз өскен бір
тал шөп сияқты. Ауста өзінен басқа қыздардың бəрі де əлдеқайда сұлу
шығар деп ойлайтын. Оның үстіне, бұл əлі бой жеткен үлкен қыз емес,
жап-жас қыз көрінеді. Ал Ауста Соуллильяның шынында да бой жеткен
қыз екенін əлі ешкім байқаған емес. Өзі де ешкімге сыр шашып, бұл
туралы айтып көрген жоқ. Ішінен ойлап қана қоятын. Егер бұл жағдайды,
мысалы, əкесі білсе, не дер еді? Бұл əлі шіркеуге барып, шоқындыру
рəсімінен де өткен жоқ. Ауста дастанның əр шумағын естіген сайын
күштірек тебірене түсті. Ақырында төзімі таусылып, шыдай алмай кетті.
Сен жарықсың,
Күн нұрысың құйылған.
Қарлы боран түнегінде
Жол көрсеттің,
Алып шықтың
Мені талай қиыннан.
Қырсық шалған
Бəле-жала шырмауынан
Құтқардың сен
Өз қолыңмен, сүйіктім,
Сенің демің от-жалындай
Жылу берген жаныма –
Ауру-сырқау, сұм ажал да
Енді менің Жоламайды маңыма!
Ол осының бəрін басқаша дауыспен айтады? Бейне бір жеке адамға
арналған сөздерді басқа біреулердің естуіне болмайтын сияқты
сыбырлайды. Өзге жұрт мына кішкентай қыздың есейіп бой жетіп
қалғанын біле бермеуі мүмкін. Бірақ мұны мұғалімнің де шынымен-ақ
білмегені ме? Бой жеткен қызға түн жарымында мұндай жыр жолдарын
оқуға болмайды. Мұны Ауста жақсы біледі. Өйткені бойжеткен қыздың
мұндай жыр жолдарын тыңдап жата беруге төзімі жетпейді. Тіпті өліп те
кетуі кəдік емес. Ол - мұны бейне бір балауыз сияқты жұмсақ мінезді өте
білген адам, ол - поэзия мен тарихты бес саусағындай терең білген адам.
Бірақ мына қорғансыз қызды шынымен-ақ аямағаны ма?
Өзің ғана
Еш билікті қолданбай-ақ,
Сөз де айтпастан бір ауыз,
Мені еркіңе
Біржолата көндірдің.
Саған құмар ынтықтықтан
Ақылымнан адастым.
Тек сен үшін тірі жүрмін –
Бүл - имандай сырым шын.
Қыс кетсін де көктем келсін –
Қасиетті ордадағы
Көктем гүлі жайнасын,
Сен өмірлік жарым болшы,
Жақындашы, қайдасың?!
Ауста асып-сасып, абыржыған күй кешті. Ақырында шыдай алмай,
төсегінен атып тұрды, Сипап жүріп, сіріңке тапты, шам жақты. Үрей аралас
тебіреністе жүріп ішкі белдемше көйлегін кимей тұрып кеткені осы кезде
ғана есіне түсті. Сөйтіп белдемше көйлегін енді ғана асығыс-үсігіс киіп
үлгерді де екі санының үстінен қайта-қайта сипалап, бүктелген жерлерін
жазды. Бөлмеде шам жанып тұр. Құдайым-ау, мұғалім жалаңаш тəнімді
көріп қойған болса, оның бетіне қалай қарай алмақпын?!
Ауста маңдайына түскен шашын өршелене кейін қайырып тастап,
мұғалімнің бетіне батылдана қарады. Оның жағдайы жақсара түскен
сияқты. Өзін сергек сезінетіні сонша, ұйқысы қашып кетіпті. Тіпті
төсегінде қимылсыз жата да алмапты. Кереуеттің жиегінде отыр. Екі беті