Ak gämi - 6

– Guýma – diýip, Orazkul elini silkip goýberdi. – Maňa arak ber. Bekeý bir ýerden çüýşe
tapdy-da, bulgura arak guýdy. – Doldur! – diýip, Orazkul buýruk berdi. Ol bulgury bir demde
başyna çekdi-de, keçäniň üstünde gyşaryp, possuny mäkäm ýapyndy.
– Men seň äriň däl. Sen maňa indi gerek däl. Nirä gitseň, şoňa git, şu öýde garaň görünmesin.
Bekeý uludan dem aldy-da, krowata geçip oturdy. Ol gözýaşyny ýuwudyp oturşyna ýuwaşja
dillendi.
– Ýene başlandymy?
– Näme başlanmalymyş? – diýip, Orazkul heýkirdi. – Güm bol şu ýerden!
Bekeý daşaryk çykdy-da, hemişe edişi ýaly ulyili bilen gygyrmaga başlady.
– Men görgi görmek üçin dünýä indimmikäm?
Şol mahal Alabaşa atlanan Mömin aga agtygynyň yzyndan at salyp barýardy. Alabaş ýyndam
at. Bolsa-da, Mömin aga iki ýarym sagat dagy gijä galyp bardy. Ol agtygyny ýolda garşylamaly
boldy. Mugallymanyň özi oglanjygy alyp gelýär ekeni. Gödek elli mugallymanyň egnindäki hem
şol bäş ýyl bäri täzelänok diýilýän paltody. Ýadaw aýal gaharjaň görünýärdi. Aglap, gözleri çişip
giden oglanjyk mugallymanyň gapdalyndan ýöräp gelýärdi. Onuň elinde portfeli bardy. Özem bar
zatdan göwni galana, ejize meňzeýärdi. Mugallyma Mömin aga bilen gaty berk gepleşdi.
Goja onuň öňünde başyny aşak salyp durdy.
– Okuw gutaran mahaly eýelik etmejek bolsaňyz, çagany
mekdebe getirmäň. Maňa bil baglamaň. Meň özümde-de dört sanysy bar. Mömin aga ýene
ötünç sorady, ýene gaýdyp bular ýaly wakanyň gaýtalanmajagyna wada berdi.
Mugallyma Jelesaýa tarap dolandy. Mömin aga bilen oglanjyk hem öýe gaýtdylar.
Babasynyň goltugynda oturan oglanjyk dymýardy. Goja hem oňa näme aýtjagyny bilmeýärdi.
– Sen ajygan-a dälsiň? – diýip, ahyr ol söz tapdy.
– Ýok. Mugallyma maňa çörek berdi.
– Sen näme gepläňok?
Oglanjyk ol soragam jogapsyz galdyrdy.
Mömin aga günäkär ýaly bolup, özboluşly ýylgyrdy.
– Seň özüň öýkelegrägem! – diýip, Mömin aga agtygynyň papagyny çykardy-da, süýr
depesinden ogşady, ýene papagy çaganyň başyna geýdirdi.
Oglan onuň üçin ýüzünem galdyrmady.
Iki sany kemsidilen adam şeýdip, ýoly dowam etdi. Eýersiz atyň üstünde çaga heläk bolmaz
ýaly Mömin aga Alabaşy öz erkine goýbermeýärdi. Alabaş burnuny parryldadyp toýnaklary bilen
ses edýärdi. Alabaş ýaly ata atalanyp ýeke özüň ýola çykaýsaň! Hiňlenseň. Diňe özüň üçin aýdym
aýtsaň. Ýeke özi barýan adama gerekli aýdym tapylmaz öýdýäňmi? Paşmadyk arzuwlar, ilkinji
söýgi. Arzuwa ýetilmedik döwür hakda ýatlap, uludan dem almagy adamlaryň hemmesem gowy
görýär. Näme ýatlaýanyňy, näme isleýäniňi özüňem bilýän dälsiň welin, bir zatlary ýatlamagy
göwnüň isläp durandyr. Aýagy ýeňil at adamynyň iň gowy hemrasy...
Mömin aga agtygynyň syrylan ýeňsesine seredip, oýlandy. Oglanjygyň boýny inçejikdi,
gulaklary ullakandy. Gojanyň oňmadyk durmuşyndan, kyn ýaşaýşyndan, agyr işinden galan zat
indi şol çagady. Goja kişi ölmän, şol çagany adam sanyna goşup bilse-hä ne ýagşy, bolmasa-da,
oglanyň ýöremeli ýoly gaty kötel bolar. Özem ýaňy ýedi ýaşady welin, özboluşly häsiýetjigini
görkezen bolýar. Şeýle ýagdaýdaky çaga öýkelemäni, gaty görmäni bilmelem däl ýaly welin, bu
45

asyl... Birneme towşantüýräk bolaýmasa, Orazkul ýalylar ony edil goýuna gurt daran ýaly
edäýmeseler...
Mömin aga şu günki gören sugunlaryny ýatlady. Sugunlar salgym ýaly bolup geçip gidenlerinde
gojanyň ýüreginiň gowsunmagyna sebäp boldular.
– Şu gün biziň tokaýymyza sugunlar geldi, balam! – diýip, Mömin aga birden dillendi.
Oglanjyk, egniniň üstaşyry çalt hereket edip, babasynyň ýüzüne seretdi.
– Aldaňokmy?
– Aldamok. Öz gözüm bilen gördüm. Üç sany ekeni. – Nireden geldilerkä?
– Dagyň aňyrsyndan geldimikä öýdýän. Şol tarapda-da goralýan tokaý bar. Bu ýylyň güýzem
edil tomus ýaly bolany üçin dagdan aşmagam olara kyn düşen däldir. Olar biziň tokaýymyza
myhmançylyga gelendirler.
– Olar bu ýerde galarmy ýa ýene yzyna gidermikäler?
– Biziň tokaýymyz göwünlerinden tursa, galarlar. Hiç kim azar bermese, ýaşap ýörerler-dä.
Müň sugun gelse-de, bu töwereklerde ot ýetmezçilik etjek gümany ýok. Ene Sugun bar
döwürlerinde bu ýerde olar ýaly haýwan sanardan kän ekeni. Gojanyň sugun hakdaky gürrüňleri
oglanjygy birneme gahardan köşeşdirýän ýaly boldy. Ony aňan Mömin aga gürrüňini ýene köne
döwürlerde, Ene Sugunyň döwürlerine gönükdirdi. Öz gürrüňi bilen özi hem gyzygan goja
gamkülpeti birden aýlap taşlamagyň kyn zat däldigi, kimdir birine hemaýat etmegiň aňsatdygy
barada oýlandy. Adamlar şeýdip, bir-birege ýardam edip ýaşasalar bolmaýamy? Ýöne durmuş
diýilýän zat beýle aňsat däl, ol gaty çylşyrymly. Oňatlygyň gapdalynda elmydama erbetligem
ysyrganyp ýör. Erbetlik adamynyň yzyndan galanok, mydama söbügini sydyrdyp ýör. Hut şu
mahalam, goja bilen agtygy özüni bagtly saýýan pursatlaram Mömin aganyň kalbynda gozgalaň
bardy: Orazkul nä hyýaldaka? Ol gojadan ar almak üçin nämeleriň kül-külüne düşüp ýörkä?
Onuň sözüni ýykmaga ýürek eden goja nähili jogap çäresi garaşýarka? Orazakul gojanyň şu günki
eden hatasyny bagyşlajak adamlaryň hilinden däl ahyryn.
Özüne, gyzyna garaşýan erbetlik barada pikir etmezlik islän goja sugunlar hakda, gowulyk
hakda, gözellik hakda şeýlebir gyzygyp gürrüň bermäge başlady welin, onuň gowy gürrüňleri
garaşýan erbetligi ýoldan sowjak ýaly bolup duýuldy.
Öýde erbetlik garaşýandyr öýdüp çakam etmeýän oglanjygyň keýpi kökdi. Onuň gözleri
oýnaklap durdy. Sugunlaryň indi dolandygy bolarmyka? Babamyň aýtmagyna görä Ene Sugun
adamlaryň eden ähli hyýanatlaryny bagyşlap, öz çagalaryna Yssykköl tokaýlaryna dolanyp
gelmäge rugsat beripdir. Häzirlikçe diňe üç sany sugun gelipdir. Olar barlag etmelidir. Eger-de bu
ýerleri olaryň göwnünden tursa, ähli sugun tohumy öz dogduk mekanyna dolanmaly bolar.
– Baba! – diýip, oglanjyk gojanyň sözleriniň arasyny böldi. – Ene Sugunyň özi gelen
bolaýmasyn? Belkem, dagy-tokaýy aýlanyp görensoň çagalarynam çagyrjakdyr?
– Mümkin! – diýip, Mömin aga onçakly ynamly bolmadyk ses bilen jogap gaýtardy. Ýaşuly
bir hili boldy. Oglanjyk onuň sözlerine çakdanaşa ynanýan ýalydy. Mömin aga agtygynyň
ynamyny bozjagam bolmady. Asyl beýtmäge indi giçdem. – Belkem, Ene Sugunyň özi gelendir.
Kim bilýär, kim bilýär! – diýip goja egnini gysdy.
– Ony biz barlaýarys – diýip, bilesigeliji çaga höwes bilen dillendi. – Seň sugunlary gören
ýeriňe gideli, baba. Meňem şolary göresim gelýär.
–
Olar nä bir ýerde durandyrlar öýdýäňmi?
46

– Nirä giden bolsalar, bizem şol tarapa gidibereris. Çalaja görübilsegem yzymyza
gaýdybereris. Biz şeýtsek, olaram indi adamlar sugunlara degjek däller ekeni diýen pikir ederler.
– Çaga bolýaň-ow! – diýip, goja ýylgyrdy. – Öýe baryp, ýagdaýyň neneň-niçikdigini bir
bileli.
Olar öýleriniň ýeňsesindäki ýoda düşüpdiler. Öýler aňyrsyny bakyp duran adamlar ýalydy.
Jaýlaryň içinde näme bolýany bildirmeýärdi. Işiklerem ümsümlikdi. Mömin aga ol ümsümlikden
oňly netije-hä çykarmady. Onuň kalby bir zatlary syzdy. Näme bolup biler? Orazkul onuň betbagt
gyzyny ýençdimikä? Orazkul lül-gammar bolup ýatyrmyka? Ýene nämeler bolup biler? Näme üçin
ümsümlikkä? Näme üçin bu mahal gapyda adam ogly görünmeýärkä? «Hemme zat düzüw bolsa,
ol agajam derýadan çykarmaly bolar – diýip, Mömin aga içini gepletdi. – Orazkul bilenem agyz
deňäbem ýörmeli däl. Eşegiň eşekdigini boýnuna goýup bolmaýar ahyryn». Alabaş atýataga ýetdi.
– Düş, balam. Ahyr geldik! – diýip, Mömin aga tolgunýandygyny agtygyna duýdurmajak
bolup, atyň jylawuny çekdi. Eli portfelli oglanjyk öýe tarap ylgajak bolanda goja ony saklady.
– Garaş. Bile gideli.
Goja Alabaşy ýatagyna saldy-da, oglanjygyň elinden tutup, öýe tarap ugrady.
– Birden meň üstüme gygyraýsalar, gorkmagyn! – diýip, goja agtygyna duýduryş berdi. –
Sögselerem, heňkirselerem sen eşitmedik bol. O zatlar saňa degişli däl. Seň bar aladaň mekdebe
gatnamak.
Ýaşulynyň çak edýän zatlarynyň birem bolmady. Olar bosagadan ätlänlerinde kempir Mömin
aga tarap günäli adama seredýän ýaly nazar bilen garady-da, ýene öz tikin işine gümra boldy.
Mömin aga-da aýalyna söz diýmedi. Ýüz-gözi çytyk goja esli salym ortada gymyldaman durdyda,
birdenem pejiň üstündäki içi unaşly tabaga elini ýetirdi. Babasy bilen agtygy giçlik naharyna
başladylar.
Olar seslerini çykarman nahar iýýärdiler. Kemir bolsa olara tarap nazaram aýlamady. Onuň
perzi gaçan garamtyl ýüzünde ýigrenç alamaty bardy. Oglanjyk bir erbet wakanyň bolandygyny
çak etdi. Ýöne garrylar ol hakda dil ýarmadylar. Oglanjyk şeýlebir howpurgady, şeýlebir biynjalyk
boldy welin, asyl onuň bokurdagyndan naharam ötmejek boldy. Nahar iýilýän mahaly adamlar
dymsalar ýa-da ýaramaz bir zadyň pikirini etseler, gaty elhenç bolýar. «Belkem bu dymyşlyklygyň
sebäpkäri ikimizdiris?» – diýip, oglanjyk hyýalynda öz portfeline ýüzlendi. Portfel aýnanyň
öňünde ýatyrdy. Oglanjygyň hyýalynda keçäniň üsti bilen süýşüp gitdi-de, portfeli bilen
pyşyrdaşdy.
«Sen hiç zat bileňokmy? Babam näme üçin beýle tukatka? Onuň näme günäsi bolup biler?
Näme üçin ol Alabaşy münüp bardy? Näme üçin Alabaşyň eýeri hem ýokdy? Belkem, ol tokaýda
sugun göreni üçin gijä galandyr? Belkem, hiç hili sugunam görenem däldir. Sugunly gürrüň ýalan
bolsa, şonda nätmeli? Ýalan sözlese, Ene Sugun gaty öýkelär ahyryn?..» Nahar iýip bolansoň
Mömin aga pessaý ses bilen oglanjyga ýüzlendi.
– Balam, sen biraz daş çyk. Meň biraz işim bar welin, kömekleş. Çykyber, men häzir barýan.
Oglanjyk daş çykdy. Ol gapyny daşyndan ýapan badyna kempiriň sesi eşidildi: –
Sen nirä?
– Suwuň içinde ýatan agajy çykarmaga gitjek – diýip, Mömin aga jogap gaýtardy.
– Agaç indi ýadyňa düşdümi? Aklyňa indi aýlandyňmy? – diýip, kempir sesini gataldy. –
Gowusy, bar-da, gyzyň ýagdaýyny gör. Äri öýünden çyrakyp kowdy. Gyzyň Güljemalyň ýanynda
47

aglap oturandyr. Seň dogmazak gyzyň indi kime gerekmiş? Samsyk iti kowan ýaly edip kowup
goýberdi. Git-de, şondan habar tut.
– Kowsa kowupdyr-da! – diýip, Mömin aga hasrat bilen jogap gaýtardy.
– Şeý diýsene! Aslynda seň özüň kim. Gyzlaň-a bihepbe boldy welin, indi şol zyňyndy
agtygyňy uly adam edip ýetişdirmek isleýäňmi? Garaşyber. Agzyň tagam tapar. Üstesine özüňem
Alabaşy münüp gidýäň. Öz ornuňy bilseň bolmadymy? Kim bilen iş salyşýanyňdan habaryň
barmy? Ol edil çalajan jüýjäniň boýnuny towlan ýaly edip, seň boýnuňy towlamakdanam
çekinmez. Sen haçandan bäri hötjetlik öwrendiň? Haçandan bäri sen gahryman bolduň? Gyzyňy
bolsa öýe getirmegiň pikirinem edäýmegin. Bosagadanam ätletmen. Bilip goýgun...
Oglanjyk gapyda gezmeledi. Öýden ýene kempiriniň galmagaly eşidildi. Ahyram batly açylan
gapydan Mömin aga atylyp çykdy. Goja Seýdahmediň öýüne tarap ýöneldi. Ýöne Güljemal gelin
ony işikde garşy aldy.
– Biraz soňrak baraýsaňyzlaň! – diýip, ol Mömine duýduryş berdi. – Aglap ýatyr. Erbet
ýenjipdir – diýibem, soň ol pyşyrdady.
– Indi olar bile-de ýaşajak dälmişler. Bekeý Sizi günäkärleýär. Hemme zadyň sebäbini
Sizden görýär. Mömin dymdy, näme diýjegini bilmedi. Indi özüňden önen gyzyňam seni görmek
islemese... – Orazkul henizem wagşy haýwan ýaly bolup içip ýatyr! – diýip, Güljemal ýene
pyşyrdady.
Güljemal bilen Mömin aga ikisi oýlanyp durdylar. Ahyr Güljemal gelin uludan dem aldy-da:
– Seýdahmet bir tizräk geläýse-di! – diýdi. – Şu günüň bir ýerinde gara beräýmegem
ahmaldyr. Ikiňiz birigip, şol agaçdan bir dynsadyňyz.
– Agaçda gep ýok-la? – diýip, Mömin aga başyny ýaýkady. Ol oýlanyp durşuna oglana gözi
düşensoň: – Sen, balam, oýnaber! – diýdi.
Oglan saraýa bardy-da, ýygnap goýan dürbüsini tapdy, onuň gumuny süpürişdirdi. «Ýagdaý-a
gowy däl, dürbüm. Bolýan işlere portfel bilen men günäkär bolaýmasam? Başga ýerde mekdep
bolan bolsa men portfelimi alagada giderdim. Hiç kim bizi görmezdem, biz sebäpli erbetligem
bolmazdy. Ýöne babama haýpym gelýär. Ol bizi gözläp heläk bolar. Biz gidäýsek, sen kim bilen
ak gämä seredersiň? Sen meni balyga öwrülmez öýdýäňmi? Ynha görersiň, ahyr men ak balyga
dönüp, ak gäminiň ýanyna bararyn...»
Oglan bir gujak bedäniň aňyrsyna çekildi-de, dürbüsi bilen töwerege seretmäge başlady.
Beýdibem uzak keýp çekmek islemedi. Başga mahal bolanda ol güýzüň tokaýy bilen basyrylgy
daglara, daglaryň çür depesindäki garlara, aşakdaky gözelliklere seredip doýmazdy. Oglan
dürbüsini gizläp, saraýdan çykyp barýarka, boýnuna hamyt dakylan ýabyny idip barýan babasyna
gözi düşdi. Ol derýa tarap ýönelipdi. Oglanjyk onuň yzyndan ylgamaga häzirlenip durka, içki
köýnegiň üstünden possun ataýan Orazkul öýden çykdy. Onuň ýüzi çişip giden ýelin ýaly ýellenip
durdy.
– Eý, akmak! – diýip, ol Möminiň yzyndan gazap bilen gygyrdy. – Ýabyny nirä alyp barýaň?
Derrew ýerine elt. Agajy sensizem getireris. Indi sen bu ýerde hiç kimsiň. Şony bil. Men seni işden
boşadýan. Çar tarapyň ak ýol. Gümüňi çek.
Goja ajy ýylgyrdy-da, ýabyny ýataga tarap aýlady. Mömin aga göz açyp-ýumasy salymyň
içinde garran ýaly boldy, öňküsindenem kiçeldi. Ol töweregine seretmän, köwşüni süýräp
barýardy.
48

Babasyna haýpy gelen oglanjygyň bokurdagy doldy. Ol öz aglanyny hiç kime görkezmejek
bolup, derýanyň kenary bilen ylgap gitdi. Kenardaky ýodajyk gözýaşyň derdinden kä gaýyp
bolýardy, kä ýene öňki durkuna gelýärdi. Oglan gözýaş döküp ylgap barýardy. Ynha onuň «tanky»,
«möjegi», «eýeri», «çöken düýesi». Oglanjyk olara hiç zat diýmedi. Ol daşlar gepesöze
düşünmeýärdiler-de, ýöne doňup durdylar. Ol «çöken düýäniň» çal daşyny gujaklady-da,
möňňürip aglady. Ol uzak wagt aglansoň, birneme ýüregi düşüşdimi-nämemi, köşeşdi.
Ol başyny göterende haýran galmakdan ýaňa agzynyň açylanynam duýman galdy.
Edil onuň gabat garşysynda, derýanyň ol kenarynda suwuň gyrasynda üç sany sugun durdy.
Hakyky sugun! Janly sugun! Olar suw içip bolana meňzeýärdiler. Olaryň iň daýawy – ullakan
şahlysy ýene agzyny suwa ýetirip, megerem, suwuň ýüzünde öz şahynyň şekilene tomaşa edýärdi.
Ol goňurrakdy, gaty daýawdy, döşlekdi. Ol başyny galdyranda tüýli agzyndan suw dökälip gitdi.
Ol gulaklaryny hereketlendirip oglanjyga tarap üns bilen seredýärdi.
Başgalardan beter kiçijik şahly ak sugun oglana üns berdi. Onuň şahy uly sugunyňkydan
kiçirägem bolsa owadandy. Ol gojanyň gürrüňini berýär. Ene Suguna bir almany iki bölen ýaly
meňzeşdi. Gözleri ullakan, dury. Özem ýylda bir taýçanak berip duran tohum baýtal ýaly göze
dolmuşdy. Ak sugun ala gözli, gulaklary ullakan oglanjygy bir ýerde görene meňzedýän ýaly üns
belen seredýärdi. Onuň çygly gözleri uzakdan seretseň, ýalpyldaýan ýalydy. Burnunyň
deşiklerinden ýeňiljek bug çyk ýardy. Onuň ýeňsesinde duran kiçijik sugun tal çybygyny iýýärdi.
Onuň hiç zat bilen işi ýokdy. Ol dykyzjady, daýawjady. Ol tal çybygyny iýmesini goýdy-da, döşi
bilen ak sugunyň böwrüne kakyp, oýun etmäge başlapdy. Ol özüniň şahsyzja kellesini Ene
Sugunyň döşüne oýkaşdyrdy. Ak sugun bolsa, oglanjyga tarap seretdi durdy, seretdi durdy.
Haýran galan oglan deminem alman diýen ýaly daşyň aňyrsyndan çykdy, elini öňe uzadyp,
derýa tarap ýöredi. Sugunlar oglandan ürkmek däl, gaýtam ony synlamaga başladylar.
Sugunlar bilen oglanyň arasynda daşlara degip, dürli ses edýän dag derýasy akyp ýatyrdy.
Arada ýatan şol derýa bolmadyk bolsa sugunlaryň ýanyna baryp, olaryň başyny sypabermeli
ýalydy. Olar tekiz kenarda durdylar. Sugunlaryň duran güzeriniň gutarýan ýerinde güýzüň tokaýy
haýat ýaly bolup durdy. Ondan ýokarda ýalaňaç gaýa, gaýadan aňyrda bolsa kümüş öwsüp oturan
agaçlar, berýozalar başlanýardy. Has aňyrda üsti garly gaýalar görünýärdi. Oglan gözüni ýumdy,
ýene açdy. Öňki ýagdaý öňküligine galdy. Sugunlar arassa kenarda hatar bolup durdylar.
Birdenem olar yza aýlandylar-da, tokaýa tarap ýöneldiler. Iň öňden ak sugun, onuň yzyndan
şahsyzja sugun, soňam Ene Sugun barýardy. Ene Sugun yza gaňryldy-da, oglanjyga tarap ýene bir
gezek äňetdi. Olar tokaýa girenlerinde şahalar gymyldadylar, arkalaryna güýz ýapraklary, kümüş
dökülýän ýaly bolup, gaçyp başladylar.
Soň sugunlar ýodajyga düşüp, belentlige dyrmaşyp ugradylar. Belentlige çykybam saklandylar.
Oglanjygyň göwnüne bolmasa, olar özüne seretmek üçin aýak çeken ýaly boldy. Uly sugun
boýnuny öňe uzatdy-da, şahany silkip: «Ba-o! Ba-o» edip gygyrdy. Onuň sesi daglaryň, derýanyň
üstünden ýaň salyp gitdi.
Şol mahalam oglanjyk özüne gelen ýaly boldy. Ol tanyş ýodajyga düşdi-de, güýjünde bary bilen
öýe tarap eňdi. Ol ylgap barşyna gapyny batly açdy-da, atylyp öýe girdi. Sojap-sojap dem alyp
durşuna:
– Baba! Baba! Sugunlar geldi! Sugunlar derýaň ýakasyna geldi – diýip gygyrdy.
Burçda hasrat çekip oturan Mömin aga aýdylan habardan hiç hili many çykarmadyk ýaly
dymdy.
49

– Galmagalyň näme? – diýip, kempir gepläp galdy. – Gelse gelipdir-dä. Bu mahal
sugunsyzam derdimiz özümize ýetik. Bady alnan oglanjyk daş çykdy. Daşary ümsümlikdi. Güýz
günidi.
Garawul daglaryna tarap, onuň aňyrsyndaky ümmezlenip duran ýalaňaç gaýalara tarap
aýlanypdy. Gün özüniň gyzdyrmaýan ýalkymyny sowuk gaýalaryň üstüne ýapypdy. Şol ýerdenem
ýalkymyň gaýtgyny beýleki gaýalaryň ýüzüne düşýärdi. Tokaý agşam ýapynjasyny başa çekip
ugrapdy.
Howa çigredi. Garly gerişleriň üstünden sowuk şemal öwüsdi. Oglanjyk galpyldap ugrady. Ol
üşedýärdi.
VI
Ol ýorgana girende-de üşedýärdi. Oglan kän wagtlap uklap bilmedi. Daşaryny gijäniň
garaňkylygy gurşap alypdy. Oglanyň kellesi agyrýardy. Emma ol sesini çykarmaýardy. Onuň
näsaglanyndan hiç kimiň habary ýokdy. Ol neressäni halys unutdylar. Ýagdaý unudylar ýalam
boldy-da.
Mömin aga-ha aljyramakdan ýaňa näme alyp, näme goýanynam bilmeýärdi. Ol girdi-çykdy,
oturdy, bir zatlar samrady, ýene uludan dem alyp, daş çykdy. Kempirem gojanyň üstüne gargynyp,
özüne ýer tapmady. Olam daşaryk çykyp, aýlanyp geldi. Daşarda ýene düşnüksiz bir galmagal,
aýak sesi, sögünç eşidilip başlady. Ýene Orzkul guduz açýan bolsa gerek. Kimdir biri sojap-sojap
aglaýardy.
Oglan ümsüm ýatyrdy. Ol aýak seslerindenem, sögünçdenem, öýde we daşarda gopýan
wakalardanam halys iripdi.
Ol özüniň ýekedigini unutmak üçin gözlerini ýumýardy-da, şu günki gören zatlaryny, öz
arzuwlaryny göz öňüne getirýärdi. Ol ullakan derýanyň kenarynda durdy. Suw şeýlebir çalt
akýardy welin, uzak seretseň, başyňy dagam aýlap barýardy. Beýleki kenardan bolsa oňa sugunlar
seredýärdi. Şu günki gören üç sugunynyň üçüsem öňki ýerlerinde durdy. Hemme zat ýaňadandan
gaýtalanyp başlady. Uly sugun başyny galdyranda onuň dodagyndan suw syrykdy. Ene Sugun
bolsa özüniň akylly hem düşbi nazary bilen oglanjyga tarap şol seretdi durdy. Onuň gözleri uludy,
garady, ýalpyldaýardy. Ene Sugunyň adam ýaly uludan dem alyp bilşine oglan geň galdy. Sugun
50

edil Mömin aga ýaly gaýgyly-hasratly dem alýardy. Soň olar tokaýa tarap aýlandylar. Şahalar
gymyldap, sugunlaryň arkasyna güýz ýapraklary dökülmäge başlady. Olar belentlige galdylar. Şol
ýerde hem aýak çekdiler. Uly sugun boýnuny öňe uzadyp, şahyny silke leşdirdi-de turbadan
çykýan ýaly sesi bilen «Ba-o! Ba-o! – edip gygyrdy. Uly sugunyň sesiniň daglaryň, tokaýlaryň
üstünde ýaň berenini ýatlan oglanjyk ýylgyrdy. Şondan soň sugunlar tokaýa siňip, gözden ýitdiler.
Emma oglanjyk olardan aýrylyşmak islemedi. Şonuň üçinem ol bolup biläýjek wakalaryň soňuny
özi tapmaga hyýallandy.
Ýene şol dag derýasy çaltlyk bilen akmaga başlady. Suwuň çaltlygyndan ýaňa başyň-gözüň
aýlanyp barýardy. Oglanjyk öňe towusdy-da, derýanyň üstünden uçup geçdi. Ol sugunlaryň
gapdalynda emaý bilen ýerledi. Haýwanlar bolsa duran ýerlerindenem butnamadylar. Şahly Ene
Sugun oglanjygy öz ýanyna çagyrdy.
– Sen kimiň perzendi bolarsyň?
Özüniň kimiň çagasydygyny aýtmaga utanan oglan dymdy.
– Babam ikimiz seni gaty gowy görýäs, Ene Sugun! Biz saňa kän wagt bäri garaşyp ýörüs.
– Senem tanaýan. Seň babaňam tanaýan. Mömin aga örän gowy adam! – diýip, sugun
dillendi.
Oglan ol jogaba begendi. Ýöne minnetdarlygyny nädip daşyna çykarjagyny welin bilmedi.
Birdenem oglanjyk: – Isleseň, men ak balyga öwrülip, Yssykköldäki ak gäminiň ýanyna
ýüzüp gideýin? – diýdi.
Ak gäminiň ýanyna ýüzüp gitmegi-hä ol başarýardy. Ýöne Ene Sugun oglanjygyň sözüne hiç
hili jogap gaýtarmady. Şondan soň oglanjyk edil tomus aýlary edişi ýaly çykarynmaga durdy, tal
çybygyndan ýapyşyp, gagdyraklap suwa girdi. Emma suw welin, buzly suw bolmaga derek,
bugaryp duran gyzgyn suwdy. Ol gözlerini giňden açdy-da, maýdaja daşlaryň, balykgulaklaryň
gapdalyndan ýüzüp, hokurdanyňam daşyndan aýlandy. Oglan demikmäge başlady. Emma gyzgyn
akym ony barha aňryk alyp gitdi.
– Ene Sugun, maňa kömek et! – diýip, oglan gygyrmaga başlady. – Menem seň çagaň
bolmaly. Kömek et, Ene Sugun!
Ene Sugun ylgap kenara geldi. Onuň şahlarynyň arasyna şemal düşüp şuwlady. Oglanjyk
birneme ýeňillik duýdy. Ol derleýärdi. Şolar ýaly pursatlarda babasynyň basyrynýandygyny ýatlan
oglan ýorgany başyna çekdi. Öýde özünden başga adam ýokdy. Pelteli çyranyň ýagy gutarypmynämemi, içerini oňly ýagtyltmaýardam. Oglanjyk suw içmäge turjak boldy. Emma daşardan ýene
galmagal geldi, kimdir biri gazap bilen gygyrýardy, biri aglaýardy, ýene birem aglaýany hem
gygyrýany köşeşdirjek bolýardy. Ala güpürdi boldy, at aýagynyň sesi hem geldi.
Edil aýnanyň aňyrsyndan «haý-waý» eşidildi, kimdir biri başga birini süýreýän ýalydy. Gapy batly
açyldy-da, gahar-gazaba münen kempir Mömin agany içerik itekläp goýberdi. Oglanjyk öz
babasyny hiç mahal beýle ýagdagda – gorkuly sypatda görmändi. Goja hiç zada akly çatmaýan
adama meňzeýärdi, aljyraňňy gözleri oýnaklaýardy. Kempir onuň döşünden itekledi-de, oturmaga
mejbur etdi.
– Sokul-da otur, garry köpek. Barmasyz ýeriňde görünme özüňem. Näme birinji gezek şeýle
ýagdaý bolýamy? Ahyrynyň düzüw gutarmagyny isleýän bolsaň, gömül-de otur. Meň aýdanymy
et. Garşysyna gidiberseň ol biziň ählimiiň ýogumyza ýanar. Bu ýaşdan soň biz indi nirä gideli?
Nirä? – Şol sözleri diýen kempir işigi jalkyldadyp ýapdy-da, ýene bir ýerik ýitirim boldy. Öýüň
51

içine ýene imi-salalyk aralaşdy. Diňe Mömin aganyň hyrrylap, kynlyk bilen dem alýany
bildirýärdi. Ol sandyraýan elleri bilen kellesini tutup, sekiniň gyrasynda oturdy. Birdenem goja
dyzyna çökdi-de, kime ýüzlenýändiginem bildirmän samrady.
– Beýle güne sezewar edeniňden, men şormaňlaýy ýygnasaň bolmadymy? Balama bir
perzentjik berseň bolmadymy? Bize rehmiň insin, ýekeje perzent beräý, ýekeje!
Hem aglap, hem çaýkanyp diwara elini ýetiren goja ýerinden turdy, gapyny tapdy. Ol işigi
daşyndan ýapansoň, bosagada durdy-da, eli bilen agzyny tutup möňňürdi.
Oglanjygyň ýagdaýy hem agyrlaşdy. Ol ýene gagşap başlady. Ol hem gyzdyrýardy hem
üşedýärdi. Oglan ýerinden turup, babasynyň ýanyna barmak isledi. Emma eli-aýagy diýen etmedi,
kellesi gurşun ýaly boldy. Mömin aga bolsa henizem daşarda aglap durdy. Guduz açýan
Orazkulyň gapylarda selpäp ýöreni bildirýärdi. Bekeý daýza möňňürýärdi. Güljemal gelin bilen
kempir ony köşeşdirjek bolýardylar.
Oglanjyk ol wakalardan daşlaşyp, öz hyýaly dünýäsine girdi.
Ýene şol derýa. Ýene şol kenar. Ýene şol sugunlar kenarda hatarlanyşyp durdylar. Oglanjyk
olara seredip pyşyrdady. «Ene Sugun! Ene Sugun! Bekeý daýzam üçin şahyňa ildirip bir sallançak
getirse-ne! Haýyş edýän, Ene Sugun, getiräýsene! Goý. Olaryň çagajygy bolsun!». Oglanjygyň özi
bolsa suwuň içi bilen Ene Suguna tarap eňdi. Oglanjygyň aýagy suwa çümmeýärdi. Emma beýleki
kenaram golaýlamaýardy. Ol bir depen ýerini depip duran ýalydy. Bolsa-da, ol arz etmesini
goýmaýardy. «Bekeý daýzama çaga ber, Ene Sugun! Çaga ber! Goý, meň babam aglamasyn!
Bekeý daýzam ýenjilmesin. Orazkul daýym köşeşsin. Çaga ber, Ene Sugun! Çaga ber! Men olaryň
hemmesinem gowy görerin. Orazkul daýymam ýigrenmäýin. Ýöne, sen olara çaga ber, Ene Sugun!
Oglanjygyň gulagyna uzakdan bir ýerden jaňjagazyň sesi eşidilýän ýaly boldy. Dag-daşlaryň
üstünden Ene Sugun ylgap gelýärdi. Onuň şahyna ildirilen sallançagyň jaňjagazy täsin owaz
edýärdi. Owazyň yzy üzülmeýärdi. Sebäbi, Ene Sugun sallançagy tizräk getirjek bolup ylgaýardy...
Bu näme boldugy? Jaňyň sesine uzakdan gelýän motoryň gürrüldisi hem goşuldy. Özem ýük
maşynyň motorynyň sesidi. Maşynyň golaýlaşmagy bilen onuň güwwüldisi sallançagyň jaňyny
basdy.
Oglanjyk ala şakyrdy bolup, gapa maşynyň gelenini aňdy. It üýrdi. Aýna maşynyň çyralarynyň
şöhlesi düşdi-de, derrewem ýitdi. Motor öçdi. Maşynyň kabinasy açylyp-ýapyldy.
Seslerinden many alsaň, gelenler üç-dört bardy. Olar özara gürleşip oglanjygyň ýatan jaýynyň
aýnasynyň öňünden geçip gitdiler.
– Seýdahmet geldi! – diýip, Güljemalyň begençli sesi eşidildi. Onuň ärini garşylamak üçin
ylgandygam bildirdi. – Ahyr geldi!
– Salam! – diýip, nätanyş adamlar Güljemaly garşy aldylar.
– Sag-aman oturanmysyňyz? – Seýdahmediňem sesi eşidildi.
– Oňatçylyk. Näme beýle gijä galdyňyz?
– Biz-ä giç gelenimize-de şükür edýäs – diýip Seýdahmet gürrüň bermäge başlady. –
Sowhoza çenli-hä zordan-zara ýetdim welin, bärligine-hä tigirlenýän zat gaýtmasa nädersiň,
garaşyp-garaşyp lütüm çykdy. Çüwse çüwýädä. Ine birdenem, şu maşyn gabat geldi. Özem göni
biziň öýmize tarap gelýän bolsa nätjek! Gije garaňky, ýola-da özüň belet.
– Orazkul nirede? Öýdemi? – diýip gelenleriň biri Orazkul bilen gyzyklandy.
52

– Öýde bolmaly öz-ä – diýip, Güljemal ynamsyz jogap gaýtardy. – Ol dümewläýipdir. Siz
biynjalyk bolmaň. Ýatara ýerimiz bar. Ertire çenli myhman bolaýyň.
Nätanyş adamlar öýe tarap ýörediler-de, üç-dört ädim ädensoňlaram aýak çekdiler. –
Aksakal, salawmaleýkim! Ýeňňe salawmaleýkim!
Gelenler Mömin aga hem kempir bilen salamlaşdylar. Çaky garrylar öz ýagdaýlaryndan
utanandyrlar-da, ýat adamlary daş çykyp garşy aldylar. Hernä, Orazkulam öz ýagdaýyndan uýalsa
ýagşydyr. Ýogsam-a ol özünem, töwerekdäkilerem masgara güne salar.
Oglan birneme ynjaldy. Umumanam, indi onuň derdi birneme ýeňleşipdi. Kellesiniň agyrsam
köşeşdi. Ol asyl daş çykyp, gelen maşynyň nähilidigini, dörtmi ýa-da alty tigirlidiginem görmek
isledi. Maşyn könemi, täzemi? Tirkeglimi ýa tirkegsizmi? Tirkegi bar bolsa nähili? Bu zatlary ol
bilmek arzuwyndady. Şu ýyl ýaz aýlary bu ýere bir harby maşynam geldi. Tigirleri beýik, burnan
edil kesilen ýaly. Ýaş esger oglanjygy kabina-da mündürdi. Nähili hezil ekeni! Ýalpyldawuk
pogonly esger Orazkul bilen tokaýa aýlandy. Bu nä boluş! Bu ýere hiç mahal beýle adamlar
gelmändiler:
– Siz içaly gözleýän-ä dälsiňiz? – diýip, oglanjyk soldata sorag berdi.
Soldat ýylgyrdy.
– Hawa, içaly gözleýäs.
– Şu mahala çenli bu ýere ýekeje-de içaly gelenok – diýip, oglanjyk, näme üçindir, içalynyň
gelmeýänini gynanýan ýaly tukat ses bilen habar berdi.
Oglanyň sözlerine soldat hezil edinip güldi.
– Saňa içaly nämä gerek?
– Bu ýerlere içaly geläýse, men oň söbügine düşerdim-de, tutardym. – Gör sen nähili
dogumlyja! Entek, gardaş, sen ösmeli, ulalmaly.
Ýalpyldawuk pogonly ofser Orazkul bilen tokaýa aýlanyp bolýança, oglanjyk şofýor bilen
gürleşip durdy.
– Men ähli maşynlaram gowy görýän, şofýorlaram.
– O näme üçin beýle? – diýip, şofýor gyzyklandy.
– Maşynlar-a, owadan, güýçli, ýyndam. Hemem olardan benziniň ysy gelip dur.
Şofýorlaram... şofýorlaram ýaş. Olaryň ählisem Ene Sugunyň çagalary.
– Näme? Näme? – diýip, soňky aýdylan sözlere düşünmedik şofýor sorag berdi. – Ene Sugun
diýýäniň kim bolýar?
– Sen şonam bileňokmy? – diýip, oglanjyk gaýtam geňirgendi.
– Bilemok. Asyl men ol sözi ömrümde birinji gezek eşidýän.
– Seň özüň kim?
– Men Garagandadan, gazak. Özümem şahtýorlyk mekdebinde okadym.
– Ýok, sen kimiň ogly diýýän?
– Enem bilen atamyň.
– A olar kimiňki?
– Olaram öz ene-atasynyňky.
– Olaryň ene-atasy kimden bolan?
53

– Ýok, ýok. Beýtjek bolsaň, seň soragyň ahyry gelmez, gardaş. – Men-ä Ene Sugunyň ogly.
– Beýle diýmegi kim öwretdi saňa? – Babam.
– Sen bir zady-ha bulaşdyrýaň – diýip, şofýor başyny ýaýkady, özüni Ene Sugunyň çagasy
hasap edýän gözleri möle, gulaklary ullakan oglan ony gyzyklandyryp başlady. Esger oglan
Ene Suguny däl-de, öz tohumynam ýedi arka çenli bilmeýär ekeni. Ol diňe öz kakasyny,
atasyny, atasynyň kakasyny bilýär ekeni.
– Ýedi arka aňyryňy tanamaly diýip saňa öwretmedilermi? – diýip oglanjyk oňa sorag berdi.
– Öwredenoklar. Ony hökman bilmek nämä gerekmiş? Men ýedi arka aňrymy bilemogam
welin, ýaşap ýörün-ä?
– Babamyň aýtmagna görä, öz ata-babalaryny tanamaýan adamlar zaýa bolýamyşlar.
– Adamlar zaýa bolýamyş? – Hawa.
– Sebäbi näme?
– Şony bilmeýän adamlarda utanç-haýa galmaýa. Sen öz ata-babaňy tanamasaň, seň
çagalaňňam öz ata-babasyny sylamaz. Bir-birini tanamaýan, sylamaýan adamlaram bir-biri
üçin bähbitli işem etmeýä. Babam şeý diýýä.
– Sende baba-ha bar ekeni! – diýip, soldat çyny bilen geňirgendi. – Seň babaň gaty täsin
adam bolsa gerek. Ýöne ol seň ýaş kelläňi gerekmejek süplük bilen doldurypdyr. Özüňem
kellesi uly oglan. Gulaklaryňam biziň poligonymyzdaky lokatyrlar ýaly. Sen ol babaňa hiç
gulak gabartma. Biz kommunizme barýas ahyryn. Kosmosa uçulyp ýören döwürlerde ol saňa
nämeler öwredýär? Babaňy biziň syýasy okuwymyza eltseň, köp zat öwrederdik. Ulalarsyň,
okuwyňy gutararsyň welin, babaň ýanynda ýekeje günem duraýmagyn. Oňa yzagalak,