Ak gämi - 1

1

ÇINGIZ AÝTMATOW
AK GÄMI
(powest)
I
Ol oglanyň iki ertekisi bardy. Biri özüniňkidi, ol hakda hiç kim bilmeýärdi. Beýlekisi bolsa
atasyndan eşidenidi. Ahyrynda iki ertekiniň birem galmady. Gepiň tümmek ýerem şonda.
Şol ýyl oglanjyk ýedisini dolduryp, sekizine aýak basypdy. Öňi bilen oňa ýalpyldawuk gulpy
süýşürilip ýapylýan, dermantinden edilen gara portfel aldylar. Portfeliň böwründe galam-salam
salaýar ýaly jübüsem bardy. Gepiň keltesi, okuwçynyň bukjasydy. Ähli gürrüňem şol bukjadan
başlanýardy.
Ol portfeli oglanjygyň babasy aýlanyp ýören awtolawkadan alypdy. Ýaýlagdaky maldarlara
hyzmat edýän awtolawkanyň ýoly kädaýym-kädaýym San-Taş çöketligindäki tokaýçylaryň
üstündenem düşýärdi. Jülgäni ýakalap, gaýalaryň etegi bilen ýokarlygyna tarap dag tokaýy
beýgelip gidýärdi. Ol ýerde bary-ýogy üç sany hojalyk ýerleşýärdi. Bolsa-da awtolawka gelen
mahaly şol üç sany öý hem ýatdan çykarylmaýardy.
Üç öýüň üçüsinde bar bolan ýeke oglanjygam awtolawka gelen mahaly ony ilden öňürti
görýärdi.
– Gelýä! – diýip, oglanjyk gapylaryň, aýnalaryň arasyndan at salýardy. – Maşyn magazin gelýää! Yssykkölüň kenaryndan başlanýan araba ýoly jülgäniň gyrasyndan aýlanyp bu ýere gelýärdi.
Daşdan-daşa, kötelden-kötele urup gelýän bu ýoldan ýöräýmegem aňsat däldi. Garawul daglaryna
ýetip, dar çöketlikden uçup kerte çykýan ýol ot-çöpsüz ýylçyr gaýanyň ýanyndan köpköp öwrüm
edip, aşak inýärdi-de, tokaýçylaryň obasyna aýlanýardy. Garawul daglary bu ýerden uzagam däldi.
Şonuň üçinem tomus aýlary oglanjyk her gün diýen ýaly ol ýerde gidip dürbi bilen Yssykkölüne
syn edýärdi. Garawul daglaryndan seretseň, maşyn-a däl, atly hem, pyýada hem edil eliň aýasynda
ýaly bolup görünýärdi. Bir gezek tomsuň yssy günleriniň birinde daşdan gurnalan taşanyň öňünde
suwa düşýän oglanjygyň özüne tarap haýdap gelýän maşyna gözi düşdi. Derýanyň ýalpak
ýerindäki ol taşany garry baba ýörite ýasapdy. Kim bilýär, şol taşa edilmedik bolsa oglanjyk häzir
diri gezip ýörmese-de ýörmezdi. Garry mamasynyň aýdyşy ýaly, derýa bireýýäm ony öz girdabyna
dolap, süňküne çenli balykdyr beýleki suw jandarlaryna şam ederdi. Yssykkölden çykarardy. Hiç
kim onuň gözlegine-de çykmazdy, hiç kim oglanjyk üçin gözýaşam dökmezdi. Sebäbi, ilki-hä,
oglanjyk suw bilen oýun etmeli däldi, galyberse-de, onuň ugruna, gözlegine çykaýjak hossary hem
ýokdy. Ýöne, şu mahala çenli-hä oňatlykdy, – garrynyň çaklamasy amala aşmaýardy. Eger-de
oglanjyk gark bolaýsa, garry mamasy, dogrudanam, onuň aladasynam etjek däldi. Öz çagasy bolan
bolsa aýry gep. Ýöne, garry mama oňa hut «keseki» diýip ýüzlenýärdi. «Gurt çagasyndan ekdi
bolmaz» – diýlişi ýaly, näme kesekem keseki bolýar, emma ol keseki bolmak islemese nätmeli?
Näme üçin ala-böle ol keseki hasap edilmelimişin. Belkem, oglanjyk däl-de kempiriň özi kesekidir.
Ol hakda soň aýdarys, ýaşulynyň oglanjyk suwa düşer ýaly ýasan taşasynyň gürrüňinem soňa
goýalyň. Hawa, oglanjyk ýygy-ýygydan awtolawkany görmegi höwes edýärdi. Awtolawka dagdan
aşak inýärdi. Onuň yzyndan göterilýän tozan dik asmana galýardy. Ýene şol awtolawka göründi.
Oglanjyk özüne portfel alynjagyny öňünden bilen ýaly awtolawkanyň bu gezekki peýda
2

bolmagyna öňkülerindenem bäş beter begendi. Ol derrew suwdan çykdy-da, horja aýaklaryny
çaltlyk bilen jalbaryna sokdy.
Derýanyň suwy sowukdy. Şonuň üçinem gaty üşän oglanjygyň bedeni göm-gökdi. Ol
awtolawkanyň gelýändigini ilden öňürti adamlara habar bermek üçin oba at saldy. Ol gyrymsy
çöp-çalamlarynyň üstünden towsup, uly agaçlaryň, keserişip ýatan daşlaryň, üstünden aşmasy kyn
şahalaryň gapdalyndan sowlup, hiç ýerde ýekeje sekundam wagt ýitirmän, güýjünde baryny edip
ylgady. Agaçlaryň, daşlaryň her ädimde aýaga badak salmagynyň ahmaldygyny oglanjyk bilýärdi.
«Maşyn magazin geldi. Men soň dolanaryn!» – diýip ol «ýatak düýe» diýip at goýan, ýary ýerde
gömlüp galan ullakan çal granit daşa söz gatdy. Umuman, oglanjyk ol «düýäniň» örküjini
sypalaman deňinden geçmeýärdi. Oglanjygyň at goýan daşy kändi. Düýeden başga-da, üsti
howutly ýaly bir daş bardy. Onuň ady «eýerdi». Ol granit daşynyň üstünde, dogrudanam, aýagyňy
sallap oturybermelidi. «Möjek» at alan, hakykatdanam, möjege meňzäp duranam bir daş bardy. Ol
çal sepen, goňras kellelidi. Oglanjyk «möjegiň» ýanyna bagry bilen süýşüp barardy, çenenerdi.
Onuň iň gowy görýäni, çakyr kenara abanyp duran äpet gaýa – «tankdy». Göwnüňe bolmasa, ol
tank suwy bulandyryp, köpürjikledip derýa girip ötägitjek ýalydy. Kinoda görünýän tanklar,
dogrudanam, şeýdýärdiler ahyryn – suwa dagy kürsäp urar ötägiderdiler.
Oglanjyk kino diýilýän zady juda seýrek görýärdi. Şonuň üçinem kinoda gören wakalaryny ol hiç
mahal ýatdan çykarmaýardy. Setanda-seýranda garry babasy ony ilerki dagyň ýeňsesindäki
tohumçylyk fermasyna kino görkezmäge äkiderdi. Görülen kinolaryň netijesinde-de «tank» dünýä
inipdi. Olardanam başga-da «gowy» ýa-da «erbet» diýen ýaly daşlaram, hatda «mekir»,
«samsyk» diýen at alan daşlaram bardy. Ot-çöplerem «mähriban», «gorkak», «batyr», gaharjaň»
hem şolara meňzeş at alypdy. Mysal üçin, tikenli bir ot duşman hasaplanýardy. Oglanjyk her günde
telim gezek ol «duşman» bilen söweş salýardy. Emma netije çykmaýardy, tersine, gaýtam ol tikenli
ot depelendigiçe beter ösýärdi hem köpelýärdi. Emma haşal ot bolmagyna garamazdan, sary gülli
meýdan çyrmaşygy oňat ot hasap edilýärdi. Ertir irden ol çyrmaşygyň güljagazlary dogup gelýän
güni güler ýüz bilen garşy alýardy. Beýleki otlaryň bolsa, ertirmi-agşammy parhyna-da däldi.
Çyrmaşyk gülleri, gün şöhlesi düşdügi bes – derrew ýylgyrmak bilen bolýardy, ilki bir güljagazy
açylýardy, soň ikinjisi ... şeýde-şeýde sansyz güljagazlar güne bakyp ýylgyryşýardylar. Akja,
saryja, gögümtil ... haýsy reňk diýseň bar. Olaryň ýanynda sesiňi çykarman dursaň, açylan
gunçajyklar ukudan oýanan janly zat ýaly bolup, bir-birleri bilen nämedir bir zatlar hakda
pyşyrdaşýana meňzeýärdiler. Garynja diýjeksiň welin, şolaram güljagazlaryň pyşyrdysyna diň
salýarlar. Ir bilen olar gülleriň üstünde at sala-sala, gün nurunyň astynda gülleriň pyşyrdysyny
diňleýärler. Belkem, güljagazlar gije gören düýşleri hakda pikir alyşýandyrlar. Günorta bolan
mahaly oglanjyk şiraljin otlugynyň arasyna girmegi halaýardy. Şiraljin diýilýän gülsüz-zatsyz
emma ysly uzyn ot. Olar topbak-topbak bolup ösýärler. Olaryň golaýynda gaýry ot-çöp bolmaýar.
Şiraljinler agzybir ülpetlere çalym edýärler. Aýratynam, kimdir biri göwnüne degen mahaly ýeke
çykyp aglamak islän oglanjyk şol şiraljinleriň arasyna giräýmeli. Şiraljiniň arçanyň ysyna
çalymdaş ysy bolýar. Olaryň şahalarynyň arasy elmydama ýyljak hem ümsüm. Iň esasam, ol öz
ýapraklary bilen asmanyň öňüni tutup oturanok. Şonuň üçinem olaryň arasyna girip arkan ýat-da,
asmany synlaber. Ilkibada gözýaş hiç zat görkezmez. Soň welin, gözýaşyň kiparlansoň, bir topbak
bulut süýşüp geler-de, saňa islän zadyň şekilini çekip berer. Ak bulutlar ýagdaýyňa düşünýär,
keýpiň gowy däldigini, şonuň üçinem oglanjygyň nirädir bir ýerlere, hiç kimiň bilmeýän, bilmejek
ýerlerine ümdüzine tutduryp gidibermek islemeýändigini, «Oglanjyk ýitirim boldy welin, indi biz
3

ony nireden taparkak?» diýip, ah çekilmegini isleýändigini bilýärdi. Şol hyýallaryň hakykata
geçmezligi üçin, oglanjygyň hiç ýere ýitirim bolmazlygy üçin, oglanjygyň parahat ýatyp asmany
synlamagy üçin ak bulutlar onuň islän zadyna öwrülýärler. Ýöne olaryň nämä öwrülendigini,
nämäniň şekilini çekendigini bilmek, saýgarmak, seljermek gerek. Oglanjyk ot-çöpler barada kän
zatlar bilýärdi. Sährada ösüp oturan kümüş reňkli otlara onuň rehimi inýärdi. Ol otlar kemakyl,
ýeňilkelle. Olaryň ýüpek ýaly ýumşak gök baldaklary şemal bolmasa oňmaýarlar. Şol garaşyp
oturandyrlar. Şemal gelip, haýsy tarapa öwüsse, şol tarapa-da baş egýändir. Edil buýruk berlen
ýaly, tutuş düz meýdan şemalyň ugruna gyşarar. Gök gübürdäp ýagyş ýagan mahaly ol otlar
nätjegini bilmeýär. Otlar çaýkanýarlar, bulanýarlar, bagyrlaryny ýere berýärler. Eger-de aýak
bitäýse, şol pursat olar çem gelen tarapa gaçyp gitmäge taýyn. Aý, garaz, ýagyş ýagan mahaly olar
şeýdip ejizsirän bolýarlar.
Ýene şemal öwser, olar ýene-de şemalyň ugruna gyşaryp ugrar. Dost-ýarsyz, deň-duşsuz ýalňyz
oglanjyk şol sadaja zatlaryň arasynda şeýdip ýaşap ýördi. Hiç mahal ýadyndan çykarmaýan şol
otlaryny, şol daşlaryny ol diňe bir gezek, awtolawka gelen pursady az mahallyk unudýardy,
unutmaga mejbur bolýardy. Dogrudanam, awtolawka diýilýän zat dag-daşlar, çöp-çalamlar bilen
deňeşdirer ýaly zat däldi. Awtolawka diýilýän zatda nämeler bolmaýar, nämeler! Oglanjyk
öýlerine ýetende awtolawka eýýäm jaýlaryň ýeňsesine aýlanypdy. Öýleriň hemmesiniňem işigi
derýa tarap bakyp durdy, güzere tarap hem başaşaklygyna ýoda gidýärdi. Derýanyň beýleki
tarapyndaky uçut kenardan başlanýan tokay belent daglaryň depesine tarap dyrmaşyp gidýärdi.
Şeýlelikde, ýaýlagda ýerleşýän ol oba gelýän awtolawka diňe ýeňse tarapdan baryp bilýärdi.
Oglanjyk aýny wagtynda ylgap geläýmedik bolsa, awtolawkanyň gelip duranyny hiç kim
görjegem, biljegem däl ekeni.
Iş-alada bilen ertir irden dargaşyp giden erkek adamlaryň hiç birem heniz yzyna köwlenmändi.
Aýallar bolsa öý işleri bilen gümradylar. Gapylary açyk jaýlaryň öňünde peýda bolan oglanjyk ýiti
sesi bilen:
– Maşyn, magazin geldi? Maşyn magazi-in! – diýip gygyrmaga başlady. Aýallar
gaýdagaýmalaşyk boldular, nirdedir bir ýerlerde ýygşyryp goýan pullaryny gözlemäge başladylar.
Pul tapylandan soňam, olar bir-birinden öňürtjek bolýan ýaly awtolawka tarap ylgadylar. Bu gezek
garry mamasam oglanjygy öwmän saklanyp bilmedi.
– Tüweleme, ilden öňürti göräýipdir-dä!
Ol sözden soň awtolawkany hut özi öňüne salyp gelene dönen oglanjyk gompardy. Ol
awtolawkanyň gelýändiginiň habaryny adamlara ýetirendigine, aýallaryň arasy bilen awtolawka
tarap ylgandygyna, awtolawkanyň işiginiň öňünde duran adamlaryň arasynda özüniňem
bardygyna begenip iki bolup bilmedi. Ýöne, aýallar ony eýýäm ýatdan çykardylar. Aýalçylyk-da,
olaryň bu mahal oglanjygy ýatlamaga ellerem ýetmeýärdi. Awtolawkada haryt kändi. Alyjy bolsa
gaty azdy. Olaryň hemmesini jem leseň üç adam bolýardy: oglanjygyň garry mamasy, onuň eje
siniň aýal dogany Bekeý daýza hemem Seýdahmediň eli gyz lyja ýaşajyk aýaly Güljemaldy.
Emma aýallaryň sany üç bol sa-da, turuzan topalaňy agyr märekäni ýadyňa salýardy. Şo nuň
üçinem awtolawkanyň satyjysy gezek-gezege geplen megini, birneme ýuwaşrak bolunmagyny
haýyş etdi. Emma satyjynyň sözlerine aýallar ullakan ünsem bermediler. Ilki-hä olar awtolawkada
bar bolan harytlaryň ählisini özlerine tarap çekdiler, soňam saýlamaga-seljermäge durdylar, ahyr
soňunda-da saýlan harytlaryny yzyna gaýtaryp, jedele başladylar. Bir-birege geňeş salyndy. Bir
haryt birine ýarasa, bahasy gymmat görüldi, beýleki harydyň güli ýaramady, başga biriniň bolsa
4

reňki göwnünden turmady ... Oglanjyk bir gapdalda durdy. Onuň kejebesi daraldy, dag ýolunda
awtolawkany gören mahalynda kalbynda dörän şatlygy, joşguny birden zym-zyýat boldy. Az
salymyň içinde awtolawka diýilýän zat içi gerekden-gerekmejekden doldurylan adaty bir maşyna
öwrüldi duruberdi. Aýallaryň haryt aljak adama meňzemeýändiklerini aňan satyjy ýüzüni
kürşertdi. Wah, öwrüm-öwrüm dag ýollaryny külterläp, bu ýere näme üçin geldiň diýsene!
Satyjynyň çak edişi ýaly hem boldy. Aýallar köşeşdiler. Olaryň haryt almak höwesleri ýatyşdy.
Oglanjygyň mamasy-ha ilden öňürdip, haryt almaga pulunyň ýokdugyna salgylandy. Eliňde puluň
bolmasa, haryt alarmyň diýse-ne! Bekeý daýza adamsyndan birugsat lomaý söwda edäýmäge
çekindi. Dünýädäki betbagt aýallaryň iň betbagty Bekeý daýza bolsa gerek. Sebäbi, onuň çagasy
bolmaýar. Şonuň üçinem arakhor Orazkul ol pahyry çem gelen mahaly urup-sögäp, gynap ýör.
Şonuň üçinem oglanjygyň babasy ezýet çekýär. Çünki, Bekeý daýza onuň mähriban gyzy. Bekeý
daýza maýda-çüýde söwdanyň ýany bilen, iki çüýşe arak hem aldy. Wah, ol şol çüýşeleri welin,
almaly däldi ahyryn. Çüýşe, alynsa, diňe onuň özi üçin, hut özi üçin erbet bolýar. Oglanjygyň
mamasy saklanyp bilmän:
– Näme, sen öz başyňa özüň belany satyn alýaň, Bekeý? – diýip, satyja eşitdirmejek bolup
pyşyrdady.
– Ony özüm gowy bilýän! – diýip, Bekeý daýza gysgajyk jogap gaýtardy.
– Saňa akmak diýerler, akmak! – diýip, garry ýuwaş, ýöne dişiniň arasyndan syzdyrdyryp
gepledi. Satyjy bolmadyk bolsa-ha garry Bekeý daýzany it dalan ýaly ederdi welin ... Baý, aýallar
sögüşmäge ökde-hä! Bu bolan dartgynlykdan Güljemal gelin baş alyp çykmaga synanyşdy. Ol
ýakyn wagtlarda Seýdahmediň şähere gitjekdigini, şähere gidilse-de, puluň gerek boljakdygyny
satyja düşündirdi. Yza-öňe itnişen aýallar, satyjynyň aýdyşy ýaly bary-ýogy bäş manatlyk söwda
etdiler-de, öýli-öýüne dagadylar. Ondanam bir söwda etdik bolarmy! Satyjy gidip barýan aýallaryň
yzyndan tüýkürdi. Ol dargadylan harytlaryny tertipleşdirip, rula münjek bolup durka oglanjykda
nazary eglendi. – Sen kim-ow, hargulak?
Oglanjygyň, dogrudanam, gulaklary ullakandy, boýny inçejikdi, gözleri tegelekdi, kellesi
goçakdy. – Söwda etjek bolýaňmy? Bir zat almakçy bolsaň-a, howluk. Puluň beri barmy seň?
Satyjy ol soraglary ýöne durmazlyk üçin beräýýärdi, oglanjykda pul ýokdugyny bilip durdy. Bolsada, oglanjyk oňa edep bilen jogap gaýtardy.
– Ýok, daýy, söwda etjekgä. Pulumam ýok. – Üstesine-de ol jogabyny az gören ýaly başyny
hem ýaýkady.
– Pul bar bolaýmasyn? – diýip, satyjy söz aýnatdy. – Dünýäde sizden baý adam ýok. Ho,
kisäňdäki pul däl-de, nämemiş eýsem?
– Pulum ýok, daýy – diýip, öňküsi ýaly açyk göwün bilen jogap gaýtaran oglanjyk aýdylany
tassyklamak üçin ýyrtyk jübüsini çöwrübem görkezdi. (Onuň ikinji kisesiniň agzy çatylandy.) –
Aý, onda seň kisäňdäki pullar gaçyp galan bolaýmasa. Oýnan ýerleriňe aýlansaň-a tapardyň. Olar
dymdylar.
– Sen kimiň ogly bolarsyň? – diýip, satyjy ýene sorag bermäge başlady. – Mömün agalardana
dälsiň?
Jogaba derek oglanjyk baş atdy. –
Agtygymyň?
–
–
Hawa. – Oglan ýene baş atdy.
Ejeň nirede?
5

Oglan dymdy. Ol soraga jogap gaýtarmak islemedi.
– Seň ejeňden habar-hatyr ýok, halypa. Ýa ol hakda sen özüňem bileňokmy? – Bilemok,
daýy.
– Kakaň? Kakaňam bileňokmy? Oglan dymdy.
– Seň asyl bilýän zadyň bir barmy? – Satyjy gyjalat beren boldy. – Ýeri, bolýa. Bilmeseň,
bilme. – Ol bir penje süýji aldy. – Me, etegiňi tut! Oglanjyk utandy.
– Al, al. Utanma. Meň saňa garaşyp durmaga wagtym ýok. Işe. Gitmeli.
Oglanjyk uzadylan süýjüni kisesine saldy-da, awtolawkany ýola salmak üçin ylgamak isledi.
Baltak atly çakdanaşa ýalta, hüžžük tüýli köpegi ýanyna çagyrdy. Beýle ýalta iti ýal berip
saklamagam haýpdyr diýip, Orazkul Baltagy atjak bolup, günde-günaşa gazap donuny geýýärdi.
Ýöne häli-häzirlikçe oglanjygyň babasy beýtmäge ýol bermeýärdi. Baltaga derek başga bir it
tapyp, atylmaly iti atdyrman, başga bir ýerlere äkitmek isleýärdi. Baltagyň zat bilen işi bolmazdy,
garny dok bolsa-ha, başyny galdyrman ýatardy, aç bolsa-da, bokurdagyndan ötürmäge bir zat
hantama bolup, gabat geleniň öňünde ýalym-ýulum ederdi. Baltak diýilýän it şeýleräkdi. Käte ol
içi gysan mahaly geçip barýan maşynyň yzyndan eňerdi. Ýöne uzaga gitmezdi, ýaňy bir bat alardyda, birdenem yzyna öwrülip gaýdybererdi. Garaz, oňa bil baglar ýaly däldi. Bolsa-da, itsizlikdenä gowrakdy. Nähilem bolsa, it it bolýar-da. Oglanjyk satyja görkezmän, usullyk bilen Baltaga bir
süýji oklady. «Ýöne oýlan, – diýip, ol ite duýduryş berdi. – Soň aýtmady diýme. Kän ylgamaly
bolarys». Baltak ýalym-ýulum etdi, guýrugyny bulady, ýene süýji hantama boldy. Ýöne, oglan oňa
süýji oklap bilmedi. Birden satyjynyň göräýmegi ahmaldy. Gördügem, özi üçin berlen süýjiniň ite
oklanmagyny ol halajak däldi. Tutuş bir gysym süýjini ol ite oklamak üçin bermändi ahyryn.
Şol mahalam oglanjygyň babasy peýda boldy. Ol balarylaryň saklanýan ýerine gidipdi. Arylar
uzakda dälem bolsa, öýleriň ýeňsesinde näme gopýany görünmeýärdi. Bolsa-da goja aýny
wagtynda gelip ýetişdi. Awtolawka entek ugramandy. Nesibe-dä. Şol tötänlik bolmadyk bolsa,
oglanjyk portfelsiz galjakdy. Şol gezek oglanjygyňky çüwdi.
Köpi gören gojalaryň «Ýetişikli Mömin» diýip at dakan ol ýaşulusyny bu töwerekde
ýaşaýanlaryň hemmesi diýen ýaly tanaýardy. Mömin aga-da olara beletdi. Mömin aga ol lakamy
özüniň alçaklygy, sadalygy, açyklygy, elinden gelse, adamlara ýagşylyk etjek bolýan häsiýeti üçin
gazanypdy. Emma Mömin aganyň gowulygynyň gadry bilinmeýärdi. Ol gowulyk mugt paýlanan
altyn ýaly gymmatsyzdy. Mömin aga özi ýaly ýaşululara goýulýan hormat-sylagam edilmeýärdi.
O pahyry adam sanyna-da almaýardylar. Ol bugu tiresindendi. Bugu tiresinden atlyabraýly adam
aradan çyksa, Mömin aga pata sypdyrmaýardy, aradan çykan adama goýulýan hormata
guwanýardy. Mal soýmak, odun aýyrmak, pata gelýän hormatly aksakallaryň öňünden çykyp,
olary atdan düşürmek, çaý-suw äbermek ýaly ýumuşlar Mömin aganyň maňlaýyna baky
ýazylandy. Uly märekeli patalaryň näme myhmany gyt bolýarmy! Nähili ýumuş
buýrulsabuýrulaýsyn, Mömin aga käbir adamlar ýaly gaça durman, etmeli işleri şark-şurk
edäýýärdi.
Agyr märekäniň öňünde durmaly oba aýallary Mömin aganyň ýetişiklidigini görüp:
– Şu galjaň Mömin bolmadyk bolsa, biz näderdik? – diýýärdiler.
Agtygynam ýanyna alyp uzak ýoldan pata gelen goja kişi hyzmatçy ýaş ýigidi göz öňüňe
getirýärdi. Mömin agadan başga adam beýdip, ylgaşlap ýörmegi özüne kiçilik biljekdi. Onuň bolsa
beýle pikir kellesine-de gelmeýärdi.
6

Mömin aganyň myhmanlara beýdip, hyzmat edip ýörşüni hiç kim geňem görmeýärdi. Şol
hyzmaty üçinem ol tä ömri ötünçä götermeli «Ýetişikli Mömin» adyna eýe bolupdy. Şol lakamy
almagyna-da, onuň özi günäkär. Eger-de haýsydyr bir keseki adam oňa «Mömin, bu ýaşdan soň
aýal-ebtatlaryň arasynda alakjap ýötmäň näme? Hyzmat etjek bolsa, senden gaýry ýaş-ýeleň
gytmy? – diýse, Mömin aga oňa: «Dünýäden öten öz doganym ahyryn» – diýen jogaby
gaýtarýardy. (Ol bugu tiresinden bolanlaryň hemmesini özüne dogan saýýardy. Ýogsam aradan
çykan adam Mömine-de, beýleki myhmanlardan golaý däldi.) «Öz doganymyň patasy alynýan gün
men hyzmat etmesem, kim etsin? Hemmämizem bir Ene Sugundan dörän bugullardyrys-da.
Ene Sugun bize agzybir ýaşamagy wesýet edipdir.» Ýetişikli Mömin şeýleräk adamdy.
Özünden uly bolsun, kiçi bolsun, hemme kişi Mömin aga bilen «sen» diýip gepleşýär. Goja
onuň üçin kemsinibem durmaýar, hatda äsgermezçilik edene-de gaharlanmaýar. Özüni sylamagy
başarmaýany ilem sylamaz diýlip, ýöne ýere aýdylmaýan ekeni. Mömin aga özüni sylamagy
başarmaýardy.
Mömin aganyň elinden gelmeýän işem ýokdy. Agaç ussaçylygam edibererdi, kelleki hem
tikibererdi, küde basmagyň dagy şeýlebir ussadydy welin, onuň basan küdesiniň içine gar ýagyş
siňjek gümany ýokdyr. Uruş döwründe Mömin aga Magnitogorskide zawodyň gurluşygynda
işläpdi, stanowkaçy diýen ady hem alypdy. Uruş gutarandan soň, ol tokaý hojalygy bilen iş salyşdy.
Mömin aga, özüne gönüden-göni degişli dälem bolsa, tokaý goragçylygynam edýärdi. Sebäbi onuň
giýewsi bolan Orazkul ýygy-ýygydan myhmançylyga gidýärdi. Orazkul diňe hojaýynlar gelen
mahaly tokaýyň eýesidigini bildirýärdi; tokaý hem görkezýärdi, aw hem ediberýärdi. Mala-gara,
ýaýlaga Mömin aga esedýärdi. Mömin aga ömürboýy, tä ertirden agşama çenli gara zähmete
werdiş boldy. Emma özüni sylatmagy welin, başarmady, öwenmedi. Aslynda, daş sypatyna göräde, Mömin agada aksakala meňzeýän görnüş ýokdy. Epeýem däldi, agrasam däldi, ulumsam däldi.
Mylaýymdy, sada-dy, göwnaçykdy. Adamzat üçin bähbitsiz bolan şol häsiýetleri Mömin aganyň
ýüzüne sereden badyňa-da bilmek bolýardy. Olar ýaly adama: «Mylaýym bolma, sada bolma,
gaharjaň bol» – diýip, mydama akyl satarlar. Emma ol adamlar öňki endiginden daşlaşyp
bilmezler. Onuň ýygyrt basan ýüzi hemişe gülüp durandyr, gözleri bolsa: «Saňa menden näme
gerek? Haýsydyr bir ýagşylyk etmegimi isleýäňmi? Haýyşyň bolsa aýt. Men seň haýyşyňy
bitirmäge döwtalap» – diýýäne meňzeýärdi.
Onuň maşşygrak burny süňksüz ýalydy, boýy hem uzyn däldi. Ol çakganja ýetginjege meňzäp
duran adamdy.
Sakgal dagy näme! Ýeri, şolam jüpüne düşen däldi. Sakgal däl-de gülküdi. Ýalaňaç eňeginde
iküç sany sarymtyl tüý sallanyp durandyr. Ähli sakgal hem şojagaz tüýjagazlardan ybaratdy.
Kämahal ýoldan barýansyň welin, öňünden bir ýaşuly çykar. Aty daýawdyr, eýeriň gaşyna
kümüş çaýylandyr, ýaşulynyň sakgaly bardyr welin, tutuş döşüni ýapyp durandyr. Onuň başynda
gymmatbaha telpek, egninde owadan parawuzly kaşaň possun, possunyň ýakasynam şol owadan
sakgal bezeýändir. Garaz, duranja bir perişdäň bar-da. Şolar ýaly ýaşulyny göreniňde baş egip,
tagzym ediberesiň geler. Olar ýaly ýaşulynyň orny hem elmydama tördedir, hormatlydyr,
sylaglydyr. Mömin agada welin, hiç zat ýokdy. Ol diňe galjaň bolup dünýä inipdi, şol galjaňlyk
bilenem geçjekdi. Onda ne sakgal bardy, ne-de sarmyk. Onuň ýeke-täk bir gowy zady – il öňünde
gadrym gaçar diýen gorkusy ýokdy. (Ol adam eýle oturdyň, beýle otirdyň, onyň ters, munyň
ýalňyş, eýle diýdiň, beýle diýdiň diýen zatlara baş agyrtmaýardy.) Mömin aga, özi şony aňmasada bagtly adamdy. Köp-köp adamlar agyr kesel sebäpli ölmeýärdiler-de, özleri kiçi halyna uly
7

bolmagyň aladasyny-pikirini ede-ede heläk bolýardylar. (Kim özüni akylly edip görkezmek
islänok? Özüni görmegeý, parasatly, dana edip görkezmek islemeýän barmy?)
Mömin aga welin, beýle adamlardan däldi. Ol eneden doganda sada bolup dogupdy, il-günem
oňa diňe sada adam hökmünde garaýardy.
Diňe bir zatda Mömin aga biçak kemsinýärdi. Olam pata meselesinde. Tutuş nebere üýşüp,
aradan çykanyň patasyny nähili derejede almagyň maslahatyny edilýän geňeşe çagyrylmasa, ol
gaty öýkeleýärdi, kemsinýärdi. Çagyrylaýanda-da Mömin aga pahyra hiç hili sala salynmaýardy.
Şonuň üçinem özüniň unudylýandygyna hapa bolman, ol köneden gelýän däbiň bozulýandygyny
ýaman görýärdi.
Mömin aganyň özüniňem ynjalyk bermeýän, gijeler ukudan goýýan hatda agladyberýänem
derdi-aladasy bardy. Gojanyň çekýän hasratyny keseki adamlar bilmeýärdiler, ony diňe
golaýgoltumy bilýärdi.
Agtygyny awtolawkanyň ýanynda gören badyna onuň bir zada tukatlanýandygyny Mömin aga
aňdy. Ýöne öňi bilen ol keseden gelen adam bolany üçin awtolawkanyň satyjysyna üns berdi. Goja
ýabysyndan towsup düşdi-de, satyja tarap iki elinem uzatdy.
– Essalawmaleýkim, beýik täjir! – diýip, Mömin aga degişdi. – Kerweniň sag-aman argyşdan
geldimi? Söwda-satlygyň oňatmydyr? – Ol mylaýym ýylgyryp, satyjynyň elini silkeleşdirdi. –
Görüşmälimize nijeme wagt geçipdir. Hoş gördük!
Satyjy ýaşulynyň aýdan sözlerine ýylgyryp, onuň geýlip-geýlip apgyrdy gyşaryp giden ädigine,
kempiriniň tiken biz balagyna, könelişen penjegine, ýel-ýagmyryň astynda galyp, saralan
şyrdagyna göz aýlady.
– Kerwen-ä argyşdan sag-salamat geldi welin, o tokaýdan bu tokaýa at salyp, siz ýaly alyjyny
agtarmak kyn düşýär, ýaşuly. Aýallryňyza-da mäkäm tabşyrýaňyz öýdýän. Olar bir köpük
çykarjak bolsalar, edil Ezraýyla jan tabşyrjak ýaly ýaýdanyşyp durlar. Daş-töweregiňizi harytdan
doldursaňam, kisäňize el soksaňyz ýylan gysymlajak ýaly bolup dursuňyz, walla.
– Sen gam çekme, gardaş – diýip, Mömin aga müýnli ýaly bolup ýüzüni aşak saldy. – Seniň
geljegiňi öňünden aňan bolsak, hiç ýere butnaman, öýde garaşardyk. Ýöne pul bolmasa, söwdaň
gürrüňinem etmeli däl. Ýokdan hudaýam almandyr. Ynha, güýz gelende kartoşka satarys welin...
– Gepläber, gepläber – diýip, satyjy Mömin aganyň sözün böldi. – Siz ýaly tüçjar baýlara
men gaty beletdirin. Daga özüňizi atyp, etjegiňizi edip ýörsüňiz. Ýer diýseň, ýeriňiz bar, ot diýseň
otuňyz bar. Daşyňyzy gurşap alan tokaýam üç günde-de aýlanyp çykar ýaly däl. Mal saklaýaňmy?
Balary saklaýaňmy? Emma bir manat sowmaly bolsaňyz, sandyraşyp dursuňyz..
Ynha, ýüpek ýorgan bar. Ýumşajyk ýorganda ýatasyň gelenokmy? Tikin maşynam gutardy.
Ýekejesi galdy. Il-gün alýar. – Hudaýyň haky üçin ynan, olar ýaly lomaý zat almaga bizde nä pul
barmy?
– Hawa, men şoňa ynanaryn. Ynandy hasap edäý. Pul basýaňyz, pul! Nä puly o dünýä äkitjek
bolýaňyzmy? Heniz ýany bilen beýläk pul äkiden ýokdur. Şony bil ýaşuly.
– Pul ýok, inim, pul ýok. Ene Sugunyň adyndan ant içýän, pul ýok.
– Pul ýok diý-de, şujagaz mahmaldan üç metrjik alaý. Jalbar tikdirip geýersiň.
– Ene Sugunyň adyndan ant içdim ahyryn.
– Sizi yryp bolmaz-la. Biderejik gelenim boldy! – diýip, satyjy elini silkip goýberdi. –
Orazkul ýokmudy?
8

– Ir bilen Aksaý tarapa gidişi. Çopan-çoluklar bilen iş-aladasy bar bolaýmasa. –
Myhmançylyga gitdi diýäýse-ne! – diýip satyjy ýüregindäkini diline getirdi. Mömin aga birbada
sesini çykarmady.
– Haryt almanymyz üçin sen gamlanma, inim – diýip, ýaşuly birden dillendi. – Ynha, güýz
geler, hudaý ugruna etse, kartoşka ýetişer. Satarys welin... – Aý, güýze çenli entek wagt kän, agam.
– Söwda etmedi diýip bizden gaty görme. Öýe baraly, çaý içeli.
– Men çaý içmek üçin munça ýol sökmedim! – diýip, satyjy pert jogap gaýtardy. Ol
awtolawkanyň gapysyny ýapjak bolup durka, maşyn ugrasa yzyndan ylgamaga häzirlenip,
ýaşulynyň ýanynda itiniň gulagyndan tutup duran oglanjyga tarap seretdi.
– Iň bolmanda, portfel bir al. Ojagaz oglan mekdebe gitmeli bolar. Näçe ýaşynda?
Geljek güýz oglanjyk mekdebe gitmelidi. Şonuň üçinem irginsiz satyjydan bir zat almagyň
hyýalyna düşen ýaşuly onuň pikirine goşuldy.
– Dogry aýdýaň. Meň ýadyma-da düşmändir. Ol ýedi ýaşaýar. Sekizine gitjek... Hany, Bärik
gel, – diýip, Mömin aga agtygyny çagyrdy.
Goja kiselerini barlaşdyryp, gaty kän mahal bäri jübüde ýatan köneje bäşligi çykardy. Satyjy
oglanjyga tarap begenç bilen göz gypdy-da:
– Al, hargulak! – diýip, portfel uzatdy. – Indi diňe okabermegiň galdy. Okamagy başarmasaň
welin, ömrüň ötýänçä şu daglaryň arasynda, babaň ýanynda galmaly bolarsyň. Şony bil.
Gaýtargysyny sanap duran Mömin aga:
– Okaman näme? Hökman okar! – diýdi. – Meň agtyjagym gaty düşbüje oglandyr.
Şondan soň Mömin aga täzeje portfeli bagryna basyp duran oglanjyga tarap seretdi-de, pessaý
ses bilen:
– Biý-ä oňat bolaýdy. Güýz geler welin, mekdebe gidersiň – diýdi. Garrynyň gataňsy
barmaklary oglanjygyň başyny sypady.
Başyny sypan hossarlyk eli oglanjygyň bokurdagyny doldurdy. Gojadan bedeniň hem gara
zähmetiň deriniň ysy göterildi. Bu etraplarda çaganyň göwnüni göterip bilýän ýekeje adam bardy.
Olam Mömin agady. Özlerini akylly saýýan adamlar oňa «Mömin ýetişikli» diýip, kemsitseler
kemsidibersinler. Giň jahanda şondan sada, şondan mylaýym, şondan mähriban adam ýok. Sada
bolsa, bolubersin. Sada bolsa-da, oglanjygyň öz ýakyny, öz babasy bar.
Bir portfel üçin beýle uly şatlyk bolar öýdüp oglanjygyň özem garaşmandy. Şu mahala çenli ol
mekdep hakda pikirem etmändi. Şu mahala çenli ol diňe çagalaryň mekdebe barýanyny görýärdi.
Mekdep bolsa, dagyň aňyrsynda ýerleşýän yssyköl obalarynyň birindedi. Bir gezek bugu tiresinden
hormatly adamynyň biri dünýäden ötende babasy bilen şol etraplara pata baran oglanjyk mekdebi
hem görüpdi. Şol minutdan başlap, oglanjyk portfelden aýrylyşmady. Begenjinden ýaňa towsaklap
ýören oglanjyk goňşy-golamlaryň hemmesine portfelini görkezip çykdy. Babanyň alyp beren
sowgady öňi bilen mama görkezildi, yzyndanam Bekeý daýza.
Bekeý daýza oňa gaty begendi, portfel bilen birlikde ol oglanjygyň özünem öwüp goýberdi.
Bekeý daýzanyň keýpiniň gowy mahalyna duşaýmak gaty çetindi. Ýygy-ýygydan keýpi
bozulýan Bekeý oglanjyga kän bir ünsem bermeýärdi. Oglanjyga üns bermäge ol pahyryň eli hem
degip duranok, öz derdi özüne ýetik. Garry mamasynyň aýtmagyna görä, eger-de Bekeýiň çagasy
bolaýsa, ol düýpden başga adama öwrülmelidi. Onuň çagasy bolaýsa, şu mahalky Mömin agada
öz durkuny, bolşuny üýtgetmelidi. Ýogsam Mömin aganyň ýene bir gyzy – oglanjygyň ejesi hem
9

bardy. Barybir, öz çagaň bolmasa-da gowy däl welin, çagaň çagasy bolmasa, hasam erbet.
Oglanjygyň mamasy şeýle diýýär. Düşübilseň, düş-dä!
Bekeý daýzadan soň oglanjygyň portfelini Güljemal gelin bilen onuň gyzjagazyna görkezmäge
ylgady. Ol ýerdenem meýdanda ot ýatyryp ýören Seýdahmediň ýanyna eňdi. Ol ylgap barşyna
«düýe» diýilýän sary daşyň gapdalyndan geçdi. Ýöne «düýäniň» örküjinden syýpap geçmäge ýene
onuň wagty bolmady. Oglanjyk «eýeriň», «möjegiň», «tankyň» gapdalyndan zymdyrylyp,
derýanyň kenaryny ýakalady-da, Seýdahmediň işleýän ýerine gönükdi. Ot ýatyrylýan ýerde bu gün
Seýdahmediň ýeke özüdi. Mömin diňe, diňe bir öz paýyny däl, eýsem Orazkulyňkynam bireýýäm
orup gidipdi. Orulan otam eltilmeli ýerine eltilipdi. Orazkulyň, garry mamadyr, Bekeý daýzanyň
kömekleşmegi bilen Mömin aga mal ýatagynyň ýanyna iki küdede edinipdi. Goja dyrmyk bilen
daraşdyryp, şeýlebir küde etdi welin, oňa ýelýagmyrňam hiç hili howpy ýokdy. Mömin aga her
ýylam şeýdýärdi. Orazkul, herhal ketdesumak bolany üçin ot ýatyrmagy özüne kiçilik bilýärdi, ol
işi gaýynatasynyň başyna taşlaýardy. «Islesem, siziň hemmäňizem işden kowup bilerin!». Orazkul