Ak gämi - 2

Mömin aga bilen Seýdahmede şeýle diýýär. Onam serhoş mahaly diýýär. Ýogsam, Mömin aganyha, kowubam bilesi ýok-la. Ony kowsaň, kimi işletjek? Mömin agasyz iş bolarmy? Iş bolsa tokaýda
mydama kekirdekden, has beterem güýz aýlary. Mömin aga: «Tokaý diýilýän zat pytrap ötägider
ýaly bir süri mal däl. Ýöne oňa garamazdan, tokaýa-da göz gerek» – diýýär. Çünki ýangyn döräýse
ýa-da dagdan sil inäýse, labyra böwet bolup galýan agaçlary gerek tarapa süýşürmeseň, işi pyrryk
hasap edäý. Agaçlar harap bolmasyn diýibem tokaýçy bellenýär-dä, Seýdahmedi bolsa, Orazkulyň
işden kowmajagy görnüp dur. Sebäbi ol «towşantüýräk» adam. Hiç zada goşulanogam, hiç zadyň
dawasynam edenok. Ol şeýle ýuwaş hem daýawdygyna garamazdan, gaty ýalta, özem ýatmagy
gowy görýär. Şonuň üçinem ol tokaý hojalygyna işe giren bolaýmasa. Mömin aga aýtmyşlaýyn,
Seýgahmet ýaly ýigitler sowhozda maşyn ýa-da traktor sürmeli welin, Seýdahmet bolsa,
mellegindäki kartoşkanam ota basdyryp ýör. Kartoşkany haşal otdan saplamalam eli çagaly
Güljemal gelin.
Mal üçin gyşoty ýygyp başlamagam Seýdahmet gijikdirdi. Hut onuňam Mömin aga oňa öz
kinaýaly sözlerini aýtmaga mejbur boldy: «Geçen gyşam saňa nebsim agyryp, mallaryňa haýpym
gelendir. Şoň üçinem bedämi paýlaşandyryn, Seýdahmet. Eger bu ýylam goja kişiniň bedesine göz
gyzdyrýan bolsaň, heniz giç dälkä göniňi aýt. Saňa derek özüm ot ýatyrmaga-da kaýyl». Şol sözler
üçin bolsa gerek, Seýdahmet ýeňi bilen ýüzüni syldy.
– Näme habar getirdiň? Ýa meni çagyrýalarmy?
– Ýok, çagyranoklar. Meň portfelim bar. Babam alyp berdi. Men mekdebe gitjek.
– Şony aýtmak üçin meň ýanyma gaýtdyňmy? – diýip, Seýdahmet gülüp goýberdi. Soň ol
süýem barmagyny çekgesine eltip «sähne» diýen alamat aňlatdy. – Seň babaňam şeýle adamda.
Senem şoň agtygy. Hany, göreli. – Ol portfeli eline aldy-da, açaryny oýnaşdyryp gördi,
ýaňsylama bilen güldi, başyny ýaýkady. – Sen haýsy mekdebe okuwa gidýäň? Seň okajak
mekdebiň haýsy welaýatda bolmaly?
– O nähili haýsy mekdep? Fermanyň mekdebi bolar-da.
– Baý-bo-ow! Jelasaýa gatnamalymy? – Seýdahmet geňirgendi. – Ol mekdebe ýetjek bolsaň,
dagdan aşansoňam bäş kilometr dagy gitmeli ahyryn!
– Babam meni ýabyly gatnatjak diýýär.
– Günde bir gezek aňryk, günde bir gezek bärik... Babaňam aklyndan azaşyp ýör öýdýän?
Beýtmek meýli bar bolsa, onuň özem okuwa ýazylaýmaly bolar-da? Seň bilen bir partada
10

otursyn-da, okuw gutaransoň hem özi gaýtsyn, hemem seni alyp gelsin. – Seýdahmet
çaýkanaçaýkana güldi. Mömin aganyň agtygy bilen bile bir partada oturanyny göz öňüne
getirende onuň içi byjyklanýan ýaly boldy.
Alada galan oglanjyk dymdy.
– Gam çekme, köşek. Men ony, ýöne gülmek üçin aýdyp goýberiberdim.
Seýdahmet oglanjygyň burnuna çalaja pitikledi-de, başyna geýen babasynyň köne papagynyň
gaşyny onuň ýüzüne tarap basyp goýberdi. Mömin aga tokaý hojalygynyň işgärlerine berilýän
resmi eşigi geýmäge utanýardy. («Men nä uly hojaýynmy? Geýmäge öwrenişen gyrgyz telpegimi
hiç zat bilen çalyşman!») Mömin aga tomus aýlarynam ata-babadan gelýän, keçeden edilen,
gyrasyna gara setinden jähek aýlanan ak galpak, gyşam köneden gelýän deriden edilen telpek
geýerdi. Tokaý hojalygynyň işgärleriniň geýmeli ýaşyl papagyny bolsa öz agtygyna berýärdi.
Seýdahmediň uly täzeligi gülki bilen garşy almagy oglanjyga ýaramady. Ol ýüzüni küşerdip,
papagynyň gaşyny ýokaryk galdyrdy-a, Seýdahmet ýene-de bir gezek burnuna pitiklejek bolanda,
kellesini silkip jabjyndy.
– Beýtmesene.
– Bä-ä, gaharjaňja ekeniň-aýt! – diýip, Seýdahmet gülümjiredi. – Men oýun edýän-ä.
Portfeliň-ä diýseň gowy portfel ekeni. – Soň ol oglanjygyň egnine kakdy. – Indi bolsa öz ugruňa
gidiber, köşek. Güýmenip durmaga meň wagtym ýok. Iş kän, iş.
Eline tüýküren Seýdahmet oragyna ýapyşdy.
Oglanjyk ýene şol ýodajyk bilen, şol tanyş daşlarynyň gapdaly bilen öýe tarap at saldy. Ol bu
mahal dag-daşa güýmenip wagt ýitirmek islemeýärdi. Daşdan-bu ýankydan zerury – täze portfel
bardy.
Ol özi bilen gepleşmegi gowy görerdi. Ýöne bu gezek welin, ol öz-özi bilen däl-de, portfeli
bilen sözleşdi. «Sen Seýdahmede ynanma. Meň babam oň aýdyşy ýaly akmak adam däldir.
Babam pahyr mekirligi, hilegärligi bilenok. Şonuň üçinem adamlar onuň üstünden güljek
bolýarlar. Babam ulymsam däl, gedemem. Şonuň üçinem ol ikimizi mekdebe-de gatnadar, gerek
bolsa, ondan aňyrraga-da äkider. Sen biziň mekdebimiziň niredediginem entek bilýän dälsiň. Ol
gaty uzakda-da däl-le. Ikijigimiz Garawul daglaryna çykyp, mekdebe dürbi bilen syn ederis.
Ondan başga-da, men saňa ak gäminem görkezerin. Ýöne, öňürti ikimiz saraýa girip-çykmaly
bolarys. Men dürbümi saraýda gizläp goýýan. Gölejige-de göz-gulak bolmaly welin, men ak gämä
seretmegi has gowy görýän. Gölämiz eýýäm ullakan boldy diýseňem ýalňyşmarsyň. Süýräýse
dagy baş berjek gümany ýok. Henizem sygryň emmesini sormak endigini goýanok. Sygram näme,
onuň enesi bolany üçin süýdüni gysgananok. Düşünýäňmi? Eneler öz çagalaryndan hiç zat
gysganmaýarlar. Güljemal şeýle diýýär. Onuňam öz gyzjagazy bar. Basym sygyr sagylar, ikimiz
göle bakarys. Şonda hem biz Garawul daglaryna dyrmaşyp, ak gämä syn ederis. Men öz dürbüm
bilenem şeýdip gepleşýän. Indi biz üç bolduk: men, sen, dürbi...
Oglanjyk ýolboýy şeýdip gelýärdi. Portfel bilen gepleşmek oňa ýarady. Ol gürrüňini dowam
etmek, bilmeýän zatlaryny portfele bildirmek isledi. Ýöne gapdaldan eşidilen at toýnagynyň sesi
onuň ünsüni sowdy. Agaçlaryň aňyrsydan mele atly bir adam peýda boldy. Ol Orazkuldy. Olam
öýe tarap barýardy. Onuň özünden başga adama aýak atmaga rowa görmeýän Alabaşy kümüş
çaýylan üzeňňilidi, döşi hem kümüş şelpeler bilen bezlendi.
Orazkulyň ýeňsesine süýşen şlýapasy tüýlek maňlaýyny açyp görkezýärdi. Yssy howa onuň
ysgynyny alan bolara çemeli – ol atyň üstünde irkilip otyrdy. Raýon ýolbaşçylarynyň geýýänine
11

meňzedilip, onçakly ökde däl tikimçiniň elinden çykan mahmal kiteliň ähli iliklerem
ýazdyrylandy. Ak köýneginiň etegi guşagynyň aşagyndan çykyp ýatyrdy. Onuň garny dokdy. Ol
häzir serhoşdy. Ýap-ýaňy myhmançylykda bolan Orazkul gymyz baryny içe-içe, kekirdegine
gelýänçä-de iýipdi.
Tomsuň düşmegi bilen dag ýaýlagyna gelen çopan-çoluklar Orazkuly häli-şindi myhmançylyga
çagyrýardylar. Onuň köne tanyşlaram bardy. Oňa garamazdan, Orazkulyň myhmançylyga
çagyrylmagynyň soňy «çöplüdi». Ol gereklije adamdy. Has beterem ol täze jaý gurjak bolýan
adamlar üçin zerurdy. Jaý gurunjak adam agaç diýdi, ýene diýdi gerek enjamlaryň ugruna
çykmalydy. Onuň üçinem mallary dagda taşlap allaowarralara gitmelidi. Orazkulyň ugruny tapyp
bilseň welin, agaç işiňi-hä bitdi hasap edäý. Şonuň ugrundan turup bilmeseň welin, düýbüni tutan
jaýyň ömrüň ötýänçä-de boýuny ýetirmez.
Eýeriň gaşynda irkilip oturan, iýmek-içmekden ýaňa agralan hem hondan bärsi adama öwrülen
Orazkul hrom ädiginiň burnuny üzeňňä çalaja ildirip barýardy.
Oglanjyk täze portfelini galgadyp çykanda hiç zada garaşman oturan Orazkul tas atdan agypdy.
– Orazkul daýy, Orazkul daýy, meň portfelim bar, portfelim! Men mekdebe gidýän. Ine,
portfel!
– Häk, seň bir... – diýip, jylawy çekmäge zordan ýetişen Orazkul sögündi.
Ol ukusyzlykdan ýaňa gyzaran hem pökgeren gözlerini oglanjyga tarap aýlady. –
Sen nireden peýda bolup ýörsüň?
– Men öýe barýan. Meň täze portfelim bar! – Soň oglanjyk sesini haýaltdy. – Men
Seýdahmede portfelimi görkezmäge gitdim.
– Ýeri, bolýa-da. Oýnaber! – diýip, eýeriň üstünde çaýkanyp oturan Orazkul ýoluny dowam
etdi.
Diňe bir portfel däl, perzent berilmän, tebigat tarapyndan kemsidilen Orazkul haýsydyr bir enesi
taşlap giden oglanjygyň sözünem piňine-de almaýar. Tebigat diýilýän zat hemme kişini öz
ganyndan önen perzent bilen begendirip ýör. Birnäçeleriň-ä çagasynyň sany sanardanam kän.
Emma Orazkula welin, tebigat ýekje çagada berenok.
Orazkul burnuny çekip, ardynjyrady. Gahar-gazap, kem sinme ony bogdy. Ömrüniň perzentsiz
geçjekdigine haýpy gelen Orazkulda dogmazak aýalyna aýylganç ýigrenç döredi.
Çaga döremeýäniniň başga sebäbem bolmagy ähtimaldy welin, şu mahal ähli günä Bekeý pahyryň
üstüne ýüklengidi...
«Men seni...» diýip, aýalyna gaýybana haýbat atan Orazkul etlek barmaklaryny mäkäm
ýummak bilen aglamakdan zordan saklandy. Ol öýüne ýeten badyna aýalyny ýenjip
başlajakdygyny bilýärdi. Orazkul her gezek serhoş bolanda, şol ýagdaý gaýtalanýardy. Öküz ýaly
gödek adamyň gahar-gazaby içinde saklamaýardy.
Oglanjyk ýoda bilen barýan atyň yzyna düşüpdi. Birdenem Orazkul gözden gaýyp boldy. Ol
çepe sowuldy-da, atdan düşdi, jylawy taşlap, ösgün otlaryň arasyna siňip gitdi. Öňe eglip ýüzüni
tutup barşyna çalarak çaýkandy. Derýanyň kenaryna ýetensoň, Orazkul kenarda çommalyp oturdyda, goşawujyny suwdan dolduryp, ýüzüni ýuwdy.
Orazkulyň hereketlerini synlan oglanjyk yssydan ýaňa onuň kellesi agyrandyr diýen netijä geldi.
Ol Orazkulyň aglandygyndan, aglaman saklanyp bilmeýändiginden bihabardy. Orazkul eline
12

portfel alyp öňünden çykan çaganyň öz ogly däldigi üçin, oglanjyga adam dilinde aýdar ýaly biriki sany söz tapmandygy üçin, onuň şatlygyna şatlanyp bilmändigi üçin aglapdy, aglaýardy.
II
Garawul daglarynyň depesine çyksaň, çar tarap edil eliň aýasynda ýaly bolup görünýärdi. Arkan
düşüp ýatan oglanjyk dürbüsini gözüne degrip görýärdi. Ol dürbi gaty uzakdaky zatlaram ýanyňda
ýaly edip görkezmegi başarýan güýçli dürbüdi. Ony tokaý hojalygynyň oňat işgäri bolany sebäpli
Mömin aga sowgat beripdiler. Goja kişi dürbi götermegi halamaýardy: «Öz gözümem dürbiden
kem däl» diýýärdi. Ýaşuly halamasa-da, dürbi diýilýän zat onuň agtygynyň welin, göwnünden
turdy.
Oglanjyk Garawul dagynyň üstüne çykanda, bu gezek dürbüsinem, täze portfelinem alyp
çykypdy.
Ilki bada dürbi açyk görkezmedi. Ol kem-kemden düzelensoň aýnasyna düşýän şekiller doňup
galdy. Ol ýagdaý oglanjyga ýarady. Soň ol dürbüsini başga tarapa gönükdirdi, ýene görünýän
zatlar ümrüň aňyrsynda galan ýaly tutuk boldy. Ol ýene dürbüniň okulýaryny towlaşdyrdy.
Garawul daglarynyň depesinden ähli zat, hatda ondan ýokarda diňe asman bolup gidýän garly
daglaryň gerişlerem görünýärdi. Görünýän gerişler ähli daglaryň aňyrsyndady, köp-köp
belentliklerem, ýerem ol gerişlerden bärdedi. Ondan bärdäkiler üsti tokaýly daglardy, arçalar,
gyrymsy agaçlar gök öwüsýärdi. Hol aňyrda güne tarap bakyp oturan bolsa Küngeý dagydy.
Küngeýiň üstünde gyrymsy ot-çöpden başga zat bitmeýärdi. Küngeýiň bir tarapy kem-kemden
peselip gidýän ýalaňaç daşlar... Ol daşlar gitdikçe inçelip, ahyram köl bilen birleşip gidýär. Şol
tarapda-da ekilýän ýerler, baglar, obalar görünýärdi. Asly göm-gök bolup durmaly meýdany
goňras reňk gurşap alypdy, diýmek, orak döwri golaýlapdy. Uzakdaky öwrümli ýollardan syçan
ýalyjak bolup ýük maşynlary gyrbyldaşyp barýardy. Olaryň yzyndan göterilýän çal tozan guýruk
ýaly bolup uzalýardy. Ýeriň gutarýan belliginden aňyrda gök köl ýatyrdy. Çägesöw kenary
gujaklap ýatan ol suw Yssykköldi. Yssykkölüň depesinde-de suw bilen asman tapyşýardy. Şondan
aňyrda hiç zat ýokdy. Gök köl jansyz çöl ýaly parahat ýatyrdy. Diňe kenara golaý ýerlerde ak
köpükleriň çaýkanýandygy bildirýärdi.
Oglanjyk şol tarapa kän seretdi. Ahyram ol: «Ak gämi gelmändir – diýip, portfeline ýüzlendi. –
Hany, ýene bir gezek mekdebimize seredeli!»
13

Ol ýerden seretseň dag aňyrsyndaky obalar edil ýanyňda ýalydy. Dürbüniň ulaldýan tarapyny
öwürseň-ä işikde ik egirýän aýallaryň sümeklerine çenli görmek bolýardy.
Jelesaý jülgesi tokaýsyzdy. Onuň diňe käbir ýerinde, töweregindäkiler çapylansoň, galan birlänikilän garry arçalar görünýärdi. Bir mahallar şol ýerlerem gür tokaýlykdy. Häzir şol tokaýlygyň
ýerinde üçegi şiferli mal ýataklary bardy. Mal ýataklarynyň gapdalynda saman hem ders
üýşmekleri görünýärdi. Ol ýerde tohumlyk sygyrlar saklanýardy. Mal ýataklaryndan kän uzak däl
ýerde keltejik köçe bardy. Şol köçejigiň ugrunda maldarlar ýaşaýardylar. Köçejik ýapgyt
belentlikden başlanýardy. Onuň bir çetinde, kesesinden seretseň, ýaşalýana-da meňzemeýän
kiçijik jaý bardy. Şol jaý hem başlangyç mekdepdi. Dördünji klasdan ýokary okuwçylar goňşy
sowhozdaky mekdep-internata gatnaýardylar. Dörtýyllykda bolsa körpeler okaýardylar.
Oglanjyk bir gezek bokurdagy agyranda babasy bilen gidip, şol posýolokda bolupdy. Häzir ol
goňur üçekli, ýeke-täk, gyşyk turbaly, gapysyna mel bile «Mekdep» diýlip ýazylan bir bölek tagta
ýelmenen jaýa dürbi bilen seredýärdi. Oglanjyk okap-ýazyp bilmeýärdi, ýöne tagtanyň ýüzüne şol
söz ýazylandyr öýdüp çak edýärdi. Dürbi bilen seredeňde, adaty göze görünmeýän maýdaja
zatlaram nazardan sypmaýardy. Suwalan diwaryň ýüzüne çyrşalan sözler, penjire deşigine
ýelmenip goýulaýan aýna, eýwanyň bil berip gyşaran sütüni... hemmesi görünýärdi. Häzir ullakan
gulp asylyp goýlan işikden täze portfeli bilen ätlejegini oglanjyk göz öňüne getirdi.
Ol işikden ätlenenden soň näme boljagy, nähili boljagy hakda oýlanmady.
Mekdebi synlap bolan oglanjyk dürbüni ýene köle tarap aýlady. Köl tarapda hemme zat ýene
öňküsi ýalydy. Entek ak gämi hem görünmeýärdi. Ol köle tarap arkasyny öwürdi-de, dürbüsini bir
gapdala goýup, aşakdaky çöketligi synlamaga oturdy. Pesde, dagyň edil düýbünde, inçeden uzyn
jülgede çalt akýan dag derýajygy ýalpyldaýardy. Derýa bilen gujaklaşyp gelýän ýol jülgäniň
öwrülýän ýerinde-de, gelşi ýaly bolup gözden ýitýärdi. Derýajygyň aňry tarapky uçut kenary gök
tokaýa bürenip otyrdy. Şol ýerdenem üsti garly belent daglara çenli ýaýylyp ýatan
Santaş zapowednigi başlanýardy. Hemme agaçlardan belentde arçalar ösüp otyrdy. Garly dag
gerişleriniň arasynda olaryň daraklary aýyl-saýyl bildirýärdi.
Oglanjyk üstünden pitjiň atýan ýaly bolup pesdäki jaýlary, agyllary, ýataklary ýekän-ýekän
synlady. Soň oglanjygyň öz tanyş daşlary göze kaklyşdy. «Düýe», «möjek». «eýer», «tank» diýen
zatlary ilkinji gezegem dürbi bilen şu ýerden görüpdi. Şol gezegem ol daşlara at dakypdy.
Oglanjyk bezzat ýylgyryşyny etdi-de, ýerinden turdy, ýatan daşy alyp, aşakda görünýän jaýlara
tarap zyňdy. Zyňlan ýerinden kän daşlaşmadyk daş dagyň üstüne düşdi. Ol aşak oturyp, ýene
dürbüsine ýapyşdy, töweregi synlady. Dürbüni uzakdan görkezýän ýagdaýa geçirende jaýlar
daşlaşdylar-da, oýunjak ýaly kiçelip gitdiler. Düýe ýaly bolup ýatan gerişler ownuk daşa öwrüldi.
Babasynyň agtygy suwa düşmegi üçin ýasan aýmançasy-ha, düýpden bir maýda görnüşe geçdi.
Onuň suwy hem torgaýyň topugyna-da ýetmejek ýaly bolup göründi. Oglanjyk ýylgyrdy-da,
başyny ýaýkady, dürbüniň okulýaryny towlady. Şondan soň uzakdaky zatlaram edil dürbüniň
agzyna direlip duran ýaly boldy. «Düýe», «möjek», «eýer», «tank» harsaňlaryň büdürsüdür ýerleri
oglanjygyň gapdalynda durup seredendäkisi ýaly boldy welin, asyl ol «Oh-ow! Sen nähili
möjek?». «Sen nähili «tank?» – diýip sesleneninem duýman galdy.
Harsaňlaryň aňyrsynda, derýanyň pes ýerinde Mömin aganyň eden taşasy bardy. Dürbi bilen
seretseň, ol ýer gaty oňat görünýärdi. Ownuk daşly ýalpaň kenara sowulýan suw ol ýerde çalt
öwrüm edýärdi-de, ýene derýanyň esasy akym ugruna goşulyp gidýärdi. Sowgutda suwuň çuňlugy
dyzdan geçmeýärdi. Ýöne suwuň akyşy şeýlebir çaltdy welin, pessejikdigine garamazdan, Mömin
14

aganyň agtygy ýaly oglanjygy dolap äkidibem biljekdi. Oglanjyk suwa düşen mahaly, akymyň
ugruna ötägitmez ýaly kenarda ösüp oturan talyň edil suwuň üstüne abanyp duran çybygyndan
mäkäm ýapyşýardy. Ondanam bir suwa düşdük bolarmy! Oglanjyk şol mahal edil bir aýagy daňlan
taýçanaga meňzeýär. Iňirdi, gargynjam üstesine. Garry mama Mömin aga ýüzlenip: «Akaýsa, özüň
günäkär bolarsyň, goja – diýip hüňňürdeýärdi. – Men-ä basan ädimimem yza çekmen. Ene-atasy
taşlap giden çaga maňa-da derkar däl. Sarç owlak ýaly çaganyň yzyndan ylgap ýörmäge bu ýaşdan
soň mende gurbat ýok». Mamanyň aýdýanlaryna ýalňyş diýjek gümanyň ýok. Ol öz ýagdaýjygyny
aýdýar. Ýöne oglana-da nebsiň agyrmaly ahyryn. Mamasy gargynsa-da, hüňňürdese-de, edil
bosagadan akyp ýatan suwa düşmän oglanjyk nädip saklansyn? Ana, kempiriň şol
hüňňürdilerinden soň, ýüregini bire baglan Mömin aga oglanjyk suwa düşende gark bolaýmaz ýaly
taşa ýasady. Ol pahyr şol taşa üçin daş baryny daşady. Mömin aganyň akymyň ugruna ötägitmez
ýaly saýlan ullakan-ullakan daşlarynyň sanysajagy ýokdy. Ol bende agyr daşlary garnynyň üstünde
goýup, gujaklap-gujaklap göteripdi, aýmança hem suw girer ýaly, hemem suw ýene çykar ýaly
daşlary, arasynda yş goýup örüşdiripdi. Arryk hem köse goja balagyny şalpy-şaraň edip, uzynly
gün diýen ýaly daş daşady, agşamlyk bolsa buz ýaly dag derýasynda üşäni üçin yzyny üzmän
üsgürdi, garry bilini gymyldatmaga-da ýaramady. Şol ýagdaýy gören kempirem ähli igenjini,
gargyşyny daşyna çykardy. «Akmak çaga-ha akmak welin, garry köpek akmak bolsa, näme diýip
– näme aýdarsyň?
Ekläp-saklanyň az ýaly üstesine-de, şol ýakymsyz çaga üçin arkaň bilen daş daşamalymy? Bu
bolşuňa sen eýgiligiň üstünden-ä barmarsyň, çal».
Näme aýdylsa-da, näme diýilse-de suwa düşülýän aýmança-ha ýaman bolmady. Indi oglanjyk
gorky-ürküsiz suwa düşüp bilýärdi. Ol tal çybygyndan ýapyşyp, aşak düşýärdi-de, suwa özüni
taşlaýardy, suwa çümensoňam hökmany suratda gözlerini açýardy. Sebäbi näme? Sebäbi, balygam
ýüzen mahaly gözüni ýummaýarmyş. Oglanjygyň ýetip bilmeýän, düşnüksiz bir maksady bardy.
Ol balyga öwrülip, ýüzüp gitmek isleýärdi. Onuň ähli arzuwy şoldy.
Şu mahal öz aýmançasyna seredip duran oglanjyk, köýnegini-balagyny çykaryp, çyp-ýalaňaç
bolup digdireýşini, suwa girişini göz öňüne getirdi. Dag derýasynyň suwy elmydama ýüregiňe
düşüp barýan sowuk bolýar. Ýöne, içine gireniňden soň welin, derrew öwrenişip gidýärsiň. Oglan
tal çybygyndan ýapyşyp, ýüzünligine özüni suwa taşlaýşyny ýatlady. Akar suw onuň arkasyndan,
garnyndan, aýaklaryndan sypap geçýär. Suwuň ýüzündäki galmagal köşeşip, onuň gulaklaryna
diňe şygyrdy eşidilýär. Gözlerini giňden açýan oglan suwuň astynda görünäýjek zatlary görmäge
dyrjaşýar. Gözleri agyrýar, awaýar, emma ol tekepbirlik bilen ýylgyrýar hatda, dilini hem
çykarýar. Şeýtdigi, onuň öz mamasyna dilini görkezdigi bolýarmyş. Goý, ol oglanjygyň gark
bolmajagyny, aslynda onuň hiç zatdan gorkmaýandygyny bilsin. Şondan soň ol tal çybygyndan
elini aýyrýar welin, akym ony gujagyna alýar-da, tä taşa edilen daşlaryň birine aýagy direlýänçä,
alyp gidýär. Şol daşa ýetýänçä-de oglanjygyň demi gutarýar. Ol suwdan atylyp çykýar-da, kenara
dyrmaşýar. Ýene şol tal çybyk, ýene şol öňki hereketler. Şol ýagdaý telim gezek gaýtalanýar.
Günde ýüz gezegem bolsa, oglanjyk suwa düşmäge taýyn. Ol tä balyga öwrülýänçä suwa
düşmekden gaýtmakçy däl. Ol hökmany suratda akar suwuň ak balygyna öwrüläýmeli. Başga
maksat ýok. Derýanyň kenaryny synlan oglan dürbüsini özleriniň gapysyna öwürdi. Towuklar,
indýuklar, töňňä söýelip oturan semawar hem başga-da bir topar zatlar şeýlebir golaýda, şeýlebir
uly bolup göründi welin, oglanjyk özünden erksiz ýagdaýda olara tarap elini uzatdy. Şol mahalam
ol aýylganç bir wakanyň şaýady boldy. Pil ýaly bolup ullakan melemtil göle ak ýüpden asylan
15

eşigi arkaýyn çeýnäp durdy. Garry mamanyň köýnegini çeýnemek göle üçin lezzetli bolarly, ol
agzyny dolduryp, gäwşäp durşuna erninden gyllygyny akdyrýardy, gözlerini süzýärdi.
– Samsyk gölejik! – diýip, dürbüsinem alyp, ýerinden galan oglanjyk elini silkip goýberdi. –
Hany, güm bol! Derrew güm bol! Baltak! Baltak! (Köpek öýüň gapdalynda arkaýyn ýatyrdy.)
Göläni kow, Baltak, göläni dişle! – Aljyran oglanjyk şeýle sözler bilen ite buýruk berdi. Ýöne,
Baltak onuň üçin ýekeje tüýünem gymyldatmady. Ol hiç zat görmeýän ýaly arkaýyn ýatyrdy.
Şol mahal garry mama öýden çykdy. Bolýan wakany gören garry ellerini serdi. Birdenem ol
ýatan sübsäni aldy-da, gölä tarap okduryldy. Göle gaçdy, mama kowdy. Şol tarapdan dürbüsini
aýyrmadyk oglanjyk, dagyň üstünde duran halyna-da görünmezi ýaly aşak oturdy. Göle kowalap
daljygan garry, haş-haş edip, gargyndy. Oglanjyk öz mamasyny edil ýanynda ýaly, hatda
ýanyndakydan golaý ýagdaýda görýärdi. Garrynyň ýüzi kinolarda aýratyn uly planda görkezilýän
adamynyň ýüzi ýaly bolup, aýyl-saýyl görünýärdi. Oglan onuň gahardan ýaňa süzülen sary
gözünem, ýygyrtdan doly ýüzüniň gazapdan ýaňa gyzaryşynam, kinolarda ses ýitende adamlaryň
ýöne agyzlaryny gymyldadyp durşy ýaly bolýan ýagdaýynam, açyk dodaklarynyň arasyndaky
selçeň dişlerinem synlady. Garrynyň agzy gymyldasa-da, näme diýýäni eşidilmeýärdi. Emma
oglanjyk onuň nämeler diýýänini, nähili sözler bilen gargynýanyny edil gulagynyň alkymynda
gepleýän ýaly bilýärdi. Gölä seretmeýäni üçin oglanjyk sögünç paýyny almalydy. «Hany, sen dur
bakaly. Yzyňa köwlenseň, men seň gözüňe görkezerin. Babaň haý-küşüne-de garaman. Şol
seredilýän artyby ýok et diýip, men näçe gezek sakyrdadym. Ýene daga tarap gidendir. Dürbi bilen
seredilýän ak gäminem bir taňrym suwa gark edäýbilsedir!» – Garrynyň diýýäýjek sözleri şular
bolmaly. Ol sözleri oglanjyk birnäçe wagtdan bäri ýatdan bilýärdi.
Dagyň üstündäki oglanjyk uludan dem aldy. Ýeri, şeýle şatlykly gün, täze portfele guwanylýan
gün, mekdebe gitmek hakda arzuw edilýän gün samsyk göle-de beýle işler edäýmelimi!..
Garry köşeşmeýärdi. Ol gargynyp ýörşüne özüniň çeýnelen köýnegine, gözüni aýyrman
seredýärdi. Gyzynam alyp Güljemal daş çykdy. Oňa arz-şikaýatyny aýdýan garry mama
öňküdenem beter gyzdy, daga tarap ýumrugyny çenedi. Onuň süňklek hem garamtyl eli dürbüniň
edil alkymynda kelemenleýärdi. «Tapdyň güýmenjäňi! Şol ak gämini ýer tartsyn, şol ak gämi gark
bolsun, şol ak gämi ot alsyn hudaýym!». Işikdäki semawar eýýam gaýnapdy. Onuň gapagynyň
astyndan buguň çykyşam görünýärdi. Bekeý daýza semawara tarap çykdy. Onuň peýda bolmagy
bilen garrynyň galmagaly hasam güýjedi. Kempir çeýnelen köýnegi onuň edil gözüniň öňüne
tutdy. «Ine, ýegenjigiň günäsi bilen bolan işe tomaşa et!»
Bekeý daýza garryny köşeşdirmäge synanyşdy. Onuň nämeler diýýänini oglanjyk çak edýärdi.
Ýene şol ozalky diýilýän sözler gaýtalanýardy. «Köşeşse-ne, eje. Ýegençi entek oglan ahyryn.
Ondan kän zat hantama-da bolmaly däl. Ýeke özi, dosty ýok – ýary ýok. Olam oýunazada
gyzykmaly ahyryn. Şoň üçinem çaganyň üstüne gygyryp, ony gorkuzmaly däl».
Ol sözlere kempiriň şeýle diýýäni düşnüklidi: «Sen maňa akyl satma. Çagadan nämäniň talap
edilip, nämäniň talap edilmeýänini özüň çaga dogurmasaň bilmersiň. Näme, dagyň üstünde nä oň
göbegi gömlüpmi? Göläni daňmaga-da wagt tapmaýarmyş. Asyl men oň dürbi bilen näme
seredýänine akyl ýetirip bilemok. Özüni dünýä inderip, saga-sola gaçyp giden bidöwlet eneatasyny
agtarýarmyka? Seňki oňat, ne aladaň bar, ne derdiň. Sebäbi seň çagaň ýok...»
Oglanjyk şu aralykdanam Bekeý daýzanyň ýüzüne öliniň reňkiniň urandygyny gördi. Bekeý
sandyrady, titredi. Oglanjyk onuň kempire nähili jogap gaýtarjagyny öňündenem aňýardy. Bekeý
16

garrynyň ýüzüne göni durdy. «Garry garga ýaly bolup, seň özüň näçe çaga dogurdyň? Seň özüň
kimmişiň?».
Galmagal bary turdy! Kempiriň içine ot düşdi. Güljemal gelin iki aýaly köşeşdirjek bolup alada
galdy. Ol kempiri gujaklap öýe saljak boldy. Emma gahar-gazaba münen garry baş bermedi, ot
alan ýaly bolup, işikde iki-ýana çawjady. Bekeý daýza gaýnap duran semewary aldyda, dökänsaçan edip öýe tarap gitdi. Gahardan ýaňa ysgyndan gaçan garry bolsa odun aýrylýan töňňäniň
üstüne özüni goýberdi. Ol gözýaş baryny döküp, öz ykbalyndan zeýrendi. Oglanjyk eýýäm ýatdan
çykyp, oňa derek gargynjy, kinaýany hudaýyň özi eşitmeli boldy. «Sen kimmişiň?» diýip, maňa
sorag berýäňmi? Alla meni ýazgarmadyk bolsa, meniň kimdigimi bilerdiň welin... Bäş sany
çagamy ýaşajykka hudaý ýygnamadyk bolsa, on sekiz ýaşly ogluma uruşda ok degmedik bolsa,
mähriban adamym bolan Taýgara öz sürüsi bilen gaý turanda buýmadyk bolsa, men siz ýaly
tokaýda ýaşap ýören wagşylaryň arasyna düşermidim? Men sen ýaly dogmazak heleýmidim?
Ykbalym bulaşmadyk bolsa, bu ýaşdan soň seň ataň ýaly samsyk bilen goş birikdirermidim? Sen
meni haýsy günäm bilen beýle ýakdyň, hudaý?» Dürbüsini gözünden aýran oglan, gaýgyly ýüzüni
aşak saldy.
«Indi biz nädip öýe bararys? – diýip, ol ýuwaş ses bilen portfeline ýüzlendi. – Ýaňky
galmagallaryň ählisi men zerarly, samsyk göle zerarly turdy. Ol galmagalda seňem günäň bar
dürbüm. Sen mydama meni ak gämä seretmäge çagyrýaň. Şoň üçin senem günäkär».
Oglan daşyna garady. Daş-töwerek dagdy, daşdy, tokaýdy. Belentde doňup ýatan buzluklardan
ses-sedasyz aşak inýän çeşmeler aşak inenden soň, derýa goşulyp seslenýärdi. Daglar bolsa,
aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän mähnet daglar bolsa, dünýä haýbat atýan ýaly bolup durdular.
Oglanjyk özüni ejiz, ýalňyz, biçäre hasap etdi. Dünýäde diňe mähnet daglar bilen ejizje oglanjyk
bardy.
Köl tarapa aýlanan gün eýýäm öýläne sanypdy. Birneme salkynam aralaşdy. Gündogar tarapky
gaýalaryň böwrüne kölege düşüp ugrady. Gün barha aşak inip, gaýalaryň ýüzündäki kölegeler
ulalyp ugrar. Şol mahallar adaty peýda bolýan ak gämi hem görünmeli.
Oglanjyk dürbüsini köle tarap, has alyslara öwürdi. Onuň ýüregi gürsüldedi. Edil özi! Gölede,
dawa-jenjelem derrew ýatdan çykdy. Göm-gök öwsüp ýatan Yssykkölüň göwsünde şol ak gämi
peýda boldy. Ýüzüp gelýär! Göni hatara düzülen turbalar... Nähili owadan gämi! Ol edil göni
çekilen tary yzarlaýan ýaly gyşarman ýüzüp gelýär. Oglanjyk dürbüniň aýnasyny etegi bilen
süpürip, derrewem okulýatoryny düzedişdirdi. Gämi öňküdenem gowy görünmäge başlady. Indi
onuň emaý bilen çaýkanyşyn-da, yzyndan ak köpürjik çykaryşyny-da açyk görýärdi. Oglanjyk
gözüni aýyrman şol tarapa garady. Eger-de şeýtmäge erki ýetýän bolsa, üstündäki adamlaryna
çenli golaýa gelmegini talap ederdi. Ýöne ak gämi oglanjygyň arzuw-hyýallaryny bilmeýärdi.
Nireden gelip, nirä barýany näbelli gämi öz ugry bilen hereket edýärdi.
Ak gämi uzak wagtlap ýüzdi, oglanjyk oňa uzak wagtlap syn etdi. Şol mahalyň özünde-de, çaga
ýene ak balyga öwrülmegi arzuw etdi. Eger-de ol şu mahal balyga öwrüläýse, parahat köle özüni
urup, ak gämä tarap ýüzüp giderdi.
Oglanjyk ilkinji gezek şol owadan ak gämini görende ýüregi şeýlebir joşdy welin, diýereaýdara
sözem tapylmady. Garawul dagyndan görünýän ol gämi Yssykkölüň görküne görk goşýardy.
Oglanjygyň göwnüne bolmasa, onuň hut öz kakasam şol ak gämide matrosçylyk edýän ýalydy. Ol
öz kakasynyň şol gämide işleýänine, ynandy, sebäbi onuň ähli arzuwy şoldy.
Ol öz ejesinem, kakasynam ýadyna salyp bilmeýärdi. Çünki olary ýekeje gezegem görmändi.
17

Ejesem, kakasam oglanjygyň yzyndan ýeke gezegem gelmändi. Ýöne ol kakasynyň Yssykkölde
matrosçylyk edýändigini bilýärdi. Ejesi bolsa, nikasyny bozandan soň ýeke çagasyny garry
kakasynyň boýnuna taşlap, şähere siňip gitdi. Onuň gidişi gidiş boldy, gaýdyp gara bermedi. Ol
daglaryň, deňizleriň aňyrsyndaky uzak şähere siňdi.
Bir gezek Mömin aga şähere kartoşka satmaga gidip-gelensoň, çaý başynda otyrkalar garry
bilen Bekeý daýza öz gyzyna, ýagny oglanjygyň ejesine gabat gelendigini gürrüň berdi. Ol uly bir
fabrikde dokmaçy bolup işleýär ekeni. Ol äre çykypdyr, täze ärinden iki sany gyzy bolupdyr,
gyzlaram hepdede bir gezejik görýärmişin, sebäbi olar çagalar bagynda bolýamyş. Onuň ýaşaýan
ýeri ullakan jaýda bolsa-da otagy şeýlebir kiçijikmişin welin, aýlanara-dolanara-da ýer ýokmuş.
Ol ýerde hiç kim goňşy-golamy hem tanamaýarmyşyn, edil uly bazara ýygnanan nätanyş
bazarçylar ýalymyşyn. Özlerem otaglarda giren batlaryna içinden gulplap, edil türmede ýaly ýapyk
gapynyň aňyrsynda ýaşaýarmyşlar. Onuň täze äri şäher awtobusyny sürýärmişin, daň saz berenden
işe gidip, ýatyljak bolup durka öýüne dolanýarmyşyn. «Gyzym hünübirýän bolup aglady – diýip,
Mömin aganyň özem tukatlandy. – Eden etmişi, goýberen ýalňyşy üçin ötünç soraýar. Täze, ulurak
jaýa nobata durupdyr welin, nobatyň haçan ýetjegem belli däl».
Mömin aganyň gyzy şol garaşylýan täze jaýy alaýsa, äri garşy bolmasa, oglunam ýanyna
äkitjekmiş. Ýöne ol şol jaý alynýança, ogluna hossarlyk etmegini kakasyndan haýyş edipdir.
Mömin aganyň ýüregi eräp, gyzyna hiç zadyň aladasyny etmezligi, diňe äri bilen uruş-sögüşsiz
ýaşamagyny arzuw edipdir. Oglanjyga bolsa özüniň seretjekdigini aýdypdyr. «Özüm dirikäm-ä,
oglanjygy hiç kime bermen. Ölemsoňam, alla rehim etsin. Ulalar, adam bolar, öz ugry bilen gider».
Aksakgalyň gürrüňini diňlän kempir bilen Bekeý daýza tukatlandylar, hatda gözýaşam etdiler.
Ana, şol gezek çaý başynda-da oglanjygyň öz kakasy hakda gürrüň açyldy. Ol hem başga aýala
öýlenipdir, aýtmaklaryna görä onuňam ikimi ýa üçmi çagasy barmyşyn. Özem parohodlaryň
birinde matrosçylyk edýärmişin. Içmesinem goýýan ýaly. Onuň täze aýaly her gezek parohod
gelende çagalarynam ýanyna alyp, ärini garşylamaga çykarmyşyn: «Diýmek, olar şol ak gämini
garşylaýan bolmaly» diýip oglanjyk aýgyt etdi...
Ak gämi bolsa ýumaş-ýumaşdan daşlaşýardy. Beýik, uzyn owadan gämi turbalaryndan tüsse
çykaryp, dury suwuň ýüzünden süýşüp barýardy. Ol ak balyga öwrülip, öýüne tarap ýüzüp gelýän
oglanjykdan bihabardy.
Ol tutuş düýrmegi bilen balyga öwrülmegi arzuw edýärdi. Onuň teňňesi, ýüzgüji, guýrugy...
ähli zady bardy, ýöne kellesiniň welin, özüniňki bolmagyny, ullakan gözlerini, ullakan