Ak gämi - 5

bolup, başlaryny agyrtmazlar. Ol öz çagalaryny, dogrudanam, şeýle terbiýelärdi: «Kaka jan, eje
jan, maňa ol gerek, bu gerek!». Öz pezendiňden zat gysganmarsyň. Wah, şeýdip ol bir topar
adamlara özüniň kimdigini tanadardy. Ol nä başgalardan kemmi? Ýokarda oturanlaram onuň
özünden zor däldir welin, ýöne olar bagty gelenler-dä. Orazkulyň bolsa bagty çüwmedi. Bagt onuň
gapdalyndan geçip ötägidipdir. Oňa-da onuň özi günäkär. Tokaý edarasynyň işgärlerini taýynlaýan
kursdan soň bärik dolanman, şähere urup gitmelidi welin... Tehnikuma, instituta girmelidi.
Hojaýyn bolmak üçin howlukdy-da. Kiçirägem bolsa, hojaýyn hojaýyn-da. Ýagşam bir hojaýyn
bolduň. Indi şeýt-de, ýüke werdiş eşek ýaly dagdan-daga agaç daşa-da ýör. Ýeri, gagyldaşýan
gargalar näme diýsene. Wah, şu mahal meň elimde pulemýot bolsady...
Orazkulda birneme keýpden gaçmaga esasam bardy. Tomus geçdi. Güýz ýetip gelýär.
Tomsuň ötmegi bilen onuň çopan-çoluklaryňkyda myhmançylykda bolmak paýy hem geçip gitdi.
Aýdymlaryň birinde aýdylyşy ýaly: «Çopan-çoluklar gitdi, ýaýlanyň keýpi ötdi.»
Güýz ýetip geldi. Güýzüň gelmegi bilenem Orazkul bir topar wada beren zatlarynyň yzynda
durmalydy, bergilerini berişdirmelidi. Ol adamlaryň öňünde kän gezek paňkyldapdy. «Bar geregiň,
jaý üçin iki sany agaç dälmi? Onuň dagam gürrüňini ederlermi? Bar-da, alyp gaýdyber!»
Öwündi, gabaryldy, para-peşgeş aldy, arak içdi. Indi bolsa, gara dere batyp, wada beren agajyny
daşamaly bolýar. Iýen-içen zatlary indi onuň bokurdagyna tegek bolýar. Umuman, tutuş ömri
boýunça-da Orazkulyňky şeýledi. Birden onuň kellesine şeýle pikir geldi: «Bu zatlaň baryny aýlap
uragada, ümdüzüňe tutduryp gitmeli». Birdenem ol öz edýän pikiriniň nädogrudygyna, hiç ýerdede öz göwün islän durmuşyny gurup bilmejegine akyl ýetirdi.
36

Eger-de ol bu ýerlerini terk etse, ýa-da beren wadasyny ýerine ýetirmese, hut öz çüýşedeşleri
ony masgara etjekdi. Adamlar gaty ownapdyrlar. Öňki ýyl ol öz tiredeşlerinden birine bir guzujyk
sowgat edeni üçin agaç wada berdi. Güýz gelende bolsa Orazkul agaç ýatyrmagy ýokuş gördi.
Daga dyrmaşyp, agaç byçgylamak, ony daşamak dilde aňsat. Onda-da on-on iki ýyl ýaşan sosnany
bir togalajak bolup synanyş. Boýuň bilen altyn bereli diýseler, beýle agyr işe baş goşmak
islemersiň. Garyndaşyna agaç eltmeli mahaly, hut bilgeşleýinden diýen ýaly goja Möminem
dümewledi, ýorgan düşekli ýatdy. Dag kötellerinde agaç süýremek ýeke adamynyň hörpünden
gaty ýokardaky iş. Agajy belentden pese zyňmak aňsat, ýöne süýremek welin, gaty kyn. Beýle
agyr boljagyny bilen bolsa, Orazkul Seýdahmede ýüz tutardy welin, ýeke gaýtmazdy.
Şeýlelikde, ýokaryk dyrmaşmagy ýokuş gören Orazkul öz borjuny pesdäki, hili gowy bolmadyk
agaçlaryň hasabyna ýerine ýetirjek boldy. Orazkulyň garyndaşy bolsa gaňňasyny garnyna aldy.
«Guzy alaňda gowy-da, deregine agaç berjek bolaňda biliň agyrýarmy?». Orazkulyň gahary
beýnisine urdy. «Alsaň al şu. Almasaňam, gümüňi çek!» diýip, garyndaşyny gapydan kowup
goýberdi. Tokaýçynyň garyndaşy özüni ýitirmedi. Ol Orazkul Balajanowyň üstünden golboýy
şikaýat ýazyp goýberdi. Onuň ýazgysynda hakykatam bardy, ýalanam. «Orazkuly sosialistik
emläge el urýan» hökmünde ataýmaly edip goýdy. Orazkulyny gaty heläk etdiler. Raýon
barlagçylaryndan başlap, Tokaý Hojalyk ministrliginiň wekillerine çenli onuň gürleşmedigi
galmady. Zordan başyny alyp gutuldy. Ana saňa garyndaşyň edýän ýagşylygy! Ýene «Biziň
hemmämiz Ene Sugunyň perzentleridiris» diýen bolýalar. O zatlaryň ählisi boş gürrüň. Ene Sugun
bolarmy! Bir köpük üçin bir-biriniň bokurdagyny çeýnejek bolup duran adamlaryň, biribirlerini
türmä dykjak bolup duran adamlaryňam bir ene-atasy bolarmy! Ene Sugun diýilýän haýwana öň
zamanlarda ynanypdyrlar. Ol mahallar adamlar akmak ekenler, ynanjaň ekenler. Indi bolsa,
hemme kişi ylymly--bilimli. Ojagaz ertekä gulak asylmaýar. Indi bäş köpüge tagzym edilýär.
Şol wakadan soň Orazkul adam ogluna, Ene Sugunyň agtygy hem bolsa, öz garyndaşy hem
bolsa, hiç kime agaj-a däl, ýekeje çybygam bermejegine özüne wada etdi.
Ýöne ýene tomus düşdi. Derýanyň kenarynda gara öýler peýda boldy, çeşmeleriň, çaýlaryň
ýanynda tüsse göründi, mal-gara köpeldi. Gün lowurdaýardy, gymzyň serhoş ediji ysy göterilýärdi,
gülleriň atyr ysy burnuňa urýardy. Deň-duş, dost-ýaryň bilen gök otly meýdanda oturyp, gymyz
içmek, berre guzynyň etini iýmek nähilil hezil! Şol zatlaryň yzyndanam bir bulgur aragy
gönderersiň welin, başyň aýlanar gider. Şondan soň diňe bir agaç kesmek däl, hol görünýän belent
dagyň başyny goparmagam eşekden palan alandan kyn bolmaýar. Şolar ýaly pursatda Orazkul
özüne beren wadasyny hakydasyndan çykaraýardy. Çüýşedeşleri ony uly tokaýyň uly eýesi diýip
atlandyrsalar, Orazkula hoş ýakýardy. Şondan soň ol ýene wada berip başlar, ýene para alyp ugrar.
Tokaýda ösüp oturan sosna bolsa öz ömräniň sanalgyja gününiň galandygy hakda pikirem etmez.
Güýzem ýene töwerekden garawullar. Onuň ýol salan ýerlerinde ýene otlar saralar, ýene tokaý
eşigini üýtgeder.
Ir-iýmiş ýetişer, owlak-guzy ulalar. Guzyny bir tarapa, owlagy başga tarapa bölerler. Aýallar
bolsa kakadylan peýnirleri gyşa taýýarlamak üçin haltalara gaplap ugrarlar. Erkek adamlar
ýaýlagdan yza ugranlarynda öňürti kimiň mal sürmelidiginiň maslahatyny ederler. Gidilmezinden
öňürti Orazkula arak berip, para berip, wada alan adamlar pylan gün pylan sagat agaç üçin
geljekdiklerini duýdurarlar.
Hut şu gün agşamam söz berlen iki sany uly agajy äkitmek üçin ýük maşyny gelmeli, agaçlaryň
biri eýýäm derýanyň o tarapyna, maşynyň gelip durjak ýerine eltildi. Ikinjini bolsa hut häzir süýräp
37

ýörler. Şu mahal Orazkul agaç berjek diýip, iýip-içen zatlaryny gusup bilse, ikirjiňlenjegem däl.
Ol agyr azapdan, kynçylykdan dynmak üçin derrew ögärdi.
Emma dag ilinde ykbalyňdan gaçyp gitmäge maý ýok. Gelmeli diýilýän maşyn wagtynda geler,
durmaly ýerinde durar, garaşar. Öňüni gijä tutup, ol maşyn agaç äkitmeli ahyryn! Ýöne hernä iş
sag-salamat amala aşyrylsa-da, seňkiň jüpüne düşdügi. Tokaýdan gelýän ýol göni sowhozyň
kontorasynyň üstünden düşýär. Dagy ýol ýok. Sowhoza bolsa hälimi-şindimi milisiýamy, döwlet
inspeksiýasynyň wekillerimi gelşip durlar. Üsti agaçly maşyny olar göräýseler... «Nireden
aldyňyz, nirä alyp barýaňyz?». Ber-dä jogabyny.
Şol waka göz öňüne gelende Orazkulyň derjigen kebzesi sowa berýärdi. Bar zada onuň gahary
geldi. Gagyldaşýan gargalaram, bihepbe Mömin aganam, hut agaç daşamalydygyny öňünden bilen
ýaly üç gün mundan ozal şähere kartoşka satmaga giden ýalta Seýdahmedem Orazkul häzir
ýigrendi. Dagdan agaç togalamalydygyny Seýdahmet, dogrudanam aňandyr. Indi ol öz bazarlyk
işini gutarman, yzyna köwlenmez. Ol zatlary öňünden bilen bolsa Orazkul Mömin aga bilen
Seýdahmede göni buýruk bererdi. Agaç daşadardy.
Ýöne Seýdahmed-ä uzakdady, gagyldaşýan gargalaram asmandady. Iň bolmanda, heleýiňi-hä
ýenjip, Alyň gaharyny Ahmetden çykarmalydy welin, bu mahal öý bilen aralygam esli ýol bardy.
Diňe golaýdaky Mömin agady. Dag howasyndan dem almagam kyndy. Haş-haş edip, her ädiminde
agzyna paýyş sözler alýan Orazkul atynam, agajy tutup gelýän gojanam gaýgyrman, öňe
omzaýardy. At heläk bolsa bolsun, Mömin aga-da ölse ölsün, goý, özüniňem ýüregi ýarylýan bolsa
ýarylsyn. Orazkulyň özüne kyn bolsa, hemme kişä-de kyn bolsun. Orazkula özüne mynasyp orun
bermedik bu dünýä, goý, ýumrulsa ýumrulsyn! Bolmanda-da, jahanda ähli zat tersine edilipdir.
Indi Orazkul öz-özüne-de erk edip bilmän, aty göni aňsyz kerte tarap öwürdi. Goý, Ýetişikli
Mömin agajyň gapdalynda maýmyn ýaly bolup tans etsin. Agajy saklamajak bolbubam görsün şol.
«Şu gojadanam dynaýyn-la» diýip, Orazkul aýgyt etdi. Başga mahal bolanlygynda ol beýle gözli
körlük etmese-de etmezdi welin... Agyr agaç bilen beýle kerte özüňi urmak ölüm bilen barabar
ahyryn.
Mömin aga ony saklap bilmedi. Ol diňe: «Nirä sürýäň? Nirä? Saklan ahyryn!» – diýip,
gygyrmaga ýetişdi. Agyr agaç zynjyry daşyna aýlady-da, çöp-çalamlary mynjyradyp, aşak eňdi.
Agaç gury däldi, şonuň üçinem gurşun ýalydy. Mömin aga ony saklamak üçin elindäki hadany
agajyň ýolunda saklap gördi. Emma güýçli urgy gojanyň taýagyny bir demde döwdi-de, öz ýoly
bilen süýşüp başlady.
Ähli waka göz açyp ýumasy salymyň içinde bolup geçdi. Pese tarap eňip barýan agaç, ýüzugra
aty agdardy, aşak ýykylan at Orazkulyny hem bir tarapa gyşartdy. Orazkul ýüzugra gabat gelen
zatdan saklanmaga dalda isläp, pese tarap kelemenläp gaýtdy. Şol mahalam niredendir bir ýerden
peýda bolan şahly haýwanlar bolýan wakadan howatyr edip, towsuptowsup berýoza tokaýlygyna
urup gitdi.
– Sugun! Sugun! – diýip Mömin aga akylyndan azaşan ýaly gara çyny bilen gyrgyrdy.
Birdenem ol öz gözlerine ynanmaýan ýaly dymdy.
Şol mahalam dagda ümsümlik höküm sürdi. Gagyldaşýan gargalaram uçdy. Aşak süýşen agaç
ýüzugra gabat gelen maýda agaçlary mynjyratdy-da, daşlaryň birine direlip saklandy. Ýüpüne
çolaşan atyň özi aýagyna galdy. Eşikleri sallam-sajak bolan Orazkul bir tarapa atylyp düşdi.
Mömin aga giýewsine kömege ýetişjek boldy.
38

– Häsiýetiňden aýlanaýyn Ene Sugun! Bizi şol halas etdi, şol! Sen olary gördüňmi? Sen
gördüňmi? Biziň Enemiziň çagalary dolanyp gelipdirler! Sen olary gördüňmi?
Başa inen beladan sypandygyna henizem ynam etmeýän Orazkul, ýüzüni kürşerdip ýerinden
turdy-da, üst-başyny kakyşdyrdy.
– Kän lakgyldama, goja. Sem bol. Bar-da, atyň ýüplerini çözüşdir.
Mömin aga sesini çykarman, buýrulan işi etmäge ugrady.
– Häsiýetiňden aýlanaýyn Ene Sugun – diýip, goja gidip barýarka-da begençli pyşyrdady. –
Sugunlar biziň tokaýymyza dolanyp gelipdirler. Ene Sugun bizi unutmandyr. Ol biziň günälerimizi
geçipdir.
– Henizem samrap ýörmüň? – diýip, Orazkul heňkirdi. Ýaňky howpdan soň birneme özüne
gelen adamyny indi öňki aladasy bogup barýardy. – Ýene köne heňňamyňa, köne ertekiňe
başladyňmy? Öz kelläň-ä bir guş çokan kelle welin, seň samramalaryňa ilem gulak asar öýdýäňmi?
– Men olary öz gözüm bilen gördüm. Hakyt sugun sürüsi bolsa nätjek! – diýip, goja Mömin
ýan bermedi. – Sen näme görmediňmi, oglum! Özüňem gördüň ahyryn!
– Üç-dört sanysy turup gitdi. Ine, görüpmişimem-dä.
– Dogry, üç sany bolmaly. Menem üçüsini görüp ýetişdim.
– Ýeri görüpsiňem-dä. Görende näme? Sugun sugundyr-da. Bu ýerde adam tasdan boýnuny
oňrupdy. Seň näme begenýäniňe düşinemok. Eger ýaňkylar sugun bolsa, dagyň aňyrsyndan
gelendir. O tarapda, Gazagystanyň tokaýlarynda entek sugun bar diýýäler. O ýerde zapowednigem
bar. Belkem, şol sugunlaram zapowednigiň sugunlarydyr. Ýeri, gelipdir, gelipdir. Bize näme?
Gazagystan bize degişli däl.
– Belkem, bu ýerlere öwrenişip giderler – diýip, Mömin aga dillendi. – Megerem yzyna
gaýtmaz...
– Ýeri, bolýa – diýip, Orazkul onuň pikirini böldi. – Gitdik.
Agaç süýremeli ýol entek uzakdy. Soňam ony derýadan geçirmelidi. Derýadan geçirmegem
ýeňil iş däldi. Derýadan sag-aman geçseňem, aňyrdaky baýyrlyga çenli hem esli ýol bardy.
Maşyn şol ýerde garaşýardy.
Entek-entek näçe görgi görmeli!
Orazkul özüni düýpden betbagt hasap etdi. Onuň çak etmegine görä dünýäniň özi nädogry
gurlandy, adalat ýokdy. Hol duran daglar hiç zat duýmaýar, hiç zat islemeýär, hiç zada
islegihöwesem ýok. Ýöne duran daş-da. Güýz geler, gyş düşer, parhyna-da däl. Onuň üçin gam
çekjek gümany ýok. Gargalar näme? Şolaram özlerini erkin duýýalar. Uçaslary gelse, uçarlar,
gagyldaşasy gelse-de gagyldaşarlar. Ýaňky haýwanlaram, eger sugun bolaýanlarynda-da, dagyň
aňyrsyndan gelipdirler-de, tokaýa giripdir. Olardan erkin zat ýok. Nähili edip gezesleri gelse, ge
zerler, gidesleri gelse-de, giderler. Şäher adamlaram asfaltlanan köçelerde dirkildeşip ýörler.
Isleseler restoranlarda oturyp, keýp çekerler, taksä münerler. Orazkul welin, barypýatan betbagt.
Ol ykbal şemaly tarapyndan şu ümmülmez tokaýa taşlanypdyr. Şu samsyk Mömin aga näme,
şolaram Orazkuldan bagtly-da. Sebäbi ol ertekilere-de ynanyp ýör. Akmak adam! Akmak
adamlaram mydama durmuşdan razy bolýarlar.
Orazkul bolsa, öz durmuşyny itden beter ýigrenýär. Ol öz sataşan durmuşyny halamaýar. Olar
ýaly durmuş Mömin ýetişikli ýaly adamlaryň paýy bolmaly. Mömin üçin zat gerek däl. Tutuş
ömrüni kebzesinde ýük daşap geçiripdir, dem-dynç alamagam bilenok. Tutuş ömründe hiç kim oňa
39

garaşly bolmandyr, gaýtam hemme kişi, hatda kempirem onuň hojaýyny. Ol hemmeleriň ýumşuny
bitirýär. Şolar ýaly samsyk hatda erteki diňlese-de, özüni bagtly hasap edýär. Tokaýda entäp ýören
suguny görübem ýüz ýyl bäri agtaryp ýören eziz doganyna sataşan ýaly begençden ýaňa hamsygyp
dur.
Wah, yzyny aýtmaýynam-la!
Olar ahyrsoňy ýoluň soňky bölegine, derýa tarap kert eňňit bolýan ýere gadam basdylar. Şol
ýerde hem iki kişi dynç almaga oturdy.
Derýanyň aňyrsynda, Orazkulyň gapysynda tüsse görünýärdi. Ol semawaryň tüssesine
meňzemeýärdi. Diýmek, Bekeý Orazkula garaşýar. Ýöne, ol pikirem Orazkulyny köşeşdirmedi.
Ol dem almaga howa ýetmeýän ýaly sojaýardy. Onuň döşi awap durdy, ýüreginiň urgusy
kellesinde sarsgyn döredýärdi. Maňlaýynda dörän der gözüne syrygyp, gabaklaryny awudýardy.
Öňde bolsa düşmesi kyn kert bardy. Öýünde bolsa dogmazak heleýi garaşýardy. Semawary otlap,
ärine ýaranjaňlyk etjek bolşuny dagy bir gör! Birden onuň kalbynda ylgap gidäge-de, garynlak
sewaryň böwrüne depip, ony çar tarapa togalamak meýli döredi. Şonuň yzyndanam ol heleýiň
üstüne topulyp, tä tultuk suwy çykýança ýençmeli. Ol hyýalynda aýalynyň urnuşyny göz öňüne
getirip, öz ykbalyndan zeýrenýän sözlerini diňläp lezzet aldy. «Goý, aglasyn! Goý azap çeksin!
Meň ýagdaýym erbet, heleýimiňki gowy bolmalymy?».
Orazkulyň hyýalyndaky wakalaryň arasyny Mömin aga böldi.
– Oglum, asyl men ýatdan çykarýan ekenim! – diýip, ol giýewsiniň golaýyna bardy. – Men
mekdebe gitmelidim ahyryn. Okuw bireýýäm gutardy. Çaga maňa garaşyp durandyr.
– Garaşsa garaşypdyr-da! – diýip, Orazkul bilgeşleýinden parahat gepledi.
– Sen gaharlanma, oglum. Agajy şu ýerde goýaly-da, aşak düşeli. Sen öýe baryp
çaýnaharyňy iýip-içýänçäňem men mekdebe gidip-gelerin. Çagany getiremsoň, bileje gelibem
agajy äkideris. – Şu sözleri tapmak üçin sen kän oýlandyňmy, goja? – diýip, Orazkul çişip ugrady.
– Çaga aglap heläk bolar ahyryn.
– Agalany bilen ölmez! – diýip, Orazkul sesini gataltdy. Ahyrsoňy gojanyň üstüne
heňkirmek üçin bahana tapyldy. Ertirden bäri ol şolar ýaly bahana gözläpdi welin, üstünden bardy.
– Çaga aglaýamyşyn diýip, biz zerur işimizi taşlamalymy? Ertirem şony mekdebe äkitmeli diýip,
gulagymy kamata getirdiň sen. Indem ony mekdepden getirjek diýýäňmiň? Men nä bu ýerde
oýunjak oýnaýanmy?
– Gaharlanmasana, oglum! – diýip, Mömin aga haýyş etdi. – Bular ýaly gün... Men-ä hiç
welin, çaga maňa garaşýandyr. Bular ýaly gün aglasa gowy bolmaz...
– Bu gün nähili beýle aýratyn günmiş?
– Bu gün sugunlaryň biziň tokaýymyza dolanan güni ahyryn. Bular ýaly günde...
Orazkul haýran galdy. Ol şeýlebir geňirgendi welin, aýdara-diýere sözem tapmady. Orazkul
beýikden pese agaç togalanan mahaly, jany bokurdagyna gelen pursady birki sany sugun gözüne
kaklyşanyny bilse-de, bireýýäm ony ýatdan çykarypdy. Ýokardan aşak inen agaç ony daşyň
ýüzüne ýapbaşlap gitjekdi. Şol pursatda ol sugun hakda oýlanarmy diýsene! Onuň üçin sugunam
hiçdi, ýaşulynyň lakgyldysam.
– Sen meni kim hasap edýäň? – diýip, ýuwaş ses bilen, emma gaharly sözlän Orazkul Mömin
aganyň alkymyndan dem alýandygyny duýdurdy. – Sakgalyň ýokdugyndan minnet çekäýgin.
Ýogsam-a, özüňden başgalary akmak hasap etmeziň ýaly sakgalyňdan tutup süýrärdim. Seň
40

sugunyňy başyma ýapaýynmy? Şondan başga meň aladam ýokmy? Kän lakgyldama-da, hany
töňňäniň ýanyna bar. Şuny derýadan geçirýänçäk, ýagşydan-ýamandan agzyňdan söz çykmasyn.
Mekdebe gidýän gitsin, aglasyn, ol meň işim däl. Hany ýör...
Mömin aganyň «ýok» diýmesi bolmaýandygyny öň aýdypdyk. Ol giýewsiniň elinden
sypmajagyna akyl ýetirýärdi. Agaç eltilmeli ýerine eltiläýmese, Orazkul oňa ynjalygam
bermejekdi. Şondan soň ol, aňyrsy dyňzap dursa-da, ýekeje sözem diline getirmedi. Agtygy oňa
mekdebiň ýanynda garaşyp durandyr. Öz deň-duşlarynyň hemmesi öýli-öýüne dargandyram
welin, ol baba synyň ýoluna garap, boýunjagazyny burup durandyr.
Mömin aga çagajyklaryň mekdepden çykyp, öýlerine tarap eňip baryşlaryny göz öňüne getirdi.
Olar ajygandyrlaram. Olar ylgap barýarkalaram öýlerinde bişirilýän naharlaryň ysyny alýandyrlar.
Olara eneleri garaşýandyr. Her enäniňem öz ýylgyryşy bardyr. Gowy bolsun, erbet bolsun, ene
halky öz perzendine ýylgyrmaga elmydama maý tapýar. Eger-de ene: «Eliňi ýuwduňmy? Seň eliňi
kim ýuwmaly?» diýip, sesini gataldaýanda-da, ol ses gataltmanyň aňyrsynda enelik mähri, ene
ýylgyryşy saklanyp durandyr.
Mömin aganyň agtygynyň welin, okuwa gidip başlan gününden bäri elleri mydama syýadyr.
Şol ýagdaý goja kişä ýaramanam durmady. Eli syýa bolsa, diýmek, derekli zada güý menýändir.
Häzirem ol syýaly eli bilen şu ýyl tomus alnan portfelini tutup, ýola çykyp durandyr. Ol eýýäm
garaşmakdan irip, ýaby münüp gelýän babasyny görmek üçin dag tarapa garaýandyr. Goja mydam
wagtynda gelýärdi ahyryn. Oglan mekdepden çykan badyna Mömin aga ýylgyrjyrap garaşýandyr.
Iller öýlerine tarap ylgar welin, oglanjyk babasyna tarap eňer. Portfeline-de: «Ylgaly, babam
garaşýar!» diýer. Ylgar-da, oglanjyk, utanýan ýaly bolup, babasynyň gujagyna dolar. Babasynyň
eşiginden bedäniň ysy geler. Şol günler Mömin aga derýanyň o kenaryndan gujak-gujak edip bede
daşardy.
Goja agtygyny atyň ardyna mündürer. Atam kä ýorgalar, kü ýuwaş ýörär. Goja bilen oglanjyk
kä ol-bi gürrüň ederler, kä dymarlar, garaz, şeýdip nähililik bilen öýlerine ýetenlerinem duýman
galarlar. Daglaryň arasy bilen sürüp, San-Taş çöketligine düşerler.
Oglanjygyň mekdepde öwrenen endikleri mamasynyň gaharyny getirýärdi. Oglanjyk gözüni
açdygy derrew geýinýärdi-de, kitapdyr-depderlerini portfeline salyşdyrýardy. Onuň portfelini
başujynda goýup ýatmasynam kempir halamaýardy. «Şol artyp galan portfeliňi ýanyňdan
aýyrmagyn. Hernä şol hazan aýal maşgala bolup, bizi galyň tölemekden bir dyndyrsady». Oglan
mamasynyň sözlerine kän bir ünsem bermeýärdi, üns beräýende-de, onuň ähli aýdanlaryna
düşünmeýärdem. Onuň bar arzuwy okuwa gijä galmazlykdy. Ol ylgap daşaryk çykar-da, babasyny
gyssar. Atlanyp ugrarlar. Daglaryň aňyrsyndaky mekdep gözüne kaklyşandan soň welin, oglanjyk
ynjalar.
Barybir olar bir gezek gijä galdylar. Geçen hepdede, aladaňdandan derýanyň beýleki kenaryna
geçip, Mömin aga okuw mahalyna çenli bir gezek bede getirmegi ýüregine düwdi. Hemme zat
ýerbe-ýerdem welin, ýolda gojanyň ýüki agyp, alyp gelýän bedesi pytrap gitdi. Ýaşuly bedäni
ýaňadandan çykamaly boldy. Howlukmaçlyk netijesinde bolsa derýanyň kenaryna ýetiberende,
bede ýene dargady. Oglanjyk derýanyň beýleki kenarynda babasyna garaşyp durdy. Ol üsti büdürsüdür daşyň üstünde durşuna portfelini asmanda kelemenledip, bir zatlar diýişdirýärdi. Goja
howlukdy, howlugyşy ýalam ýüp çigişip, öňi-ardy tapylmady. Oglanjyk bolsa, şol bir heňi bilen
gygyryp durdy. Mömin aga agtygynyň mekdebe howlugýandygyna düşünip, bedesini, ýüpünem
taşlady-da ýabysyna atlanyp, oglanjyga tarap sürdi.
41

Mömin aga derýadan geçýänçä-de bir topar wagt ýitirdi. Suwda nä ýabyny gorduryp ýa
ýorgaladyp bolaýýarmy. Derýada suw känem bolsa, akym çaltam bolsa, wagtyň güýzdigi entegem
birneme kömek edýär. Tomus wagty beýdip gönüläberseň derýa atyňam agdaryp uraýmakdan
gaýtjak däl. Mömin aga agtygynyň ýanyna ýetende onuň hünibirýan aglaýandygyny gördi. Ol
babasynyň ýüzüne seretmän, ýere bakyp durşuna: «gijä galdyk, okuwa gijä galdyk!» – diýen sözi
gaýtalaýardy. Goja kişi eýerden düşmän, aşak egildi-de, oglanjygy atyň ardyna aldy, wagt
ýitirmänem sürdi. Eger-de mekdep golaý-goltumda bolan bolsa, oglanjyk babasyna azaram
bermän, öz aýagy bilen ylgap giderdi. Ol gijä galany üçin ýolboýy aglamasyny dowam etdi. Goja
ony köşeşdirip bilmedi. Şeýdip, gözi ýaşly oglany ol mekdebe getirdi, onda-da göni klasa.
Mömin aga mugallymanyň öňünde baş egip ötünç sorady. Gaýdyp bular ýaly ýalňyşyň
goýberilmejegine ynandyrdy. Ýöne, agtygynyň aglamasy goja hemme zatdan beter täsir etdi. Belki
Hudaý ömürboýy şeýdip, mekdebi küýsäýesiň-dä. Emma oglan näme üçin aglap biler? diýen
soragam Mömin agany az oýlandyrmady. Oglan aglaýan bolsa, diýmek, onuň kalbynda hiç kime
aýdyp bilmeýän bir öýke-kinesi bolaýmaly...
Häzirem süýrelip barylýan agaç oňa-muňa degip, saklanmaz ýaly, wagt ýitirmez ýaly elinde
baryny edip, taýagyny işledýän Mömin aga agtygy hakda pikir etdi. «O neresse nädýärkä?»
Bolsa-da, Orazkul howlukmaýardy. Ol aty idip barýardy. Aslynda ýol-ýodasyz daşlygyň
arasynda howluganyň bilenem gazanjak netijäň ýokdy. Ýöne tekiz ýol bolaýanda-da, Orazkul şu
mahal howlukmazdy. Orazkul adamçylyk edenliginde, ýaşulynyň haýyşyny kanagatlandyryp
biljekdi ahyryn. Ogurlanyp barylýan agajy dagyň içinde bir sagat-ýarym sagat taşlaýanyňda-da
ýagy çapjak däldi... Wah, şu mahal Mömin agada pälwanlaryňky ýaly güýç bolsady! Näderdi?
Süýrelip barylýan agajy egnine atagada derýadan geçerdi, maşyna ýüklenilmeli ýerine eltip
taşlardy. «Me, algyňyzy alyň-da, gaýdyp azar bermäň!» Özem derrew yzyna gaýdardy-da,
mekdebe tarap at salardy.
Wah, boş arzuwdan netije bolýarmy näme? Baý-ba, entek derýanyň kenaryna ýetmeli, soň
daşlaryň, balykgulaklarynyň üstünden tagyrdadyp, agajy derýadan geçirmeli. At janawar bolsa
eýýäm surnukdy. Surnukmaz ýalymy? Daşlaryň arasy bilen kä pese, kä beýige dyzap, ol näçe ýol
ýöredi. Ahyry düz bolsa ýagşy. Ýogsam, süýrelip barylýan agaç derýanyň ortasyna ýetende, daşa
direlse ýa-da at büdräp ýykylaýsa, iş pyrryk bolar.
Derýanyň bir gyrasyndan girilip ugralanda Mömin aga: «Ene Sugun özüň medet et. Atymyz
büdremesin, agajymyz daşa direlmesin. Ýagşy dileg et, Ene Sugun diýip, pyşyrdady. Ädiklerini
çatyp egnine atan, balagyny dyzyna çenli çermän goja ýüzüp barýan agajyň yzyndan galman
gelýärdi. Dag derýasynyň suwy dury bolşy ýalam sowukdy. Her-hal güýz aýydy.
Tizräk ol kenara çykmagyň arzuwyndaky goja ähli kynçylyga döz geldi. Edil bilgeşleýinden
bolýan ýaly, içigar agaç direlmesiz ýerinde bir zada urlup, suwuň içinde saklandy. Olar ýaly
pursatda, adatça, ata birneme dynç berýärdiler-de, soňam ony agajy birden silkip alar ýaly
ýagdaýda öňe omzadýarlar. Emma atyň üstünde oturan Orazkul ysgyndan gaçan haýwany gamçy
bilen ýençmäge başlady. At dyzady, omzady, ahyram art aýaklarynyň üstüne çökdi. Emma agaç
welin, ýerindenem butnamady. Mömin aganyň aýaklary buza döndi, gözleriniň öňi garaňkyrady,
başy aýlandy. Gaýa, gaýanyň üstündäki tokaý, asmandaky bulutlar birden aşak düşüp, derýa
girdiler, akymyň ugry bilen ýüzüp başladylar, ýene-de öňki orunlaryna baryp durdylar. Mömin
aganyň ýagdaýy erbet boldy. Wah, ol agaç gury agaç bolanlygynda beýle görgi hem görülmeli
däldi. Gury agajy saklap bilseň, özi akymyň ugruna görä ýüzüberýär. Şu mahalky derýadan
42

geçiriljek bolunýan agaç bolsa hut şu gün kesilen öl agaç bolsa nätjek. Kesilen agajy guraýança
goýmaga Orazkulyň gaýraty çatanok. Birden barlagçy geläýse, ogurlygynyň üsti açyljak. Döwlet
tarapyndan saklanýan gymmatbaha agaçlary çapany üçin Orazkulyň arkasyndan sypalmajagam
hak. Şonuň üçinem, görmez gözi ýagşy diýip, çapylan agajy çapan badyňa-da tokaýdan çykarmaly
bolýar.
Orazkul elindäki gamçy bilen atyň kellesine, sagrysyna güýjünde bary bilen ýelmedi, ökjesi
bilen garnyna depdi, bu bolýan işlerde Mömin aganyň günäsi bar ýaly onuň üstüne-de azgyryldy,
agzyna gelen sözleri gaýgyrmady. Ol her zat etse-de, agaç öňki ýerinden gozganmady, gaýtam
gitdikçe ýere berk ornaşdy. Gojanyň sabyr käsesi doldy. Ol ömründe birinji gezek gaharyny saklap
bilmän, sesini gataltdy.
– Düş atdan! – diýip, ol Orazkulyň ýanyna bardy-da ony eýeriň üstünde oturan ýerinden
silterleşdirdi. – Atyň gurbatynyň çatmaýandygyny gözüň görenokmy? Düş diýdim, düş!
Ýaşulynyň bolşuna geň galan Orazkul onuň aýdanyna boýun boldy. Ol ädigi zady bilen suwa
bökdi. Şol mütdetden başlabam ol öz erkini aldyran adama, samsyk adama meňzedi.
– Hany taýagy agajyň aşagyna sok. Bile göterjek bolaly!
Mömin aganyň buýrugy bilen olar güýçlerini birikdirip, agajy daşdan boşatmaga synanyşdylar.
At diýilýän haýwan nähili akylly mal bolýar! Ol aýagy bilen daş peşäp, aýny gerek wagty bir
gapdala silkinende agaç birneme ýerinden gozgandy, ýene öňki durkuna geldi. At täzeden bir
silkindi welin, aýaklary ýer tutman, suwa ýykyldy, pažžyldady, ýatan ýerinde dyzady.
– Aty galdyr, aty! – diýip, Mömin aga Orazkulyny hürsekledi. Iki kişi birleşip, aty zordan
ýerinden galdyrdylar. Ýöne sowuk suwa mazaly oýkanan janawar aýagynyň üstünde-de durup
bilmeýärdi.
– Aty boşat!
– Näme üçin?
– Boşat diýilýär saňa. Hamydyň bagyny aýyr. Ýaňadandan goşmaly. Orazkul bu gezegem
sesini çykarman, ýaşulynyň görkezmesini ýerine ýetirdi. At ýüpden boşadylansoň, Mömin aga
onuň jylawundan tutdy-da:
– Hany, indi gideli – diýdi. – At biraz dynjyny alansoň gelmesek netije bolmaz.
– Saklan! – diýip, ukudan açylan adama meňzäp, Orazkul, jylawy ýaşulynyň elinden silkip
aldy. Ol täzeden özüne gelen ýaly boldy. – Sen kimiň başyny aýlajak bolýaň, goja? Sen hiç
ýerigem butnamarsyň. Agajy şu mahal suwdan çykarmaly bolarys. Agşam düşdügi, munuň
eýeleri gelmeli. Gepi köpeltme-de, aty öňki ýerine elt.
Mömin aga sesini-üýnüni çykarmady-da, buza dönen aýaklaryny titredip, kenara tarap ugrady.
– Sen nirä barýaň goja? Nirä barýaň diýýän?
– Nirä! Nirä! Öýländen bäri çaga mekdebiň işiginde garaşyp dur ahyryn.
– Dolan yzyňa! Dolan, goja!
Mömin aga aýdylana gulak asmady. Orazkul aty derýanyň ortasynda goýdy-da, eýýäm kenara
çykyberen gojanyň yzyndan ýetdi. Ony, egninden tutup, özüne tarap bakdyrdy. Olar ýüzbe-ýüz
bolup durdylar.
Orazkul çalt hereket etdi-de, Mömin aganyň egnindäki ädikleri silkäp aldy, şol ädikler bilenem
gaýnatasynyň kellesine hem ýüzüne iki gezek mazaly ýelmedi.
43

– Hany ýöre! Ýöre! – diýip, Orazkul Mömin aganyň ädiklerini bir tarapa zyňyp goýberdi.
Goja ädikleriniň zyňylan ýerine ýetip, olary yzgarly gumdan galdyrdy. Ol dikelende
dodagyndan gan tegmilleri peýda boldy.
– Sen-ä bir haýwan ekeniň! – diýdi-de, gan tüýkürinen ýaşuly ädiklerini ýene egnine atdy.
Ol sözi diýen adam ömründe agzyna paýyş gep almadyk Mömin ýetişiklidi. Ol sözi diýen adam
sandyraýan aýagnyň balagy dyzyna çenli çermelen, sowukdan ýaňa gagşap duran, köneje ädikleri
egininden asylgy duran ejizje ýaşulydy. Onuň dodaklarynda gan köpürjikleýärdi.
– Gitdik!
Orazkul ony öz yzy bilen alyp gitdi. Emma Mömin aga güýjünde baryny edip, onuň elinden
sypdy-da, sesini çykarman, öz ýoly bilen boldy.
– Agyryňa çydasaň müň ýaşa, garry pekge! – diýip, ýumrugyny asmana göteren Orazkul
onuň yzyndan gygyrdy. – Men seň almytyňy bermesem...
Goja yzyna-da garamady. «Çöküp oturan düýäniň» ýanyndaky ýodajyga çykansoň, Mömin aga
dyzyny epdi-de, derrew dolagyny dolandy, kän eglenmänem, öýe tarap gitdi. Ol hiç ýerde
güýmenmän, göni atýataga ýüzlendi. Mömin aga Orazkulyň Alabaşyny daşaryk çykardy.
Alabaşyň üzeňňisine Orazkulyň özünden başga adam aýagyny atmaly däldi. Ol aty, görki
bozulmaz ýaly jylawlamaýardylar, eýerlemeýärdiler. Mömin aga oda düşen ýaly Alabaşy
eýerlemän, jylawlaman mündi-de, ugraberdi. Ol aýnalaryň deňinden, henizem tüsseläp duran
semawaryň gapdalyndan geçende, oňa nazary kaklyşan Bekeý, Güljemal gelin, hatda Mömin
aganyň öz kempirem bir bolmasyz işiň bolandygyny çakladylar. Mömin aga hiç mahal Alabaşa
münmeýärdi, Mömin aga hiç mahal işikden at çapdyryp geçmeýärdi. Olar Mömin aganyň şeýtmek
bilen öz öýke-kinesini daşyna çykarýandygynam bilmeýärdiler. Şeýle hem olar gojanyň ol
hereketiniň ahyrynyň özi üçin gaty erbet gutarjakdygynam çaklamaýardylar.
Şol mahalam derýa tarapdan, ýalaňaç ýabysyny idip, Orazkul peýda boldy. Onuň idip gelýän
ýabysy öň aýagyna agsaýardy. Aýallar seslerini çykarman, golaýlap gelýän Orazkuly synlap
durdylar. Olar Orazkulyň kalbynda nähili harasatyň gopýandygyny, kalbynda nähili
betbagtyçylygy alyp gelýändigini bilmeýärdiler...
Şalpy-şaraň balakly, suwdan dolan ädigini walkyldadyp, agras basyp gelen Orazkyl hyýrsyz
gaşlarynyň astyndan aýallara tarap seretdi. Onuň aýaly Bekeý beýlekilerden öňürti biynjalyk
tapdy.
– Saňa näme boldy, Orazkul? Näme boldy? Depäňden dabanyňa çenli öl-myžžyk-la. Agajy
akdyrdyňyzmy?
– Ýok! – diýip, elini silken Orazkul atyň ýüpüni Güljemal gelniň eline tutdurdy. – Me, muny
bagla. Öýe tarap ugransoňam aýalyna-da – Hany öýe gireli! – diýdi. Kempir hem Bekeý bilen
bile öýe girjek bolanda, Orazkul oňa rugsat bermedi.
– Sen öz işiň bilen boluber, garry. Bu ýerde senlik alada ýok. Öz işiň bilen bol!
– O nähili meniň işim ýokmuş? – diýip, kempir kemsinjek boldy. – Bolşuň nähili seň? Asyl
biziň garrymyza näme boldy? Bir üýgeşiklik-hä bolmaly....
– Ony gojanyň özünden sora – diýip, Orazkul haýbatly jogap gaýtardy.
Öýe girilensoň Bekeý äriniň öl eşiklerini çykaryp, oňa possun berdi, daşardaky semawary
getirdi, käsä çaý guýmaga durdy.
44