Latin

Ak gämi - 7

Total number of words is 3722
Total number of unique words is 2072
33.2 of words are in the 2000 most common words
45.4 of words are in the 5000 most common words
53.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
medenýetsiz adam diýerler.
– Ýok, men öz babamyň ýanyndan hiç ýere-de gitmen! – diýip, oglanjyk garşylyk görkezdi.
– Babam barypýatan gowy adam.
– Ol häzir gowy ýalydyr. Ynha, ulurak bolansoň, onuň kimdigine özüň akyl ýetirersiň.
Şu mahal daşardaky adamlaryň sesini diňläp ýatyrka, oglanjyk şol harby maşynly şofýor ýigide
bu töwereklerdäki adamlaryň hemmesiniň Ene Sugunyň perzentleridigini oňly bilmänini ýatlady.
Oglanjyk şofýora hakykaty aýdypdy. Onuň aýdan zatlarynyň arasyna oýlanyp tapylan ýekejede
söz ýokdy. Geçen ýylam, edil şu mahalky ýaly güýz döwründe, biraz gijirägem bolaýmagy ahmal,
sowhozyň maşynlary bede äkitmäge gelipdiler. Olar göni oba ýetmändiler-de, Arçalyk diýilýän
ýere sowlupdylar. Ol ýerdenem olar mallara gyş ot üçin irgözinden ýyglan bede küdelerine tarap
– ýokarlygyna sürüpdiler. Garawul daglarynda henize çenli eşidilmedik beýle uly güwwüldi
gulagyna ilen oglan çatryga çenli ylgap gitdi. Baý-ba! Näçe maşyn! Olar birbirleriniň yzyndan
tirkeşip barýarlar. Oglan barmak basyp sanady. Tutuş on bäş sany maşyn boldy.
Howanyň gaşy çytykdy. Garam haçan gütläp düşse, düşäýmelidi. Bu ýerlerde gar düşenden soň,
bede çekerin öýdüp umydam etmeli däldi. Edil tamaňy tala daňaýmalydy. Ygal ýagsa, geçer-goýar
ýaly bolmaýardy. Megerem, başga aladalary bilen gümra bolan sowhoz ýolbaşçylary bede
daşamak işini ýatdanam çykarana meňzeýärdiler. Şonuň üçinem olar bedeli işi bir gezekde
dynmagy ýüreklerine düwen bolara çemeli. Oglanjyk ol zatlary bilmeýärdi. Asyl bedemi, garmyýagyşmy, onuň parhyna-da däldi. Ol diňe gabadyna ýetiberen her maşyny höwes bilen
garşylaýardy, gapdalyndan ylgap esli ýere barýardy-da, ýene yzdakyny garşylaýardy. Ol şeýdip
keýp edýardi. Ýük maşynlaryň ählisem täzejedi, kabinalary giňdi, aýnalary ullakandy. Rullarynyň
başynda oturan ýigitler edil saýlanyp alnan ýaly ýaş oglanlardy, sakgal-murtsyzdy.
54

Kabinalaryň käbirinde iki ýigit bardy. Olar maşynlara bede ýüklemeli kömekçiler bolsa gerek.
Oglanjygyň göwnüne bolmasa, ýigitleriň hemmesem edil kinoda görünýän ýaly görmegeýdi,
syratlydy.
Umuman, oglanjyk ýalňyşmaýar. Maşynlaryň hemmesi guratdy. Olar Garawul daglarynyň
ýanyndaky inelgäniň gapdalyndan aýlanyp, gaty gidip barýardylar. Ýigitleriň keýpem gowudy.
Howa ýaman däldi, üstesine-de, niredendir bir ýerden peýda bolan hargulak oglanjyk ullakan bir
joşgun bilen maşynlary gezek-gezegine garşy alýardy. Onsoň, neneň şatlanmajak? Neneň,
oglanjyga el bulamajak?
Iň yzdan barýan ýük maşyny asyl saklandam. Egni pogonsyz soldat güpbüli ýigit kabinadan
boýnuny çykardy. Ol şofýordy.
– Salam-ow, ýigdekçe! Sen bu ýerde näme işleýäň? – diýip, ol oglanjyga göz gypyp
goýberdi. – Aý, ýöne durun! – diýip, oglanjyk utanman-ýygrylman jogap gaýtardy.
– Sen Mömin agaň agtygy-ha dälsiň?
– Şol bolmaly.
– Aý, çakam edipdim-le. Menem bugu tiresinden bolmaly. Asyl şu ýere gelen ýigitleriň
hemmesi şol tireden. Bede getirmäge barýas. Indiki bugular öz bir-birlerinem tananoklar.
Dargaşyp gitdiler. Babaňa salam aýt. Çotbaýyň ogly Gulubegi gördüm diý. Gulubeg goşun
gullugyndan gelip, sowhozda şofýorçylyk edýärdiý. Hoş onda! – Ol hoşlaşan mahalam oglanjyga
haýsydyr bir harby nyşan berip gitdi. Ol nyşan birhilli, ordene-de meňzeýýän ýalydy.
Maşyn edil bars ýaly bolup arlap, ozup gidenleriň yzyndan süýşüp ugrady. Oglanjyk egni harby
güpbüli şofýor bilen gidibermek isledi. Ýöne, eýýäm ýollar boşap galypdy. Oglanjyk öýe gaýtmaly
boldy. Ol gomparypjyk gelenem bolsa, bolan duşuşyk hakda babasyna gürrüň berdi. Nyşanynam
ol döşüne dakyndy.
Şol gün gaýalardan öwsen dag şemaly güýjäp başlady. Birdenem harasat gopdy. Tokaýdaky
ýapraklar gönümel tüsse ýaly bolup dik asmana göterildiler-de, aýylganç ses bilen daglaryň üstüne
uçup gitdiler. Az salymyň içinde howa şeýlebir bulaşdy welin, gözüňi dagam açdyrmady.
Birdenem, gütläp gar düşdi. Ýeriň ýüzüni ak örtük tutdy, tokaýlar çaýkandy, derýalar güwwüldedi.
Gar küremesini güýçlendirdi.
Mal-garany zordan ýygnamaga ýetişdiler, daşardaky galan zatlaryň hemmesini öýe-de salyp
bilmediler. Içerik köpräk odun çekmegiň aladasyny etdiler. Şondan soň hiç kim daşarygam çykjak
bolmady. Olar ýaly syrgynda öýden çykar ýaly bolýarmy!
– Eýgiligiň alamaty bolsa ýagşydyr! – diýip, peje odun salyp duran Mömin aga biynjalyk
boldy. Ol şemalyň şuwwuldysyna gulak asyp, zol-zol aýnanyň öňüne barýardy.
Daşarda bolsa, ak garyň dony barha galňaýardy.
– Bir ýerde otursaň bolmadymy? Näme zowzuldap ýörsüň? – diýip, kempir ärine hüňürdedi.

Ömrüňde birinji gezek gar görýänsiň sen. «Eýgilik bolsun! Eýgilik bolsun!» Gyş düşse, gar
ýagmaly bolar-da. «Eýgilik» sözüň näme ol?
– Birdenem bir beýle harasat goparmy?
– Gopman näme? Ýa ony senden soramalymy? Gyş gelmelimi? Anha geldi. Näme
geňirgenýäň?
55

Pejiň turbasam güwwüldeýärdi. Babasyna ol-bi işe kömekleşen oglanjyk ilki üşäpdi. Içerä
arçanyň ýanyksy ysy ornap birneme ýylylyk aralaşansoň ol ynjaldy.
Soň agşamlyk nahar iýildi. Soň ýatyldy. Daşarda bolsa, henizem gar küreýärdi, şuwwuldaýardy.
Aýnanyň aňyrsyndaky şuwwulda diň salyp ýatan oglanjyk: «Tokaýda-ha hasam erbetdir!» –
diýip, içini gepletdi. Uzakdan bir ýerden goh-galmagal eşidildi welin, oglanjyk gorkuberdi.
Kimdir biri başga birini çagyrýardy, olam jogap gaýtarmady. Oglanjyk ilki ol ses ýöne gulagyna
eşidiläýendir öýtdi. Bular ýaly mahal tokaýda galyp biljek adam bolarmy? Emma Mömin aga bilen
kempir ikisem üşerilişdiler.
– Adamlaň sesi ýaly-la?! – diýip, öňürti kempir dillendi.
– Şeýle ýaly! – diýip Mömin aga ynanmazçylyk edýän ýaly ses bilen jogap berdi.
Soň Mömin aga hasam biynjalyk boldy. Ol derrew geýinmäge durdy. Kempirem howlukdy. Ol
ýerinden turdy-da, çyrany gataltdy. Oglanjygam gorkudan ýaňa näme etjegini bilmän, geýinmäge
durdy. Şol pursadam daşarda gygyryşýan adamlar öýe golaý geldiler. Aýak sesinden gelenleriň
gaty kändigi bildirdi. Olar aýaklary bilen ýer depip, soňam gapyny urmaga başladylar. – Aksakal
açaweri, sowuk aldy!

Siz kim bolarsyňyz? – Öz adamlaňňyz-la!
Mömin aga gapyny açdy. Gapyda peýda bolan sowuk şemal, gar tozgalary bilen birlikde şu
günki Arça ýaýlagyna bede getirmäge giden şofýor oglanlaryň hemmesi güpürdeşip içerik girdiler.
Olaryň arasynda oglanjyga znaçok sowgat eden, egni harby güpbüli Gulubegem bardy. Ýöne
olaryň biri iňleýärdi, beýleki ýigitler ony goltuklap getiripdiler. Içerä aljyraňňylyk aralaşdy.
– Estabyralla! Size näme boldy? – diýip, goja bilen kempir ikisi berden dillendi.
– Näme bolanyny soň aýdarys! Entek ýene ýedi sanymyz daşarda galdy. Şolar ýoldan
azaşaýmasalar ýagşydyr. Hany, şu ýerde otur. Aýagny gypjyndyrdy! – diýip, Gulubeg çaltçaltdan
gepledi hem iňleýän ýigidi peje golaý ýerde oturtdy.
– Beýlekileňňiz nirede galdy! – diýip, Mömin aga gyzyklandy. – Men häziriň özünde olaryň
yzyndan gideýin. Senem Seýdahmediň ýanyna ýet-de, fonaryňy alyp gel diý! – diýip goja agtygyna
ýüzlendi.
Oglanjyk gapydan çykan badyna ýüzüne aýazly şemal urdy. Tä ömri ötýänçä ýatdan çykmajak
agşam boldy. Aýylganç sykylyk çalýan bir sowuk gara güýç oglanjygyň bokurdagyndan tutdy-da
iki ýana siltemäge başlady. Emma oglanjyk ýan bermedi. Ol ýelmeşip ýatan gara tüweleýiň
golundan sypdy-da, eli bilen kellesini tutup, Seýdahmetlere tarap ylgady. Ylgalmaly aralyk
ýigrimi-otuz ädimden daş bolmasa-da, oglanjyk allowarralarda heläk bolup ýören nökerlerine
kömege barýan batyr ýaly bolup, gaty kän ýol ýöremeli boldy. Oglanjygyň göwnüne bolmasa ol
Seýdahmetlere çenli ylgap barýança, diňe bir ylgap barmak däl-de, ullakan bir gahrymançylyk
edýärdi. Onuň kalby hyjuwdan doludy. Ol özüni çäksiz bir güýçli, gudratly adam hasap etdi. Ol
belent dagdan belent daga bökýärdi, elindäki ötgür gylyjy bilen duşman ordasyny kül-peýkun
edýärdi, oda düşenleri, suwda akyp barýanlary halas edýärdi. Ol ýyndam raketanyň üstünde
oturyp, öňden gaçyp barýan gara gudratyň yzyndan kowýardy. Onuň raketasynda gyzyl baýdak
pasyrdaýardy. Gaçyp barýan gara gudrat, daglaryň, jeňňelleriň arasyna siňip gizlenjek bolýardy.
Oglanjyk oňa tarap pulemýotyny dogurlady-da: «Ur faşisti!» – diýip gygyrdy. Oglanjyk şolar
ýaly gahrymançylyk görkezip ýören pursatlary Ene Sugunam elmydama onuň gapdalyndady. Ol
oglanjygyň gahrymançylygyna guwandy. Oglan Seýdahmediň bosagasyna ýetende bolsa Ene
Sugun oňa: «Indi bolsa meniň şofýor perzentlerimi halas et!» – diýdi. «Men olary hökman halas
56

ederin, hökman halas ederin!» – diýip, pyşyrdan oglanjyk Seýdahmediň gapysyny takyrdadyp
başlady.
– Seýdahmet daýy, tiz boluň, tiz! Biziňkileri halas etmeli, biziňkileri! – diýip oglanjyk
agzynyň ýetişdiginden sojap-sojap gepledi welin, Seýdahmet bilen Güljemal gelniň tas ýürekleri
agyzlaryna gelipdi.
– Kimi halas etmeli? Näme boldy, näme?
– Babam saňa elektrik fonaryňy alyp derrew gel diýýä. Sowhozyň şofýorlaryny halas etmeli.
Olar azaşypdyrlar.
– Samsyk! – diýip, Seýdahmet oglanyň üstüne gygyrdy. – Ilkibada şeý diýseň bolmadymy.
– Ol geýinmäge durdy. Seýdahmet bilen Mömin aganyň ýedi sany şofýory garşylanlarynda özüni
äkitmändiklerine-de oglanjyk onçakly kiçelip durmady. Şofýorlaryň ýol urduryp gidäýmeklerem
ahmaldy ahyryn. Howp diýilýän zat sowlandan soň gorkusyz bolýar. Umu man, azaşan
şofýorlaram tapyldy. Seýdahmet olary öz öýüne äkitdi. Hatda Orazkulam oýarmaly boldy. Olam
öýüne bäş adam goýberdi. Galan şofýorlaryň hemmesi Mömin aganyň öýünde galmaly boldy.
Syrgyn köşeşmedi. Eýwana ylgap çykan oglanjyk ileri-gaýranyň nirdediginem saýgaryp
bilmedi. Asman nirde, ýer nirde biler ýaly däldi. Gaýly gije agtar-düňder bolýan ýalydy. Gar
eýýäm dyza ýetipdi.
Sowhoz şofýorlarynyň hemmesi tapylandan soň, hemmesi birneme ýylanandan soň, Mömin aga
bolan waka bilen gyzyklandy. Ýigitler bolan işi gürrüň berdiler, goja bilen kempir ikisi diňläp,
uludan-uludan dem aldylar.
– Wah-wah-wah! – edişip, olar haýran galdylar, ellerini döşlerine ýetirip, sag-aman oglanlary
sypdyrany üçin hudaýa minnetdarlyk bildirdiler.
– Özüňizem gaty ýuka geýnen ekeniňiz! – diýip, çaý guýup duran kempir oglanlara käýindi.

Bular ýaly eşik bilenem daga gaýdarlarmy. Wah, oglan bolýaňyz-da. Şäherli boljak bolup, kaşaň
görünjek bolup, azara galyp ýörsüňiz-dä. Ertire çenli azaşan bolsaňyz, buza öwrülerdiňiz, buza. –
Beýle boljagyny biz näbileli? – diýip, Gulubeg jogap berdi.
– Maşynymyzyň içi peçlijekä biz nämä üçin galyň geýinmeli? Edil öýüňde oturan ýaly ruly
towla-da otur. Ynha, samolýoty mysal alyp göreli. Ol al-asmandan uçýar. Belent daglaram,
seretseň, oýunjak ýaly bolup görünýär. Samolýotyň daşynda kyrk gradus sowukdyram welin,
içinde köýnekçe gezip ýörendirler.
Oglanjyk goýun derisiniň üstünde, şofýorlaryň arasynda ýatyrdy. Ol gulaklaryny üşerdip,
ulularyň gürrüňini diňleýärdi. Oglanjygyň şu günki bolan wakany oňlaýandygyny hiç kim çakam
etmeýärdi. Eger-de, gaý turmadyk bolsa, munça adam Mömin aganyň öýüne ýygnanmazdy. Ol
harasatyň uzak wagtlap, iň bolmanda, üç günläp dagy köşeşmezligini içinden arzuw etdi. Goý,
şofýor ýigitler şu ýerde ýaşabersinler! Ol ýigitler bilen gürrüňleşmegem hezil bolýar. Mömin aga
oglanlaryň hemmesini diýen ýaly tanaýaram ekeni. Özlerini bilmese-de ene-atasyny tanaýar.
– Ana, saňa! – diýip, goja kişi biraz tekepbirlik bilen agtygyna ýüzlendi. – Öz
garyndaşlaryňam gördüň. Bular bugular. Indiden beýläk şular ýaly garyndaşlaň bardygyny bilip
goý. Tüweleme, indiki ýigitleriň boýlaram gaty uzyn bolýar. Hudaý köp görmesin. Ýadyma
düşýär, kyrk ikiň gyşynda bizi Magnitogorskä eltdiler, gurluşyga.
57

Şu ýerde Mömin aga oglanjyga ozaldan tanyş taryhy gürrüň bermäge başlady. Ýurduň ähli
künjeginden ýygnanan adamlary hatara duruzýarlar welin, gyrgyzlaryň hemmesi diýen ýaly
hataryň iň yzynda durmaly bolýarlar. Sebäbi olaryň boýlary kelte ekeni. Sanaşykdan soň çilim
çekmäge arakesme yglan edilýär.
Şol mahal gyrgyzlaryň ýanyna bir daýaw adam gelýär-de:
– Nireden bolarsyňyz? Manjuriýadanmy? – diýýär.
Duranlaryň arasyndaky köne mugallym jogap gaýtarýar.
– Biz gyrgyzlar. Biz manjurlar bilen söweşen mahallarymyz siziň Magnitogorskiňiziň
adysoram ýokdy. Şol mahal biziň boýumyzam seňkiden pes däldi. Yhna uruş gutarar welin,
ösäýeris.
Bir mahal bolup geçen wakany ýatlan goja çalarak güldi. Soňam gijeki myhmanlaryň ýüzüne
ýene bir gezek nazar aýlady.
– Şol mugallymyň aýdany dogry bolup çykdy. Şähere barsamam, ýolda-yzda-da ser salyp
görýän welin, indiki adam laryň boýam uzyn, görk-görmegem gowulaşan ýaly. Öňki döwürden
oba göçüpdir.
Ýaşuly gep oýnadýandyr öýden ýigitler ýylgyryşdylar.
– Boýumyz-a kelte däl welin – diýip, ýigitleriň biri dillendi.
– Şunça adam bolubam, ýolgyradaky çukura tigri süýşen maşyny galdyrmaga güýjümiz
çatmady.
– Ol başga gürrüň! Maşynyň üsti-hä ýükli, özem bular ýaly howada... – diýip, Mömin aga
ýumarlamaga çalyşdy. – Beýle zat bolar. Alla ugruna etse, ertir hemmesi düzeler. Şemalyň ýatma
gyny diläberiň!
Ýigitler ýokarky Arça baryşlaryny ýaşula gürrüň berdiler. Ol ýerde dag bedesiniň üç sany
küdesi bardy. Ýigitler bir mahalyň özünde üç küdedenem ýüklemäge durdylar. Bedäni şeýlebir
beýik ýüklediler welin, soňundan ýere düşjek bolanlarynda ýüpden syrygmaly boldular. Şeýdip,
maşyn yzyna maşyn ýüklediler. Maşynlaryň diňe öň aýnasy, kapoty hem tigirleri görünýärdi.
Ýigitler gelenlerine görä, bir gezekde ähli bedäni göteräýjek boldular. Eger-de şu gezek bede
galaýsa, onuň täze ýyla çenli çüýräp ýatjakdygyny olar bilýärdiler. Jan edip işlediler. Ýüki ýeten
maşyny aňyrrak eltip, onuň eýesi beýleki maşyny ýüklemäge kömekleşýärdi. Şeýlelikde, bedäniň
hemmesini diýen ýaly göterdiler. Galany iki ýükden kän çykjak däldi. Oturyp çilim çeken ýigitler
haýsy maşynyň öňden, haýsy maşynyň yzdan ýöremelidiginiň maslahatyny etdiler. Maşynlary
gaty eserdeň sürdüler. Pese inmeli ýerlerde dagy halysam «dähedem-dessemlediler». Bede
diýilýän ýük agramsyzragam bolsa, götermek üçin gaty oňaýsyz zat bolýar. Hasam ol dar ýerlerde,
kötel öwrümlerde heläk edýär.
Şeýdip ýola düşen oglanlar uly howpa uçrarys öýdüp çakam etmeýärdiler. Arçadan aşak inip,
jülgä düşdüler, jülgeden çykjak mahallaram agşamaralar şol gaý-harasat olary öz gujagyna aldy.
– Şeýlebir tupan turdy welin, asyl kebzämiz derläberdi! – diýip, Gulubeg bolan wakany
ýatlady. – Töwerek tüm garaňkylyga öwrüldi, şeýlebir güýçli ýel köwsarlaýardy welin, hut
eliňdäki rulam alyp gidip barýardy. Maşyny haçan agdarsa agdaraýmaly. Üstesine ýolam ýoljanda.
Ol ýollardan gündüziň gününde bir ýörär ýalymy?
Oglanjyk gulaklaryny üşerdip. Gulubegden gözüni aýyrman, onuň aýdanlaryny üns bilen
diňleýärdi. Gürrüňi edilýän şol gar, gürrüňi edilýän şol şemal aýnanyň aňyrsynda güwleýärdi.
58

Şofýorlaryň, ýükçüleriň köpüsi eşigini, ädiginem çykarman ýer tapan ýerlerinde eýýäm
gyşarypdylar. Olaryň şu gün başdan geçiren wakalaryny boýny gyl ýaly, kellesi gazan ýaly
gulaklary ullakan oglanjyk täzeden başdan geçirýärdi.
Birki minutdan soň ýol-ýoda görünmedi. Idegçiniň yzyndan barýan batyl maşynlar ýol urduryp
ötägitmez ýaly bir-birlerine signal berýärdiler. Gar edil elek bilen elenen ýaly bolup, çyranyň,
kabinanyň aýnasynyň öňüni tutýardy. Şofýorlar boýunlaryny kabinadan çykaryp, ýoly saýgarjak
bolýardylar. Beýdip uzaga gitmejegiňem hak ahyryn! Gar bolsa barha güýjeýärdi. Tigirler boş
aýlanýardylar. Maşyn kerweni beýiklige çykmaly bolanda saklandy. Motorlar güňleç ses
etselerem, bitirýän goşy ýokdy. Şofýorlar kabinadan çykdylar-da, ses bilen aragatnaşyk saklap,
öňdäki maşynyň ýanynda jemlendiler. Näme etmeli? Ot ýakyp biljek gümanyňam ýok. Kabina
girip otursaňam, ozalam sowhoza çenli gyrat ýetäýjek benzin ýakyp gutardygyň boljak. Kabinany
gyzdyrmasaňam ertire çenli buz bolup galdyň hasap edäý. Oglanlar birbada aljyradylar. Gudraty
güýçli tehnika häzirki ýagdaýda öz ejizligini boýnuna alypdy. Näme etmeli? Kimdir biri
maşynlaryň biriniň bedesini ýere düşürip, şonuň içinde gizlenmegi maslahat berdi. Emma bedäniň
ýüpüni çözdügiň, gözüň açmaga ýetişmänkäň ony harasadyň alyp gitjegi hakykatdy. Ýigitler
maslahatlaryny bişirýänçäler syrgynam ýöne durmaýardy, maşynlaryň tigirleriniň esli bölegi
eýýäm gara gömülipdi. Sowuk şemalda gagdyraklaşyp duran ýigitler näme etjeklerini bilmediler.
– Birdenem geçip barýarka, şujagaz oglana sataşanym ýadyma düşüýdi, aksakal – diýip,
Gulubeg Mömin aga gürrüň berdi. – Öz buguly garyndaşymy görenimi ýatlaýdym. – Gulubeg
oglanjygyň başyndan sypady. Bujagaz ýolgyrada ylgaşlap ýören ekeni. Men maşyny sakladymda,
salamlaşdym. Salamlaşman näme? Gürrüňleşdik. Şeýle dälmi? Sen näme uklaňok?
Oglanjyk ýylgyrdy-da, baş atdy. Onuň begençden hem buýsançdan ýaňa ýürek urgusynyň
güýçlenendigini bir bilsediler. Buýsanmaz ýalymy? Hut Gulubegiň özi ol hakda gep açdy.
Gulubeg bolsa bu ýigitleriň arasynda iň edeplisi, iň akyllysy, iň görmegeýi ahyryn! Gulubeg ýaly
bolup ýetişäýseň!
– Meň agtygym gep-gürrüň diňlemegi gowy görýär. Gulaklaryny üşerdişini dagy görýäňmi?
– Bujagaz oglanyň hut şol mahal ýadyma düşüşine özümem haýran! – diýip, Gulubeg dowam
etdi. – Gygyrsaň, şemalam sesiňi gygyran ýeriňden alyp gidýär. Bolsa-da men: «Hälki çatryga
çenli bir gideliň. Ýogsam şu ýerde hemmämiz heläk bolarys» – diýýän. «Nädip ýetjek? Pyýadaha
gitmeris. Maşynlary taşlap bolmaz» – diýýäler. Men olara: «Geliň, onda maşynlary beýiklige
çykaralyň! – diýýän. – Ondan aňryk ýol pese inýär. Biz San-Taş çöketligine aşyp bilsek, aňyrsyny
pyýada-da geçeris. Tokaýçylaň ýaşaýan ýerem daş däl». Oglanlar ýagdaýa düşündiler. «Beýle
bolsa, buýruk beriber» – diýýäler. Iň öňdäki maşyndan başladyk. «Osmanaly kabina gir!».
Hemmämiz üýşüp, Osmanalyň maşynyna gop berdik. Şeýdip ugradyk. Ilkibada-ha iş oňatdam
welin, esli wagtdan soň halys ysgyndan gaçaýdyk. Yza gaýtmak bolmaýar. Öňe gitmäge-de
ýagdaý ýok. Göwnümize bolmasa, biz maşyn çekemizokdyk-da, ullakan bir dagy süýrejek bolýan
ýalydyk. Ýogsam ýükümizem aşagy-tigirli bede-le. «Boluň! Boluň!» – diýip gygyrýanymy bilýän,
sesimi özümem eşidemok. Şemal, gar, harasat – töwerek görnenok. Maşyn bolsa, edil diri jandar
ýaly iňleýär, aglaýar, güýjünde baryny edýär. Biziň welin, ýüregimiz agzymyzdan çykyp barýar.
Kellämizem güwläp dur...
– Wah, wah! – diýip, Mömin aga baş ýaýkady. – Başyňyza agyr hupbat inen ekeni-dä.
Entegem sizi Ene Sugun öz penasynda saklaýypdyr. Ol öz perzentlerine garaşyk etmedik bolsaha...
Eşitýäňmi? Daşarynyň harasady güýjemese, kiparlanok...
59

Oglanjygyň gözleri ýumlup barýardy. Ol uklamajak bolup, özüni mejbur etse-de, kirpikleri birbirine golaýlanyny kem görmeýärdi. Ýarym ukuly-ýarym oýa oglan babasy bilen Gulubegiň
gürrüňini üzlem-saplam eşidip, düýş bilen oýalyk wakalaryny garyşdyryp ugrady. Ol hem özüni
jülgede harasat astynda galan ýigitleriň arasynda hasap etdi. Onuň göz öňünde egrem-egrem dag
ýollary, ak don bürenip oturan dag gerişlerine dyrmaşyp gitdi. Oglanjygyň ýaňagyny syrgyn
ýalady. Olar üýşüp agyr maşyny iteklediler. Ýol welin, diýseň haýal önýärdi. Ýük maşyny
ýöremän, şol bir depen ýerini depip durdy. Ýagdaý gaty howply. Şemalam alyp barýar.
Garaňkylyk. Yza tigirlenen maşyn adamlary mynjyradar öýdüp gorkan oglanjyk üç büklem boldy.
Şol mahalam, niredendir bir ýerden Ene Sugun peýda boldy. Ol maşynyň gapdalyndan şahyny
diräp, ony ýokarlygyna itekleşmäge başlady. «Dyzaberiň! Dyzaberiň!» diýip, oglanjyk gygyrdy.
Maşyn öňe gidiberdi. Daga çykylansoň bolsa maşynyň öz-özi ýöräberdi. Soň ikinji maşyn, üçünji
maşyn beýiklige çykaryldy. Her gezegem Ene Sugun adamlara kömege geldi.
Onuň bardygyny, onuň kömekleşýändigini oglanjykdan başga hiç kim görmeýärdem,
bilmeýärdem. Oglanjyk bolsa her gezek ýagdaý kynlaşyberende, üste howp abanyberende Ene
Sugun dada ýetiýändigini bilýärdi. «Itekläň! Itekläň!» diýip, oglanjyk gygyrýardy. Ol Gulubegiň
ýanyndan aýrylmaýardy. Soň Gulubeg oňa: «Hany, ruluň başyna geç!» diýýär. Oglanjyk
aýdylanyny edýär. Maşyn gürrüldeýär, sandyraýar. Rul bolsa oglanjygyň elinde ýeňil aýlanýar. Ol
has kiçijikkä maşyn edinip oýnan daşy guşakly çelegini ýatlaýar. Ruluň beýle ujypsyzjadygy üçin
oglan kemsinjek bolýar. Birdenem maşyn gapdala gyşaryp başlaýar, ýykylýar, ala zenzele bolup
owranýar. Bolýan ýagdaýdan oglanjyk uýalýar, Gulubegiň gözüne seredip bilmän aglaýar. – Saňa
näme boldy? Näme boldy? – diýip, Gulubeg ony oýardy.
Oglanjyk gözlerini açdy. Bolan wakanyň düýşüdigini bilip, ol çäksiz begendi. Gulubeg ony
göterdi-de, goltugyna gysdy.
– Düýş gördüňmi? Gorkduňmy? – diýip, ol oglanjygyň ýaňagyndan ogşady. – Özüňem
gahryman boljak bolýaň! Hany men seni ýatyraýyn....
Ol oglanjygy keçäniň üstünde, uklaşyp ýatan ýigitleriň gapdalynda ýatyrdy, özem edil ýanynda
gyşaryp, güpbüsi bilen çaganyň üstüni ýapdy.
Ir bilen oglanjygy Mömin aga oýardy.
– Hany, balam, oýan! – diýip, goja ýuwaşja gepledi. – Ýylyrajyk geýin özüňem. Maňa
kömekleşmeli bolarsyň. Hany tur!
Aýnanyň aňyrsyndan tutuk alagaraňky görünýärdi. Öýdäkileriň hemmesi entek ukudady.
– Me, keçe ädigiňi geý!
Mömin agadan täze bedäniň ysy gelýärdi. Diýmek, ol eýýäm atlara ot döken bolmaly. Oglanjyk
keçe ädigi geýdi-de, babasy bilen tikreşip, daş çykdy. Gar esli ýagan ekeni. Ýöne şemal welin,
birneme köşeşipdi. Bolsa-da, käte-käte ir düşen gar tozgalaýardy.
– Sowuk ekeni! – diýip, oglanjyk tisgindi.
– Hiç zat bolmaz. Açylyşaýjak ýaly – diýip, Mömin aga hüňňürdedi. – Birinji gar ýaganda
edäýşini görýäňmi? Ýeri, bolýa-da, sag-aman dynsak, galany hiç.
Olar gojanyň bäş sany goýuny saklanýan ýataga girdiler. Mömin aga agaçdan asylgy duran
panusy sermeşdirip tapdy-da, ýakdy. Goýunlar burça tarap süýşdüler, keýerilişdiler.
– Me, muny al-da, maňa çyra tut. Gara toklyny soýaýaly. Öýümiz doly myhman. Turýançalar
nahar taýyn bolsun.
60

Oglan babasyna çyra tutup berdi. Ýatagyň yşlaryndan entek şemal şuwlaýardy, daşaram
alagaraňkydy, sowukdy. Mömin aga ilki bilen gapynyň agzyna bir gujak arassa bede taşlady.
Getiren toklusyny ýykmazyndan, aýagyny güýlemezinden öň ol az-kem oýlandy-da, çommalyp
oturdy.
– Senem panusyňy goý-da, aşak otur! – diýip, goja agtygyna ýüzlendi. Mömin aga açyk
aýaklaryny öňe uzatdy-da pyşyrdady.
– Abraýy beýik, häsiýeti gowy gurbany boldugym, Ene Sugun, gara toklyny seň ýoluňa
gurban kylýan. Biziň perzentlerimiziň gara gününde baş sadagasy bolsun! Seniň ak süýdüň üçin,
bizi ekläp saklanyň üçin, açyk ýüregiň üçin, enelik gözüň üçin. Çasly akýan derýalarda, howply
gaýalarda, taýgançak ýodalarda bizi gözden salmaweri! Hiç mahal bizi terk etme! Omyn!
Ol maňlaýyndan eňegine çenli elini syldy. Oglanjygam gojanyň hereketlerini gaýtalady. Şondan
soň Mömin aga toklyny ýykdy-da, aýaklaryny güýledi. Gündogarlylaryň göterýän ak saply pyçagy
gynyndan çykdy. Oglanjyk çyra tutup berdi.
Gaýly howa ahyr köşeşdi. Süýşüp barýan bulutlaryň arasynda gorkýan ýaly, bolup, birki gezek
günem jyklady. Daş-töwerekde öten agşamky harasatyň goýan tagmalary göründi. Başbarat bolup
ýatan gar üýşmekleri, ýepbeşen çöp-çalamlar, garyň agramyndan ýaňa ýaý beren ýaş agaçlar,
agdarylyp ýatan garry agaçlar... Derýanyň aňyrsyndaky tokaý parahatdy, tutukdy. Asyl derýanyň
özem aşak düşen ýalydy, kenarlar üstüne gar düşeni sebäpli beýgelen ýaly bolup görünýärdi.
Suwuň sesi pessaýlapdy.
Günem kä görünýärdi, kä gözden gaýyp bolýardy. Emma oglanjygyň kalbyny welin, hiç zat
tukatlandyryp bilmeýärdi. Öten agşamyň galagoplulygy, gaý-harasat ýatdan çykypdy, gar bolsa
onuň keýpini bozman, gaýtam göwnüni göterdi. Ol eýläk-beýläk ýörände, köwşüniň aşagy
galňady. Öýde adamynyň kändigine, myhmanlaryň oňat edip uklanlaryna, gaty-gaty
gepleýişlerine, gülkülerine, işdäleriniň açykdygyna oglanjyk begendi.
Günem indi birsyhly şöhle saçyp ugrady. Bulutlar kem-kemden selçeňlendi. Howa-da birneme
maýlady. Wagtyndan öň ýagan gar has beterem ýodalarda-ýollarda ýitip başlady.
Dogry, ýigitler ýol şaýlaryny tutup ugranlarynda oglanjyk birneme tukatlanjak boldy. Olaryň
hemmesi işige ýygnandylar-da, öý eýeleri bilen hoşlaşdylar, duz-çörek, myhman alanlary üçin
minnetdarlyk bildirdiler. Ata atlanan Seýdahmet bilen Mömin aga ikisi olary ýola saldy. Mömin
aga bir goltuk odun, Seýdahmedem motorlara guýmak üçin suw gyzdyrar ýaly gap aldy.
Olar ýola tarap ugradylar.
– Baba, menem äkitsene! – diýip oglanjyk Mömin aga tarap ylgady.
– Özüň görüp dursuň, balam, men-ä odun alyp barýan, Seýdahmedem çelek goltuklap otyr.
Seni nirä mündüreli? Asyl seň biz bilen gitjek bolmagyňam ýalňyş. Ýol agyr, ýadarsyň.
Oglanjyk kemsindi. Ýüzüni sallady. Ol ýagdaýy gören Gulubeg onuň elinden tutdy.
– Ýör, göwnüň synmasyn. Yzyňa babaň bilen gaýdyberersiň.
Adamlar Arça tarap düşýän ýoluň çatrygyna tarap ugradylar. Gar entek eräp gutarmandy.
Ýigitler bilen deň ädim urmak oglanjyga aňsat düşmedi. Ol derrew ýadady.
– Hany, meň boýnuma mün bakaly! – diýip, Gulubeg oglanjygy ýeňillik bilen göterdi-de
egnine mündürdi. Gulubeg, göýä her gün şeýdip, öwrenişen ýaly oglanjygy aňsatlyk bilen
göterip gitdi.
Gapdaldan ýöräp barýan şofýor:
61

– Gulubeg, oglanjyga-ha seň boýnuňa gelişdi ötägitdi – diýdi.
– Men ömrüm boýy şeýdip ýörün-dä! – diýip, Gulubeg öwündi. – Biz alty dogan. Menem
şolaryň iň ulusy. Ejem, kakam my dam işde bolansoň, jigilerimi özüm götermeli bolýardym.
Indi aýal doganymyňam bir topar çagasy bar. Goşun gullugyndan gelemsoň, esli wagt işsiz
gezdim. Özümem entek öýlenmedik. Aýal doganym maňa: «Sen bize geläý, birneme gez. Sen
çagalarada gowy seredýäň» diýýär. Men oňa: «Öňki göterenim bilen oňaý, indi menem öz
çagalammy göterjek» diýdim.
Şeýdip olar dürli zatlar hakda gürrüňleşip gidip barýardylar. Gulubegiň daýaw egninde oturmak
oglanjyga kemem ýakmady.
«Gulubeg ýaly doganym bolsady!» – diýip, oglanjyk arzuw etdi. – Men hiç kimden
gorkmazdym. Orazkul daýymam babama ýa-da başga birine sesini gataltjak bolsa, el degirjek
bolsa, Gulubegiň nazaryna nazary düşenden ýaýdanybererdi.
Öten agşam galdyrylyp gidilen üsti bedeli maşynlar çatrykdan iki kilometr çemeleri ýokarda
ekenler. Olaryň üstlerini gar basany sebäpli, gyşa galan küdä meňzeýärdi. Daşyndan göräýmäge
ol maşynlary hiç hili güýç ýerinden butnadyp bilmejek ýalydy.
Ullakan edip ot ýakdylar. Suw gyzdyrdylar. Motorlary el ruçkasy bilen aýlap otladylar.
Maşynlaryň hemmesini otlansoňlar iki gat urgan dakyp, ýol gyrasyndaky çukura giden maşynam
süýräp çykardylar. Ol maşyn çekilende hemme kişi kömege geldi. Oglanjygam elini degirmän
durmady. Ol kimdir biriniň: «Sen näme aýaga çolaşyp ýörsüň, aýrylsana!» – diýmeginden gorkdy.
Emma hiç kim ony kowjagam bolmady, olar ýaly sözem aýtmady. Belkem, Gulubeg
kömekleşmäge rugsat bereni üçin hiç kim sesini çykaran däldir. Gulubeg bu ýigitleriň arasynda iň
güýçlisi, iň akyllysy, iň görmegeýi ahyryn!
Ýigitler ýene bir gezek hoşlaşdylar. Maşynlar gymyldap başladylar. Ilki ýuwaş-ýuwaş, soňam
olaryň tizligi artyp ugrady. Maşynlar üsti garly daglaryň arasyndan barýan kerwen ýaly bolup, birbirleriniň yzyna düşüp gitdiler. Şeýdip Ene Sugun perzentleriniň perzentleri ýola düşdiler.
Oglanjygyň hyýaly bilen garasaň, olaryň öňünde Ene Sugun göze görünmän ylgap barmalydy. Ol
awtokolonnany bolup biläýjek betbagtçylykdan gorap saklamalydy. Ene Sugun bar ýerinde gaýharasadam, howply gaýalaram gorkuly däldi. Şu gün aladaňdandan gara toklynyň damagyny çaljak
bolanda, Mömin aga şol zatlardan halas etmegini Ene Sugundan haýyş edipdi ahyryn.
Ýigitler gitdiler. Oglanjygam olaryň ýany bilen gitdi. Elbetde, hyýalynda. Ol kabinada
Gulubegiň ýanynda otyrdy. «Gulubeg daýy, biziň öňümizden Ene Sugun ylgap barmaly». «Be,
şeýlemi?». «Hawa, hawa. Gara çynym. Ana, barýar!».
– Sen näme aňk ýaly bolup dursuň? Nämäň aladasyny edýäň? – diýen Mömin aga oglanjygy
gelmäge mejbur etdi. – Hany, mün. Öýe gitmeli. – Ol eýeriň üstünde oturan ýerinden aşak egildide,
oglanjygy öňüne aldy. – Üşeýäňmi? – Goja possunynyň etegi bilen oglanjygyň üstüni ýapdy.
Oglanjyk ol mahallar mekdebe gitmeýärdi.
Häzir bolsa, ol agyr ukynyň arasynda wagtal-wagtal oýananda ertiriň aladasyny ýatlap,
biynjalyk boldy. «Men nädip okuwa giderkäm? Keselledim ahyryn..». Soň ol ýene ähli zady
ýadyndan çykarýar. Onuň göwnüne bolmasa, mugallymanyň tagta ýazan sözlerini ol depderine
göçürýär. «At. Ata. Nal». Og lanjyk şol sözler bilen sahypa yzyna sahypa açyp tutuş depderi
doldurýar, «At. Ata. Nal. At. Ata. Nal». Ol gözlerini açýar, gözleriniň öňi garaňkyraýar, endamy
ot alyp barýar. Ol üstüni açýar. Üstüni açyp ýatanda bolsa üşedýär. Ýene gözüniň öňünde dürli
wakalar peýda bolýar. Ol buz ýaly sowuk suwuň balygyna öwrülip, ak gämä tarap ýüzüp gidýär.
62

Emma şunça ýüzse-de, gäminiň ýanyna ýetip bilmeýär. Aýny bolmasa, oňa gar küredýän harasat
zeper ýetirýär. Göz açyp bolmaýan tupanyň içinde awtomaşynlaryň tigirleri boş aýlanýar, dag ýoly
gaty howply bolup görünýär. Maşynlar edil adamynyň aglaýşy ýaly zaryn-zaryn aglasalaram,
sürtülmekden ýaňa tigirler gyzyl oda dönselerem, duran ýerlerinden butnamaýarlar. Ene Sugun
peýda bolýar-da, üsti bedeli maşynlaryň gapdalyndan şahyny diräp, olary gezekgezegine dagyň
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ak gämi - 8
  • Parts
  • Ak gämi - 1
    Total number of words is 3782
    Total number of unique words is 2128
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 2
    Total number of words is 3857
    Total number of unique words is 2091
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 3
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2068
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 4
    Total number of words is 3764
    Total number of unique words is 2153
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 5
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2102
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 6
    Total number of words is 3861
    Total number of unique words is 1995
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    47.6 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 7
    Total number of words is 3722
    Total number of unique words is 2072
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 8
    Total number of words is 3764
    Total number of unique words is 2066
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ak gämi - 9
    Total number of words is 3268
    Total number of unique words is 1737
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.