Qan men ter - 46

aiynyñ aspan ainalyp jerge tüskendei örttei ystyqtyñ betı qaityp,
keşkı kün besındıkke taqağanda qart general da öz ömırındegı ieñ soñğy
şaiqastyñ jeñılıspen aiaqtalğanyna közı äbden jetken-dı. Qasynda tūrğan
ünsız topqa tıs jaryp tıl qatpastan, at basyn keiın būrdy.
***
- Jau qaşty!
- Jau qaşty!
Okop üstı u-şu. Quanyşty kısıler qyrğyn ūrystan qaljyrap şyqqanyna
qaramastan, bırın-bırı qūşaqtap apañ-şapañ. Äldeqaidan Diakov jügırıp
keldı. Myna habarğa sener-senbesın; bılmei, apañ-şapañ bop jatqan
jıgıtterdıñ ärqaisysyna bır qarady. İerkın keşteu iesıttı. Bıraq der kezde
iesıtkende de kaştan jaudy quatyn küş būlarda da joq iedı. Özı de aiağyna
äzer tūr. Mezgıl-mezgıl kökıregı qysylyp, tynysy tarylyp qala beredı.
Soğan qaramastan atqa otyra sala Türkıstan armiiäsy ornalasqan iekı qabat
kök üige şapty. Būnda qūrama komandirlerı jinalyp jatyr ieken. Qaşqan
jaudy betaldy jönıne jıbere beremız be, älde ızıne äsker salyp türe
quamyz ba, qaitemız dep ärı-berı qauqyldasty da, aqyrynda bärı bırauyzdan
pätuağa kelıp, İelamandy bala-şağasymen kemege otyrğyzyp, tün ışınde
apyl-ğūpyl jöneltıp jıberdı... Tün jamylğan keme tañ aldynda
Üşşoqynyñ şyğys jağyndağy ülken qoltyqqa kırdı. Ünsız qimyldağan
kısıler İelaman men Kenjekeidı jäne özderımen bırge kemege tiep äkelgen
üş qanat kiız üi men bır tüie, bır atty jağağa şyğaryp, kün şyqpai,
kelgen jağyna jönelıp te kettı.
***
Būl öñırge aqtar älı kele qoimapty. Tıptı, aqtar keler-au degen oi ieşkımnıñ
basyna kırıp-şyqpai, jūrt özınıñ būrynğy bezbaiağy jaibaraqat qalpy.
Malyn jasyryp, dünie-mülkın tyğyp, qyz-kelınşekke iesıkte jürgen
malai qatyndardyñ ieskı-qūsqysyn kigızıp, äpı-şäpısı şyğyp jatqan bır
jan joq. Būl öñırdegı auyldar - baiyñ bol, jarlyñ bol -mal baqqan
şaruanyñ iejelgı beijai ienjarlyğyna bağyp, qannen-qapersız aşylypşaşylyp jatyr ieken.
İelaman da olardyñ üreiın alğysy kelmedı. Jön sūrağan kısıge jağdaiyn
aityp, Syr boiynyñ Jañaiym ruynanmyn dedı. Ağaiyn-tumanyñ ūltany
teñızdıñ arğy betınde, sonau adai, tabynmen ırgeles otyrğan balyqşy iel
iedı dedı. Betı qatty myna zamanda auys-küiıs bölıp bererı bolmasa da, zäude
bır bas auyryp, baltyr syzdağanda, tym qūrysa, köñılıñdı sūrap, auzyña
qara su tamyzatyn ağaiyn-tumanyñ arasynda otyraiyn dep, bır tüie, bır
attyñ äuenımen köşıp kele jatyr iedım dedı. Myna ystyqta jas balalarmen
köşem dep qiyndyq körıp kelem. Kölık jağy tapşy. Jalğyz tüiege ärı
jük artyp, ärı bala-şağany mıngızgen soñ keşkı salqynda da qatty jüre
almaisyñ. Jäne januar buaz, aldyna qarai botalaityn bolğasyn sonyñ
babyna qarap, jürısım önbei qoidy dedı. Osy arada da üş-tört kün ierulei
tūratyn oiym bar dep, basyna tüsken qiyndyqty basyp aitty.
İelaman köşıp kelgen künnıñ ierteñıne ūly teñız jaqtan barja süiretken
keme keldı. Syrtta şai qainatyp jürgen Kenjekei özderıne qarai salyp
ūryp kele jatqan kemenı körıp, ıştegı küieuıne asyğys dauystap:
«Äşımjannyñ äkesı, syrtqa şyqşy, tez, tez!» dep iedı, İelaman qozğala
qoimady. Türulı iesıkten köz salyp, börın körıp-bılıp otyrğan-dy.
Üi aldyna kep toqtağan kemeden Diakov tüstı. Qasynda qaru asynğan bır
top kısı. Jağağa şyğa sala jan-jağyna sergek qarap şolyp öttı. Juyq
mañda köñılge küdık tuğyzğandai ieşteñe baiqalmağan soñ Petr Diakov
qasyndağy kısılerdı iertıp, İelamannyñ jappasyna jürdı.
- Al, qalaisyñ? - dedı ol syrtqa şyğyp, özderın kütıp alğan İelamanğa.
- Oi, tamyr, sūramañyz. Yssyda köşem dep, qiyndyq körıp kelem.
- Saitan alğyr, ne dep tūrsyñ özıñ?
- Syr boiynyñ Jañaiymy iedım. Kökaral jaqtağy ağaiyn-tumalaryma
köşıp baram.
- Ötırık aityp tūrğan joqsyñ ba?
- Taqsyr, o ne degenıñ. Mıne - imanym, mıne - janym.
- Nu i nu! Qyzyldardy kördıñ.be?
- Qy-zyl?
- Nemene, sen qyzyldardy bılmeuşı me iedıñ?
- Oi, olar dınsız käpır ğoi. Täñırım ol käpırlerdıñ jüzın ar-man qylsyn.
- Olar sağan ne ıstedı?
- Janyma teñgergen jalğyz atym bar iedı. Astymnan audaryp ap, ornyna
myna mes qaryn qarany berdı.
- Būny bermegende ne ıster iedıñ?
- İä, būğan da şükır. Bıraq, äi neğylasyñ, öz atym jaqsy iedı.
Diakov ışek-sılesı qatqanşa küldı. Momaqan, türı-tüsı şaruadan aumaidy.
Basynda kiız qalpaq. Üi janyndağy kök qūraqtan basyn almai byrt-byrt
jaiylyp jürgen mes qaryn qara attyñ tūsauymen belın tastai ğyp buyp
alypty. Üpırlı-şüpırlı balalary da tüsı basqa kısılerge ürpiıse qarap,
kışkentai jappanyñ iesıgınen syğalap jyltyñ-jyltyñ ietedı. Diakov osy
joly onyñ balalaryn ala ketpek bop kelgen-dı. Bır iesepten, būnyñ däl
osy bır aşylyp-şaşylyp jatqan beikünä türı dūrys siiäqty.
- Aqtardan habar bar ma?
- Olar älı kelgen joq.
- Onda degendei. Bylaiyraq baryp şolğyndap qaitaiyq. Sen bızben bırge
jür.
Barjağa tiep äkelgen attardy jalma-jan tezdetıp jağağa tüsırdı de, basaiağy on-on bes kısı jürıp kettı. Qyr jaqtağy añ üzıktı bai auylğa mañdai
tüzep, sydyra şoqytyp kele jatqan-dy. Kün ötken be, teñız jağasynan
ūzap şyğa bergende İelamannyñ mūrny qanady. İelaman qan saulap qoia
bergen mūrnyn qolymen basyp, at basyn tejedı. Qalğandary da iırılıp
toqtai qaldy. Petr Diakov atyn İelamannyñ atymen qatarlastyryp
toqtady da, mūrnynan aqqan qandy alaqanyna toltyryp alyp, bet-auzyna
üikep jağyp-jağyp jıberdı. Aq köilektıñ omyrauyna da qan şaşyrap,
myna türı būny mynalar sıleitıp soqqyğa jyğyp salğandai boldy da
şyqty.
- İe, bälem, sazaiyñdy tarttyñ ba?
- Özıñe de sol kerek.
- Al, qyzyldardy jamandaisyñ ba iendıgärı? - dep jıgıtter külıp jatyr.
Būlar qyr jaqta otyrğan qoily auylğa keldı. Petr Diakov qasyndağy kısıqaralarmen auyl şetındegı qoñyr üzıktı üige tüstı de, İelaman attardyñ
janynda tūryp qaldy. Keşeden berı būnymen jüz tanys bop qalğan myna
auyldyñ kısı-qaralary İelamandy müsırkep, aiap: «Qarsylaspa, atyp
tastar», - dep aqyl aityp jatyr. Bır jıgıt jügırıp baryp, qūmanmen su
äkeldı. Bıreuler ağarğan äkeldı.
- Qyzyldar kısıge timeidı degenı qaida?
- Qūrysyn, aq bol, qyzyl bol, zätı basqa bolğasyn senu qiyn ğoi.
- İä, saq bolu kerek. Äne, analar berı kele jatyr. Al, şyrağym,
qarsylaspa. Ağa-ieke, köke-ieke dep aldyna tüsıp jügıre ber.
İelaman olarğa alğys aitty da, analarğa ierıp jürıp kettı. Auyldan ūzap, bır
qyrdyñ astyna tüskesın bärı jinalyp, ony ortağa alyp ışek-sılesı qatyp
külıp jatyr.
- Älgılerge bızdı kelıstırıp jamandadyñ-au deimın. Kenet köz ūşynan şañ
şyqty. Diakov attyñ basyn tartyp toqtai qaldy da, şañ körıngen jaqqa
dürbımen qarap iedı, būrqyldağan tüidek-tüidek şañ arasynan attylar
qylañ berdı.
- İelaman, sen jañağy auylğa mynalardan būryn jet.
- Maqūl.
- Abaila, saq bol. Bızdı sylqityp jamandai ber.
- Täjıribem bar ğoi.
- Bız tüngı bırde senıñ üiıñnıñ tūsyna kep toqtarmyz. Sol kezge ülgır.
Ūmytpa, tüngı bır. Al, jönel!
İelaman qara attyñ basyn keiın būrdy. Aqtardan būryn jeterın bılgesın
asyqpai, sydyra şoqytyp keledı. Jaña ğana jaibaraqat otyrğan auyl üstı
u-şu. Üsterıne kelıp qalğan äskerdı körıp, iesı şyğyp ketken jūrt abyrsabyr. Balasyn ızdegen qatyn. Qyz-kelınşektı qaida boi tasalata tūraryn
bılmei, ietegıne sürınıp, üi men üi arasynda jantalasyp jügırgen ata-ana.
Bas sauğalağan äldebıreu beldeude tūrğan atqa mıne sala qyr asyp, şauyp
barady. Būlar ies jiiäm degenşe auyl üstıne äsker qūlady. İel şetıne kırerkırmeste olar iekıge bölınıp, qoñyr töbenıñ bauraiynda otyrğan auyldy
ortağa ala qorşai şapty. İelaman toqtağan üidıñ janynan atty äskerler
düsırletıp şauyp öttı. Jolynda tūrğan üilerge besten, onnan bölınıp tüstı
de, örısten qaitqan qoilardyñ aldynan jügırıp şyqty. Qolğa ılıkken
qoilardy typyrlatyp soiyp, köterıp aparyp qazanğa salyp jatyr.
Bır közı iejıreigen jiren sary ofitser myna jaqta qatyndarğa qoi
sauğyzyp, özı bır şette qamşy ūstağan qolymen büiırın taianyp tūr iedı.
Tübınde bır kädeme jarap qalar dep oilağan İelaman, qalaida osynyñ
közıne tüskısı kep, qoi sauyp jatqan qatyndarğa jetıp baryp:
- Jeñeşe, qozy salaiyn ba? - dep iedı.
- Qaitesıñ, qainym, - dedı äiel yñğai bermei.
- Osynşa qoidy sauu oñai ma, kömekteseiın.
- Adyra qalsyn. Jan qinaltyp jatqam joq, saldattarğa süt sauyp
bergenşe qozylardyñ iemgenı artyq. Myna sary saitanğa köz ğyp, äşeiın
sausağymnyñ ūşymen ürpısın tartyp jatyrmyn.
- Degenmen kömek bereiın.
- Özıñ bıl. Qozyny ağyta ğoi. İelaman qai qozyny ağytaryn bılmei sasyp
qalsa da, bıraq keiın būnyñ da täsılın alyp, köp qozynyñ ışınen qoldyaiaqqa tūrmai, kögendı üze jazdap ūrynyp tūrğanyn bosatatyn boldy.
Qaitsem şegır köz ofitserdıñ köñılınen şyğam dep, är qozyğa bır jügırıp
jürgende qasynan ötıp bara jatqan myrzany keş baiqady da, qoi sauyp
jatqan qatynnyñ tasasyna būğyp otyra qaldy.
Täñırbergen iekı jağynda iekı ofitser. Tüie jün boz şekpendı qara zegıren
beşpettıñ syrtynan jelbegei kie salğan. «Baiqady ma, joq pa? » dedı
İelaman.
Qarañğy tüskesın Täñırbergen tüsken üige jaqyndady. İşke kıruge bata
almai, syrtta, iesık aldynda tūrğan auyl adamdarynyñ arasyna kırdı de,
aldynda tūrğan bıreudıñ iyğynyñ üstınen sozylyp, ışke köz tastap iedı.
Ülken üidıñ qaq törınde Täñırbergenmen taqymdasyp qatar otyrğan
ofitserdı bırden tanydy. Bas qondyrysy men bet älpetı aumağan baiağy
Tentek Şodyr. «İttıñ sıdıgınıñ asylyn qaraşy» dedı İelaman. Äkesı
siiäqty bū da mūrtyn qyrsa da, bıraq iesesıne sary qira saqalyn ösırıp
jıberıptı. Podpolkovnik Fedorov özınen tömenırek otyrğan tılmaşqa
būrylyp:
- Mynadan sūraşy, - dedı iesık jaqta qymyz sapyryp otyrğan üi iesın
iegımen nūsqap, - qyzyldardyñ kemesı būl jaqqa kele me ieken?
Tılmaş Fedorovty tyñdap aldy da, dereu üi iesıne būryldy. İelaman
onyñ sözın iesıtpedı. Üi iesınıñ oğan ne degenın de iesıtken joq. Ol tek üi
iesınıñ taqiiäly basyn tez izep, äldenenı yqylastana qūptağanyn kördı.
Tatar tılmaş iendı Fedorovqa būryldy:
- Qyzyldardyñ kemesı jiı keletın körınedı.
- Zeñbıregı bar ma ieken?
- Bar... Bar körınedı.
- Jağağa jaqyndai ma?
- Ofitser myrza jağağa jaqyndai ma dep sūraidy.
- Jaqyndaidy... Jaqyndaidy, taqsyr.
- Qai jerge keledı?
- Üşşoqy. Sosyn... osy mañğa da keledı. Jağada otyrğan jalğyz
jappanyñ tūsyna toqtaidy.
- Ja-p... Qalai... qalai dedıñ?
- Taqsyr, jappa. Bağana kele jatqanda baiqağan şyğarsyz... Teñız
jağasynda jalğyz jappa tūr iedı ğoi.
- Ol kım özı, kül şyqqan adamdai jalğyz üi otyrğan? - dedı Täñırbergen.
İelamannyñ jüregı mūzdai boldy.
- Qyzyldardyñ kemesın atqylauğa qai jer yñğaily? - dedı tılmaş.
- Bız mal baqqan kısımız. Bızden mal jaiylymyn, jerdıñ oty-suyn
sūramasañ...
- İ, Alla... Būl qahar soqqyr qazaqlar yqylassyz bolsa, auzynda tūrğan
sözdı aitpi.
- Būlarğa iendı qait deisıñ, - dedı Täñırbergen. - Jau kemesı jaqyn keletın
jerdı aitty. Senderge nağyz qolaily jer - Üşşoqy.
- Üşşoqy būl aradan qanşa jer?
- Tört-bes şaqyrymdai. Solai ma, jıgıtter? - dedı Täñırbergen ışke kıruge
bata almai syrtta iesık aldynda tūryp qalğan osy auyldyñ ierazamattaryna qarap. Olar onşa ielpıldemei, jai ğana qoştady.
- Üşşoqyğa alty diuimdı tört zeñbırek qoiu kerek, - dedı Fedorov.
İşke ofitser kırdı. Ol Täñırbergenge qolbasşynyñ şaqyryp jatqanyn
habarlap iedı. Özın ūstai bıletın qu neme mynalardyñ aldynda onşa
ielpıldemeidı ieken. Aspai-saspai ornynan tūrdy. Kerege basynda ılulı
tūrğan qalpağyn aldy. Sosyn boz şekpendı iyğyna jelbegei saldy da, üi
ışındegı bır janğa köz salmai syrtqa bettedı. Oğan ılese Fedorov ta
türegeldı. «Çernov osynda boldy ğoi. İendeşe onyñ ştabynda būny börı
bıledı ». Közge tüspei tūrğanda būl aradan tezırek taiyp tūrğysy keldı.
Äne, ürker köterılıp qapty. Keme keletın uädelı uaqyt ta taiau.
Bağana jiren sary ofitserdıñ auyl şetıne küzet qoiyp jatqanyn körgendı. Sonan berı onyñ ūlyqsatynsyz syrtqa bır adam aiaq basqan joq.
Täñırbergen şyqqan boida İelaman ışke kırdı. Jiren sary ofitserdıñ
aldynda qolyn keudesıne qoiyp tūryp, üiıne jıberuın sūrady.
- Üiıñ qaida?
- Osy aradan qaşyq iemes. Äielım syrqat iedı. Bağana qoi sauğyzam dep
ainalyp qaldym.
- Nege jalğyz üi otyrsyñ?
- Syr boiynan köşıp kele jatyr iedım...
Jiren sary būnyñ sözıne onşa tebırene qoimady. Onyñ sezıktı köñılın
qaitsem jıbıtem dep oilağan İelaman älgı sözın tağy da qaitalap,
balalarynyñ jas, äielınıñ syrqat iekenın aita bastağanda, myna jaqtan üi
iesı qostap:
- Taqsyr, aitqanynyñ bärı ras, - dep iedı, iesık aldynda tūrğan osy auyldyñ
ier-azamattary da sözge aralasyp:
- Būl beişarany bağana qyzyldar da sabap, öltıre jazdady.
- Mūrnyn daladai qan qyldy.
- Üiıne jıberıñız, taqsyr, - dep tılek bıldırdı.
Jiren sary ofitser İelamannan älı de közın aiyrmai, tesıle qarap otyrdy
da, onan iendı älgıde üi iesınen bılgen mälımetterdı qaitalap sūrai bastady.
Şübä tuğyzğysy kelmegen İelaman onyñ bar sūrağyna dälme-däl jauap
berdı: qyzyldardyñ kemesı Üşşoqyğa jaqyndap keledı dedı. Özderınde
mälım joq, keide kündız, keide keşkısın, keide tıptı tünde keletının aitty.
Jiren sary ofitser syrttan bır soldatty şaqyryp aldy da, «mynany
ötkızıp jıber» dep ämır iettı.
İelaman qolyn tağy da keudesıne qoiyp, basyn iıp alğys aitty da, iendı
ketpek bop būryla bergen-dı. Jiren sary tağy da toqtatyp:
- Betıñdegı... ana tyrtyq ne? - dedı.
İelaman denesındegı dırıldı basqysy kep alaqanymen äuelı betındegı
tyrtyqty sipady:
- Mynau ma? Asau taidy bas bıldırmek bolğanda teuıp... Jūrt būnyñ
betındegı tyrtyqty jaña körgendei, jağalaryn ūstady.
- Apyrai, at tuiağy älemet-au!
- Qaita Qūdai saqtağan...
- İä, jas mal boldy ğoi. Äitpegende, kım bıledı... - Jiren sary bajbyq
közın İelamannan aiyrmady.
İelaman myna sary saitan būny iendı podpolkovnik Fedorovqa aparatyn
şyğar dep tūrğan-dy.
- Bar! - dedı jiren sary qolyn sıltep.
İelaman aisyz qarañğyda adasyp üiın şaqqa tapty. Kenjekei ūiyqtap
jatqan balalardyñ aiaq jağynda tızesın bauyryna qysyp otyr ieken.
İelamandy körgende atyp tūrdy.
- Keteiıkşı osy aradan. Keteiıkşı...
- Kenjeş... şydamdy iedıñ ğoi.
- İendı şydaityn jaiym qalmady.
- Ne-ge?
- Qorqam. Keteiıkşı.
- Söz bolğanyña...
- Qorqam... qorqam...
- Balalar oianyp keter, aqyryn. Kel, otyrşy, söileseiık.
İelaman äldenege qaraptan-qarap dır-dır ietıp, bar denesımen jabysyp alğan
äielın qūşaqtap:
- Tüu, sağan ne boldy? Qorqatyn ne bar? İesıñde me, baiağyda kärı äjeler
otqa salsa janbaityn, suğa salsa batpaityn temır özek batyr turaly
aitatyn iedı ğoi? - dep iedı.
. - Äne, sen tağy da äzılge ainaldyryp bara jatyrsyñ. Ünemı süitesıñ...
Keteiıkşı, - dedı Kenjekei.
İşke zor tūlğaly bıreu kırıp kele jatty. İelaman dereu qūşağyn jazyp
aldy. Syğyraiğan mai şam jaryğynan mynanyñ kım iekenın aiyra almady.
Tek onyñ repetınen üreilenıp atyp tūrdy. Ony sonda ğana tanyp, quanyp
kettı.
- Kälen ağa!
Kälen İelamannyñ tasasynda tūrğan Kenjekeige amandasty da, sosyn
būğan:
- Berı şyğyp ket! - dedı.
Syrtta bır top atty tūr ieken. Qaru-jaraq asynğan öñşeñ tüsı suyq kısıler.
İelaman Kälennıñ qai ısıne de tañdanbaityn. Onyñ nebır közge türtse
körınbeitın tastai qarañğyda da bır körgen jerdı jaza baspastan däl
tabatyn körıpkel qasietın bıletın. Qaratazğa qosşylyq qylğan änebır
zamanda būl baukespe ūry atanbady ma?! Sonda būl auyl arasynyñ
jelısıne timei, tek ierlık synalatyn qaterlı, qiyn jolğa jalğyz bel buyp,
tüu-tüu türıkpen asyp, qaraqalpaq asyp, ylği da bır ieldıñ mañdaiyna
bıtken ne säigülık saqlaqty, ne tektı degdar aruanany jetegıne alyp
qaityp jürgende de, būryn-soñdy körmegen jerden jol tabatyn qasietı iel
ışıne añyz bop ketken-dı. Solai bolğanda da däl mynadai közge türtse
körınbeitın qarañğyda japan tüzde jalğyz üi otyrğan jappany qalai
tapqanyna qairan. Jäne onyñ osynşa atty kısımen dybys şyğarmai
kelgenı būny tıptı dal qyldy. Kälen atqa mınıp aldy.
- Al, sapar oñ bolsyn! - dedı İelaman.
- Äumin, aitqanyñ kelsın.
- Jai jürsız be?
- Oi, şyrağym-ai, - dep Kälen taqymy astynda tyqyrşyp tūrğan attyñ
sauyryna qarai şalqalap, ädettegıdei rahattanyp qarq-qarq küldı de: Jaman ağañnyñ jai jürgen kezı bolğan ba? Basyna bülık tılep ap jüredı
ğoi. Ağañ qazır de bır qauyrt jūmyspen keledı, - dedı.
- Sonda ol ne bülık?
- Senıñ dosyñ bar iemes pe?
- Dos?
- İä, älgı köksau kämısar...
- Petr Diakov pe?
- İä, sol. Keşe sol dosyñ menı şadyryp aldy. «Äi, tamyr, - dedı, jıgıtterıñdı al da aqtardyñ aldyna tüs», - dedı. «Jaraidy, tüseiın», dedım. Äzır jauabyma yrza boldy ğoi deimın, arqama qağyp-qağyp qoidy.
«Aq äskerdıñ jolynda otyrğan qazaq auyldaryna aldyn ala habar ber.
Jol-jönekei kezdesken qūdyqtardyñ bärın kömıñder», - dedı. «Būl ämırıñ
be?» - dep iedım, ieneñdı s... aqyldy it ieken: «Joq, ötınışım», - dedı. «İe, onda
ötınışıñdı oryndaiyn», - dedım.
İelaman küldı.
- Nege külesıñ? - dedı Kälen. - Senıñ dosyñ mağan: «Osyny ısteseñ,
jasaqty jauğa jalğyz şapqan has batyrdyñ nağyz özı bolasyñ» dedı. «İe,
jaraidy, bolsam bolaiyn» dedım. Al, qalai, osynym dūrys pa?
- Äbden dūrys.
- Oi, ieneñdı s... - dep Kälen özınıñ är kezdegıdei aşyq ketetın ierkındıgıne
basyp jıberdı. - Osy halyq senı qyzyldarğa imanyn satqan dep, tegı beker
aityp jürgen joq. Sen qaibır menıñ qamymdy oilap jatyrmyn deisıñ.
Qyzyldardyñ müddesı ğoi oilap jatqanyñ. Al, sau bol!
- Joldaryñ bolsyn!
Kälen atqa qamşy basty. Şaba jönelmek bolğanda, İelaman ony söl bögep,
üi syrtyna ūzatyp saldy. Taralğydan qos qoldap ūstap qatarlasyp kele
jatyp ol Kälenge aq äskerdıñ aldy bügın būl arağa qūlağanyn aitty.
Aqtardyñ arasynan Täñırbergendı körgenın aitqanda, Kälen at basyn oqys
tartyp, toqtai qaldy.
- Ol neğyp jür?
- Aqtardy şölge ūryndyrmai, iel bar, su bar jerlermen bastap apara
jatqan körınedı.
- Ä, solai de?..
- Solai.
- İeneñdı s... İendeşe, bälem, tūra tūr! - dedı de, Kälen şekpennıñ şalğaiyn
taqymyna basyp aldy. Qolyndağy özegıne qorğasyn qūiğan doiyr
qamşyny nyğarlap qysyp: «Būl daladan senderge bır tamşy su tatyrsam
Kälen atym qūryr-au, menıñ», -dedı. Taqym astynda tyqyrşyp tūrğan atty
tebınıp, şaba jöneldı. Tuiağyn kiızben orap alğan attar qūddy qūm keşıp
bara jatqandai, dybys şyğarmai qarañğy tünge sıñıp kettı.
Äne, būlar da bırdeilık üşın tün qatyp barady. Būnyñ özı de anada
bırdeilık bolmağasyn orys baiyn öltırıp iedı ğoi. Keşegı jyly aq patşağa
jıgıt bermeimız dep qazaq dalasy iereuıldegende aşynğan jandardyñ
auzyndağy söz - «bırdeilık» bolmap pa iedı? Bırdeilık!.. Būlardan būrynğy
ata-babalar da bırdeilık jolynda basyn bäigege tıkpedı me? İelamannyñ
jetınşı atasy Toiğoja batyr - qyzyl qyrğyn soğysta «jau marqaiyp
ketedı» dep, sadaq oğy tigen aiağyn qanjyğağa qaiyryp bai lap tastap,
soğysa bergen-dı. Keiın ūşyna tiıp, ieluge qarağanda bi ağasy Qydyrbai
synyqşyny alğyzyp, tızeden tömengı jağyn keskızıp tastatqan iedı. Sonan
ol iel arasyna «Aqsaq börı» atanyp iedı. Toiğoja batyr ne üşın soğysty?
Bar ömırı joryq pen jortuylda ötken jetınşı atasynyñ jüregın
tebırentken sondağy arman ne? Alañğasar batyr älsızge ölım-jettık ıstep,
körıngenge qoqañdai berdı me? Onan basqa atalary Toiğojadai batyr
bolmasa da, olardyñ da ömırı iel arasynyñ barymta-qarymtasymen ötıptı.
Olardan keiın at jalyn tartyp mıngen jastar da ömırden öz betınşe jol
ızdemei, törde otyrğan ülkennıñ auzyna telmırıp kün keştı. Bätır-au, sonda
ata jolyn tärk ietpegennen ne ūtty? Ne mūratyna jettı? Al, bız şe? Bızdıñ
nenı ūtyp, neden ūtylğanymyzdy kım bılsın.
İelaman seldır sūiyq qamys arasymen jan-jağyna sergek qarap keledı.
Älgınde Kenjekeidıñ üreiın alğan qorqynyştan būnyñ da jüregı
şailyğady. Qūdai oñdağanda, äiteuır, Täñırbergennıñ közıne tüspegenı
jaqsy boldy. Jiren sary ofitser... Qaidam, sol päle sezıktenıp jürmese...
İelaman qarañğyğa közın tıgıp alğan. Teñız körınbese de, bıraq ılgergı jaqtan
jağağa şylp-şylp ūrğan bala tolqyndy qūlağy şalyp keledı. Soğan
qarağanda, teñız jaqyn. İelaman aiağyn jyldamdap jedeldete basty.
«Diakov ta keşıkpes, kelıp qalar» dep oilady. Ara-tūra qyr jaqtağy
auylğa qūlağyn türedı. Älgı bır alajabyr äbıger aiaqsyğan siiäqty. Bai
auyldyñ qotanyn küzetıp, tün-tünımen ürıp şyğatyn mañ töbetterde de ün
joq-ty. Kenet, mas soldattar qosylyp aitqan köp dauys alystan talyp
iestıldı. Būl İelamanğa tanys. Ädette, qaisybır qyrqysqan qatty ūrystan
keiın qarañğy tüskesın atys toqtap, tırı qalğandardyñ ışınen äldebıreu däl
osylai yñyrsyp on salatyn. Sondai än keide jau şebınen şyğatyn.
Qūlaqqa talyp jetken ännıñ bır sözın iesıtpese de, zarly saz jürekke
şauyp, sai-süiegıñdı syrqyratyp qoia beretın. Än bıtkende ärkımderaqkürsıner iedı. Qalta tübın qağyp temekı orar iedı. Üstı-üstıne qūnyğyp
tartqan aşy mahorkağa qaqalyp-şaşalyp qalar iedı. Sonda ärkımder-aq öz
mūñy, özınıñ basyndağy qasıret-qaiğyğa jüregı ulanyp, sūlyq otyryp
qalar iedı-au. Nege iekenın qaidam, basqa kezde bırın qaldyrmai, qyryp
tastağysy kep, közıne qan tolyp jürse de, qyzyl qyrğyn ūrystan keiıngı
osy bır saiabyr tolasta jau okobyndağylardyñ da şerlı zaryn
tüsınetındei iedı.
Uädelesken uaqytta keme keldı. İelaman olarğa jau äskerınıñ qaramyn,
qaru-jarağy jönınde özı bılgen mağlūmattardy berdı de, aqtardyñ
Üşşoqyğa zeñbırek ornatyp jatqanyn da ieskerttı.
Keme ketkesın İelaman üiıne kep balalar jatqan tösektıñ şet jağyna
qisaidy. Şarşağany sonşalyq, basy jastyqqa tier-timeste közı ılınıp
barady ieken. Üi janynda jatqan tüie pysqyryp oianyp kettı. Jastyqtan
jūlyp alğan basy qatty auyryp kettı de, qos şekesın qysyp otyryp
qaldy. Bırazdasyn tösekke qaita qisaidy. Közın qalai jūmsa da, qaşan
jazğy tañ sarğaiyp atqanşa ūiyqtai almady. Nege iekenın qaidam, biyl
osyndai kırpık ılmei şyğatyn tünder köbeiıp barady. Älde osynyñ bärı
jasqa bailanysty ma? Jūdyryqtai basty tauğa da, tasqa da soğyp jürıp,
aqyry, mıne, qyryqqa qalai kelıp qalğanyn baiqamai qaldy. Qyryqtyñ
arğy jağynda kärılık te qaşyq iemes. Nege könbegen bas, oğan da
moiynūsynasyñ.
Üi jym-jyrt. Tar tösekte tyğynşyqtai tolyq denesımen būnyñ bır jaq
büiırın qyj-qyj qainatyp jatqan Kenjekeidıñ aqyryn alğan tynysy
iestıledı. Adam jas sanap jüikesın qūrtady, äitpese, «Köñıl qartaimaidy»
degen ras. Özıne salsa, būl älı de baiağy Aqbalağa üilener aldyndağydai
jap-jas qalpymen qarap tūrğandai. Tek būny jüikelep, dıñkesın qūrtatyn
- ies bılıp, ietek japqaly taqym jazbai bırge jasağan keşegı sol Möñke,
İesbol, Rai, İtjemes, Qūltuma dünie salyp, qatary seldırep qaldy. Sudyr
Ahmet sorly da köz jūmdy. Būlardan basqa da qanşama qimas jandar
kettı. Tırlıkte būl solardyñ bırımen dos bolsa, bırımen jüz jyrtysypty.
Nege süittı? Dünie tarlyq iettı me? Ne jetpedı? Älde, köñıl tübınen qos
uys oryn jetpedı me? İendı, mıne sol itşılep ötkızgen azğantai ömırde
aşy-tūşyny bırge tatyp, bırge jasağan keşegı jandardyñ qazır köbı joq.
Qatal tağdyr äuelı töñıregıñdı taqyrlady. Sosyn özıñe auyz salady.
İelaman kün jep kiızı könergen ieskı tündıktıñ şūrq-şūrq tesıkterınen
sonau şalğai alysta jypyrlağan jūldyzdarğa qarap jatyr. Ūiqy şaidai
aşylyp ketken. Keşegı qatar jürgen jaisañ jandardy oilasañ-aq kökıregı
qūrğyr qūsalanyp, qai-qaidağy ieske tüsedı. Sondaida öz üiıñde, qatynbalalaryñnyñ qasynda jatyp ta jalan tüzde qalğandai, jalğyzsyrap
bolasyñ. Basqa basqa bolsyn, ömırı mūqaudy bılmeitın Kälennıñ özı de
anabır joly ne dep iedı, ol sonda? «Ai, şyrağym-ai, - degen ieken-au, — kısı
kärılıktı qanşa moiyndamaiyn dese de, ieluge kelgesın baiağy bala kezde
tıken kırgen, asyq tigen, qyz şymşyğan jerıñnıñ bärı syrqyrap auyryp
tūrady ieken ğoi». Jaqsy aitty! Ärkımnıñ de köñılınde jürgen kökeitestı
söz ğoi būl.
Keñ tösekte aiqyş-ūiqyş jatqan tört balanyñ bırı ūiqysyrady ma,
jyrqyldap küle tüstı de, kılt tyiyldy. Ūiqysy sergek Kenjekei oianyp
kete me dep qoryqqan İelaman äldenege mazasyzdanğan balany arqasyna
qağyp ūiyqtatyp tastady. Üş qatynnan tuğan üş balanyñ basyn
bırıktırıp, bır ottyñ basynda ūstau būğan da oñai bop jürgen joq. Paqyr,
qaitsın, osylardy alalamai, bärıne analyq meiır tauyp, uiadağy
balapandai tapşy dünienı qyldai bölıp berıp otyr. Myna şırkınder,
soñyrağy künı öz qoly özınıñ auzyna özı jetkesın būnyñ sol jaqsylyğyn
bılse jarar iedı-au!
İelaman äielınıñ arğy jağynda jatqan balalarğa köz qiyğyn tastady.
Būlar qandai bolar ieken dep oilady. Bızge ūqsar ma ieken? Ne bılıp
aitatynyn qaidam, Diakov ol kezde jer basqan jannyñ bärı bırdei bolady
deidı.
Jaraidy, osy jūrttyñ ışer asy, kier kiımı, söiler sözı bırdei-aq bolsyn.
Bıraq Qūdai o basta bärın bırdei ğyp jaratpasa qaitedı? Adam balasynyñ
kökıregınde alalyq bolmai tūrğan ba? Basqany qoiğanda, bır ottyñ
basynda bır qazannan as ışıp, bırge jatyp, bırge tūryp jürgen, bauyrlas
kısılerdıñ arasynda da bırdeilık degen päle bola qoimauşy iedı ğoi.
Olardyñ arasynda da bırınıñ sözı üstem, bırınıñ özı üstem. Bırı ierteden qara
keşke qoqyn kün tesıp qoi soñynda jürse, iendı bırı alşaiyp at üstınen
tüspeitın.
Joq, joq, tüsınbeimın. Tüsınbeimın. Jä, Qūdai qalasa, jaudy jeñıp,
degenımızge jetermız. Ömır özgerer. Qaraborbai kedeiler teñdık alsyn.
Bırdeilık ornasyn. Bıraq, bätır-au, osy halyqtyñ ışer asy, kier kiımı
bırdei bolğanmen, qūlqy bırdei bola ma? Sol mümkın be? Jylqyşy bop
jürgende talai asaudy bas bıldırgenı bar. Temırdei taqymğa tüskende nebır
zañğar asaular da jıptıktei bop jüre beretını qaida? Ärı-berıdesın
üstındegı kısınıñ qūlqyn köş jerden tanyp, tızgındı demegen jağyña
ielpıldep otyrmauşy ma iedı? Adam boiyndağy asaulyqty da, soñyra bır
tentek taqymğa salyp bas bıldırse, bırdeilıkten ne qalady? A? Joq,
tüsınbeimın. Aqylym jetpeidı. Adamdardyñ qūlqyn bırdei qylmaiynşa,
körersıñ de, bılersıñ, soñyra myna balalardyñ zamanynda da bıreu artyq,
bıreu kem orynda jürmei qaiter deisıñ.
İelaman jastyqtan basyn köterıp aldy. Lüpıldep qatty soğyp ketken
jürek dürsılın üi ırgesıne kelıp qalğan at tuiağynyñ düsırı iesıttırmei
jıberdı.
- Aq-tar ma? - dedı Kenjekei ūiqysynan şoşyp oianyp.
- Ne bolsa soğan üreilene bermeşı...
- Aqtar ma?
- Sen jata ber. Men tysqa şyğyp...
- Joq, joq, jıbermeimın.
İelaman moinynan tas qyp qysyp alğan äieldıñ qūşağynan qalai
bosağanyn bılmedı. Tañ ağaryp atypty. Tündıgı tüsırulı üidıñ ışı bozaryp
qalğan ieken. Tasyrlatyp şapqan bıreuler jolyndağy jaman üidı tapap
ötetındei, attaryn kimeletıp kep iesık aldyna toqtady.
- Äi, şoqynşyq, şyq üiden!
İelaman türulı iesıkten taqym astynda tyqyrşyğan attardyñ aiağyn kördı.
İınıne kiımın jamyluğa da ülgırmei, syrtqa atyp şyğa bergende köz
qiyğy tütını budaqtap kelıp qalğan kemenı şalyp qaldy. Täñırbergen
janynda tūrğan Fedorovqa būrylyp, basyn izedı. Būnysy «däl özı» degen
işarasy iedı; tatar tılmaş qylyşyn suyryp ap:
- Äi, şoqynşyq, - dep aqyryp atyn omyraulata berıp iedı, bıraq ol
qylyşyn sıltegenşe būl atyp jıberdı. Tılmaştyñ qolynan qylyş tüsıp
kettı. İelaman sonan arğynyñ bırın bılıp, bırın bılgen joq. Üiden
şyrqyrap jügırıp şyqqan Kenjekeidı iterıp jıberdı. İşten u-şu bolğan
balalardyñ dausy şyqty.
İelaman ielıktei qūp-qu. Būl ies jiiäm degenşe Fedorov ta atyn kimeletıp,
üstıne tönıp qalğan iedı, būl jalt berıp ytqyp tüstı. Qylyş jai oğyndai
jarq iettı. Täñırbergen astyndağy attyñ basyna älı kelmei, alystap bara
jatyp artyna būrylyp iedı; İelamannyñ ağy ainalyp ketken üreilı közın
kördı. Qapy ketkenıne küiınıp, qaita ūmtylğan Fedorovtyñ aqsiğan tısın,
jarqyldağan jalañaş qylyşty kördı. Fedorov osqyryp ürıkken atty
sauyryna qylyştyñ qyrymen tartyp-tartyp jıberdı de, myltyğyn
kezegen İelamanğa tağy da taban jerden tap berdı. Myltyq tars iettı.
Jalañaş qylyş jarq iettı. Myna qylyş būnyñ özıne sıltengendei, tūla
boiy türşıgıp kettı. Közın qalai jūmyp qalğanyn da baiqamady. Üreilı
közın qaita aşqanda, Tentek Şodyrdyñ balasy basy qatty atty toqtata
almai, syrttan ketıp bara jatty. Al İelamannyñ qan-qan denesı jaña ğana
at tuiağy şañdatqan jerde jatyr ieken. Şaşy qobyrağan alau-dalau äiel
ökırıp kep İelamannyñ üstıne qūlai kettı. Ūzap ketken Fedorov qaita
oralmaq bolğanda jağağa kep qalğan kemenı kördı. Süitkenşe zeñbırek
kürkıredı. Bırınen keiın bırı jarylğan snariadtar Fedorovtyñ jolyn
keselep, astyndağy ürkek at dalağa qarai ala qaşty.
***
Aqtar Araldan şegıngelı Täñırbergen töten bır halde. Būğan ne körıngenın
qaidam, osy künı oiyna alğan ıske basqadan būryn būnyñ özı senbei,
tartynyp qala beredı.
Sondaida: «Osy menmın be?» dep köñılıne küdık qaşyp, özınıñ osy küngı
halıne tosyrqai qaraidy. Öitkenı, özınıñ būryn qandai bolğanyn bıletın.
Qanşa bai, baqty, bazarly bolsa da, būryn da oiyna alğan ısı op-oñai
oryndalyp jatpaityn. Būryn da iel ışınıñ aitys-tartystarynda jağada
jüretın qoldar jazylmai, nebır tar ötkelde taitalaspen kün ötkızıp iedı;
sonyñ bärınde de jas myrza qaharyn tıkken dūşpanyna qarsy ıster
äreketın jer tübınen oilap, tor-tūzağyn künıbūryn qūryp tastaityn.
Sosyn keleşekte qaitken künde de būnyñ däl özınıñ oilağany bolatynyna
kämıl senıp, miyğyna mysqyl jiiätyn da, mız baqpai bezerıp alatyn iedı.
Sonan bolar-au, köldeneñ bögde kısıler tügıl, tıptı tırlıkte taqym jazbai
jürgen qanjyğalas dostar men töñıregındegı qosşy-qolañdardyñ özı de
jas myrzanyñ arğy jaq oiynyñ anyq-qanyğyn boljap bılgen iemes-tı.
İä, qalaida būğan bırdeñe körındı. Airyqşa Araldan berı qarağan jolda
bır ısı oñğarylmady. Būğan salsa, öz basy būrynğysynan qūittai da
özgergen joq. Aqyly ornynda. Aila-amaly baiağyşa. Ne ıstese de, özıne
tän maşyqty saqtyqpen aqysyn añdap ıstep jür. Sonan kele, būğan ne
körındı? Baiağyda kışkene keudege sap, küştep jıberse boldy, sonyñ ar
jağynda qisyq ıs te tüzelıp, sätı tüsıp oñğarylyp jüre beretın iedı-au.
Būğan iendı ne boldy? Bırdeñe körındı ğoi? O, Jasağan, bır päleden soñ bır
pälege ūrynyp jatqany qalai? Basyndağy qazırgı hal būğan laiyq pa? Tastalqany şyğyp jeñılgen äskerge jol körsetıp, jön sıltep, ietegı dalaqtap
şauyp jüru tūzy jeñıl bıreulerdıñ ülesı iemes pe?
Ras, zaman özgerdı. Amal özgerdı. Adamdar da özgerıp jatyr. Tek özgermegen
būl bolğany ma? Sondyqtan da būryn būğan jol körsetıp, qosşylyq
qylatyn keşegı ielpıldekterge, şamasy, sırä, iendıgı jerde ielpıldepjelpıldep qyzmet qylatyn kezek būğan kelgenı me?
Alğaşqyda qorlyq halıne könbei, qanşa tulasa da, amal qanşa, bū da
köndı. Köngendı aitasyñ, basyna tüsken paqyrlyq halge moiynūsynyp,
general Çernovty aitpağanda, apyrai, tıptı, ataña nälet, Tentek
Şodyrdyñ balasy men jez mūrt ofitserdıñ aldynda ielpıldep jürgen joq
pa?
Täñırbergen qatty iedı. Bolys ağasy ölgende de közıne jas almap iedı. Kenet,
kökıregın öksık qysyp, kırpıgı sulanyp bara jatqasyn közın jalma-jan
qamşy ūstağan qolynyñ syrtymen uqalap-uqalap jıberdı. Kök at ta būnyñ
yzasyna tiıp boldy. Özınıñ şaiqalaqtap otyratyn jol jorğasynan
jañylyp, qaita-qaita sürıne berdı.
Jastaiynan şaharly jerdıñ orys-tatar bailaryna aralasqan jas myrza
osy dalanyñ būtqa tolyp jüretın bailarynyñ tırlıgıne yzalanatyn.
Sonan ba, öz basy ata-baba saltyn, dästürın tärk ietpese de, älgı bır
berekesız, bökse basar boiküiezdıkten boiyn aulaq salğysy kep iedı. Osy
joly da basqa tüsken tauqymettıñ bärıne moiyn ūsynyp, otbasynda