Qan men ter - 33

basqanda arqasynda aqyryn būlğañdağan qos būrymy qūddy Aqbalanyñ
būrymynan ausaişy.
«Apyrai, bıreuge bıreu qandai ūqsaidy» dep oilady. Aqbalany Körgısı kep
kettı. Şineldıñ jağasyn qaiyryp tastady. İerteden berı qaida bet tüzep
kele jatqanyn oilağan da joq-ty.
Nege kele jatqanyn da bılmeitın. İendı baiqasa, kışkentai qalanyñ
qazaqtar tūratyn köl jaq; şetıne şyğyp ketıptı. Ağaşsyz, talsyz qisyq
köşe.
Syrty aqtalmağan, bırınen bırı aumaityn bäkene üiler. Soğan qaramastan,
alabūrtqan köñıl tağy da öz-özınen äldenege aualanyp, jan-jağyna qarap
köz sap tūrğan-dy. Kenet iek sozymdai ğana jerden kesek dualdyñ qūmyn
şyğaryp, jel-qūz jep, kebırlep tastağan jermen-jeksen bır üidı kördı.
Onsyz da alabūrtyp tūrğan jürek kenet lüpıldep qatty-qatty soğyp kettı.
Aiağy adastyrmai ızdep tapqanyna quandy ma, köz janary qattyraq
ūşqyndap, jolynda tūrğan qūman, legen, olardan da basqa tağy
bırdeñelerdı saldyr-küldırletıp kırıp keldı. Üş sary bala üidıñ
būryşyna tyğylyp ürpiıp tūr.
- Būl üidıñ kısılerı qaida?
- Äkem be?
- İä, äkeñ?
- Jūmysta.
- Al... Sosyn...
- Apam ba?
- Apam-m?.. Apañ kım?
- Aqbala.
- Ä, «apa» deisıñder me?
- Äiäi apa deimız.
- İe, «Äiäi apa» deisıñder me?
- İä, anau da, mynau da, men de - bärımız de «Äiäi apa» deimız.
- «Äiäi apalaryñ» qaida?
- Jūmys ızdep kettı. - İelaman äkesınen aumaityn üş şikıl sary balany
mañdaiynan bır-bır sipady da, syrtqa şyqty. Bylaiyraq ūzai bere
artyna būrylyp iedı, ışte qalğan älgı şikıl sary balalar būny közımen
ūzatyp, terezege jabysyp qapty. İelaman būrylğanda qyryq qūrau
äinektıñ ar jağynan bärı bırdei uyljyp külımsırep qoia berdı. İelaman da
iezu tartty. Aqbalağa kezdese almağanyna ökındı. Osyğan deiın kejegesı
keiın tartyp kelgen örkökırek täkappar jannyñ ot basynda kömılıp otyra
bermei, talpynyp jūmys ızdep şyqqanyna quandy. «Künkörısı de qinağan
bolar» dep oilady.
İelaman üige jaqyndap kele bergende, ışten güjıldegen juan dauys
şyqty. «Menı ızdep qalğan joq pa ieken?» dep oilady. İşke kırgesın de
ılgerı ozbai, iesık aldynda tūrğan jauyngerlerdıñ syrtyn ala toqtady.
Miulgauzen tütıgıp alğan. Üidı ärlı-berlı kezıp, zırkıldep söilep jür. Bül
bılmeitın bıreuge qaharyn tögıp, kıjınıp-kıjınıp qoiady:
- Būnyñ bärı sonyñ kesırı. Soğan bola bızdı jıpsız bailap qoiğan joq pa?!.
- Özınen habar bar ma? Qaşan keledı ieken?
- Nu, podojdi... Hromyñdy dal-dūl qylmasam ba...
- Kımdı aityp tūr? - dedı İelaman qasynda tūrğan bıreudıñ qūlağyna ieñkeiıp.
- Komissar.
- Kom-sar?
Kün batar aldynda Miulgauzen otriadty tık köterıp, stansağa apardy.
Kışkentai qalanyñ bar halqy osynda jinalypty. Kıdırmei künbatys
jaqtan soñyna jalğyz qyzyl vagon tırkegen küldı-küieleş parovoz kep
stansanyñ aldyna toqtady. Parovozdan bıreu tüstı de, qyzyl vagonnyñ
iesıgın aşty. İın tıresıp tūrğan halyq lap qoiyp jetıp barsa da, iesıkke
taqai bergende aldynan jer jarylğandai aqtarylyp tūra-tūra qaldy.
Astyq tiegen vagonnyñ iedenınde qylyşpen keskılep tastağan jiyrmadan
astam kısınıñ qan-qan denesı jatyr ieken. İesı şyqqan halyq ökırıp jylap,
stansa basy äp-sätte u-şu boldy da kettı. İekı kısı süiemeldegen bır jas
kelınşek ölıkter jatqan vagonğa barğysy kep, aiağyn bırer basyp ūmtyla
tüstı de, talyqsyp kettı.
İelaman jas kelınşektı jyğa tanymasa da, tüsın şyramytty. Bır jerde
körgen siiäqty. Äldeqaidan Oznobin keldı. İessız-tüssız talyqsyp jatqan
kelınşekke közı tüstı de tūra qaldy. Üstıne tönıp qarap tūrdy da,
qasyndağy bıreuge «Üige aparyñdar!» dedı. İın tıresken yğy-jyğy
kısılerdıñ ara-arasymen ılgerı ūmtyldy. İelaman iesıgın aiqara aşyp
tastağan qyzyl vagonğa qart jūmysşymen bırge qatarlasa jettı de, däl
vagonğa mıner jerde ony qoltyğynan demep jıberdı. Osy arada ğana ol
qan-qan ölıkterdıñ arasynan qart jūmysşynyñ şolaq qol balasyn kördı.
Oznobin de balasynyñ ölıgı janyna tızerlep otyra qap, su qarañğy bolğan
kısışe qūp-qu jüzın joğary köterıp, dybysyn şyğarmai tıstenıp aldy.
Sonan bır kezde iesın jiyp, aldynda jatqan qan-qan ölıktıñ äuelı basyn
sipady. Dırıldegen qolymen balasynyñ betın sipap otyryp: «Andriuş...
Andriuşam» dedı jasyn jūtyp.
***
İerteñıne İelaman Selivanovty ızdep depoğa baryp iedı, mūnda jinalys ötıp
jatyr ieken. İın tıresken halyqtyñ arasynan Selivanovtyñ özı közge
tüspese de, bıraq añğal-sañğal deponyñ öregırek bır tūsynda otyn
söndırgen parovozdyñ alyp tūlğasy qarauytqan mañnan tıl men jağyna
süiengen bıreudıñ sañqyldağan dauysy qūlaqty jaryp baratty. Myna
qyzyl keñırdek jinalystyñ juyq arada bıtpesıne közı jetkesın
Selivanovpen keiın söileskısı keldı de, kelgen ızımen kerı qaitty.
Yzğyryq suyq jel şañdağyn suyrğan sary topyraq borap jatty.
Qamsauy joq şinelden suyq ötıp barady. Bır jaqsysy, yqqa qarap jüru
jeñıl. Jel artynan iterıp, dedektep kele jatqan-dy. Kenet aldynda ketıp
bara jatqan bıreuge közı tüstı de ırkılıp, toqtap baryp qaita jürdı. Üstınde
qap siiäqty dorbiğan bırdeñeden tıkken qyzylqoñyr palto. Ne tüimesı, ne
belbeuı bolmağasyn omyrauyn qausyrynyp apty.
İelaman onan közın aiyrmady. Kım de bolsa, aidaudan qaitqan bıreu. Ana
jyly Fedorovty öltırıp, qol-aiağynda temır kısen, Orskıge jaiau aidalyp
bara jatqanda jolda osyndai kısılerdıñ talaiyn körgen-dı. İelaman oğan
qatarlasyp qalğanyn baiqap, kılt toqtady. At boiy alğa jıbergesın qaita
jürdı. İendı oğan köbıne syrt jağynan qarap, qalqiğan qūlağy men
qylqiğan moinyn körıp keledı. Aqjem betınde jalqyldağan ılelı qyzyl
tañdaq. İendı ony basyp ta ozbai, qalyp ta qoimai, soñynda qol sozymdai
keiınde kele jatyp, bas-aiağyna anyqtap qarağan saiyn «Apyrai, - dep
oilandy İelaman, - adam balasy ölımge oñailyqpen moiyn ūsynbaidy-au.
Türmeden bosanyp şyqqan boldy ğoi. Būnda tuğan-tuysqany bar ma
ieken?»
Aiağyn süirep basyp kele jatqan kısı kenet kılt toqtady. İelaman da
toqtady.
- Orysşa bılesıñ be? - dedı ol İelamanğa.
- Azdap...
- Temırjolşylar otriady qaida?
- Jürıñız! - dedı İelaman. Myna kısınıñ salğan jerden otriadty sūrağanyna
tañdanyp keledı.
- Ūltyñ kım?
- Qazaq.
- Otriadta senen basqa qazaq bar ma?
- Joq.
- Komandirlerıñ qaida?
- Özınde şyğar.
- Kel, tanysalyq, Petr Diakov.
- İelaman.
- Būl qalada iendı bır tanysym bar deuge bolady, - dedı Diakov külımsırep.
- Qalai?.. Sız... Sız būnda ieşkımdı...
- İä, özıñnen basqa tanysym joq.
- Būnda būryn bolmap pa iedıñız?
- Joq. Büidep nege sūradyñ?
- Joq, jai. Mıne, mynau - ştab, - dedı İelaman kışıleu iekı qabat üidıñ
aldyna kelgesın. - Sau bolyñyz.
- Bız älı kezdesemız, - dedı de Diakov jyldam basyp ışke kırıp bara jatty.
İesık aldy lyq toly ieken. Bärı de qaru asynğan äskeri kısıler. Diakovty
körgende üsterıne tüie kırgendei, bärı bırden būğan odyraia qarady. Diakov
män bergen joq; ol özıne jūrttyñ osylai qarağanyna üirengen-dı.
Üstındegı arestant şekpennıñ öñırın qymtap, qausyrynyp aldy da,
aiağyndağy jūlyğyna jamau tüsken ietıktı syrp-syrp basyp, tüp jaqtağy
aq syr iesıktı aşa bergen-dı.
- Pardon, - dep, bır jas soldat iesıktı jauyrynymen basyp tūra qaldy. Sağan kım kerek?
- Men... Men būnda...
- Joq, sen Sovdeppen şatystyryp tūrsyñ. Būnda otriad komandirı tūrady.
Komandir! Ponimaeş?
- İendeşe, men Miulgauzen joldasqa kelıp tūrmyn.
- Onda, kıdıre tūr. Senen de basqa kütıp tūrğandar bar.
Diakov mynalardy kütse, juyq arada otriad komandirıne aiağy jetpesın
bıldı. Jäne auyzğy bölmenıñ auasy tar ieken. Būnda kelgenderdıñ bärı
temekı şegıp, tūla boiyndağy iıs-qoñysty osynda qaldyryp ketetın
siiäqty. Diakov qaltasynan mör basqan qağaz şyğardy.
- Bärıbır jıbermeimın! - dep iesıktı arqasymen basyp tūrğan älgı soldat
qasarysyp jolyn bögep tūryp aldy: - Mynalardy köresıñ be? Bärınde de
bır-bır qūlaş mandat bar.
Jauyngerler qarq-qarq küldı. Diakovtyñ közınıñ aldynda qaltalanyp
tūrğan kültıldek ietı jybyrlap, özınen-özı jūlqyp-jūlqyp qaldy.
- Oqy!
Jas soldat qyña qoimap iedı; Diakovtyñ jağy quarğan ılelı aqjem betınıñ
är jer-är jerıne teñbıl-teñbıl qan jügırıp, özı de qatty demıgıp:
- Oqy! - dep zekıp iedı, jas soldat älgıdei iemes, osy joly jönge tüsıp, özıne
ūsynğan qağazğa köz qiyğyn selqos tastasa da, bır-iekı sözın oqyr-oqymasta
kırpıgı jypylyqtap kettı. Üstı-basyn asyğys jöndedı. Jauyrynymen
basyp tūrğan iesıktı de jalma-jan aşyp:
- Kırıñız!.. Kırıñız!.. - dedı.
Diakov iendı asyqpady. İşke kırer aldynda säl bögelıp, äuelı myjyraiğan
kepkany basynan alyp iedı, sūiqyltym şaşy keiın qaşqan qos şekesı,
toqpaqtai mañdaiy jarqyrap qoia berdı, Jas jauynger aşqan iesıkten ol
otriad komandirınıñ üstıne sabyrly salmaqpen aqyryn kırdı. Soñynan iesık
jabylğan boida jas soldat sylq ietıp otyra kettı:
- Qūrydym...
Diakov otriad komandirınıñ üstıne kırgende Miulgauzen aldynda jatqan
äldebır qağazğa üñılıp qalğan ieken. Basyn kötermedı. Äuelı aldyna kep
toqtağan kısınıñ aiağyndağy ietıgıne közı tüstı. Jūlyğyna jamau tüsken baqa
bas ietıktıñ tūmsyğy tynyşsyzdanyp, ar jağynda bülkıldegen başaidyñ
qimylynan habar berıp tūrğandai.
- Miulgauzen joldas, vot i pribyl. - Miulgauzen ietıkten iendı ğana közın
aldy da, aldynda tūrğan kısıge sonda da suyq jüzın jylytpai, nazaryn
tıktep qarady. Diakov qysylğan boiyn qaida qoiarğa bılmei, qipaqtap
qaldy da, özıne jaqyn tūrğan oryndyqqa otyra kettı.
- Äldeqaşan keletın iedım. Jolşybai auyryp... hhe-hhe-ie...
- A-a!
- Auyryp qalğanym.
- Ä-ä...
- Därıgerlerdıñ qolyna tüspeu kerek. Qolyna tüsseñ, äsırese, mendei hhe...
he... kısılerdı jıbere qoimaidy. Qaşyp şyqtym.
- A-a?
- Qaşyp şyqtym.
- Tüsıngenım joq. Özıñ kımsıñ?
Diakov älgınde jas jauyngerge körsetken qağazdy otriad komandirınıñ
aldyna tastady. Miulgauzen asyqpai oqyp şyqty. Janynan temekı aldy.
Aldynda jatqan qağazdyñ şetınen jyrtyp alğan qiyndyğa orar jerde
qoly dırıldep, temekı şaşyrap kettı. Sırıñkege su tigen be, qanşa şaqsa
da ot almai, kükırttıñ basy uatylyp, yzasyna tie bastap iedı, Qūdai
oñdağanda, kelesı bır taly tūtandy.
Miulgauzen aşy mahorkanyñ tütının keñ tanauynan būrq-būrq şyğardy.
Diakov özıne qarai qalqyp kele jatqan kökşıl tütınge zäresı ūşa qarap,
oryndyğyn qozğap, keiınırek ysyrylyp otyrdy.
- Şalqardy būlai dep oilağam joq-ty. Söitse özı... hhe-ie... äjeptäuır...
Diakov bulyğyp, demı jetpei bara jatqasyn alaqanymen auzyn basyp
aldy.
- Hhe... hh-ie... Keşırıñız... Demıkpem bar. - Miulgauzen temekısın anda-sanda
bır būrq ietkızıp qoiğany bolmasa älı ünsız.
- Qalada depo baryn bılem. Jūmysşy sany qanşa? - dedı Diakov.
Miulgauzen dausyn sozyp:
- Da-a... - dedı de, tük demesten ornynan aqyryn türegele berdı. Terezenıñ
aldyna baryp, syrtqa ienjar, kerenaulana köz saldy. Özımen tıldeskısı kep,
jaltaqtap qaita-qaita qarap otyrğan kısı bar ma, joq pa, qaperınen mülde
şyğyp, ūmytyp ketken siiäqty.
Diakov türegeldı. Terezenıñ aldynda syrtyn berıp tūrğan Miulgauzenge
jaqyndap baryp:
- Tanysaiyq, - dep qolyn sozyp iedı, Miulgauzen qolyn bermedı.
- Komissar, keşır. Aldyñnan şyğyp, muzykamen kütıp ala almadyq, - dedı
ol.
- Onyñ qajetı qanşa?
- Kak je, komissardy saltanatty türde kütıp alu kerek iemes pe?..
- Tüsınbedım.
- Eh-h, toje mne komissar. Senıñ kesırıñnen köresını kördık. Äne keledı,
mıne keledı dep jolyña qarap, jıpsız bailanyp otyrğanda kısılerımızdı
qyryp aldyq.
Būny kütpegen Diakovtyñ auzyna qapelımde söz tüspedı. Mynau ne dep tūr?
Būnyñ kesırı... jıpsız bailanyp... kısılerın qyryp alğan... Būnyñ ne
jazyğy bar? Sonyñ bärınıñ jönın sūrağaly iendı oqtala bergende, būğan
osyndai qysyltaiañda tap bolatyn jötelı qūrğyr keudesın qysyp tağy da
qyp-qyzyl bop bulyğa bastady. Äi... Äi-i, mynau ketıp bara ma? Būl «Toqta!» degenşe bolmady, otriad komandirı älgıden artyq sözge kelmei,
iedennıñ jaman taqtaiyn solqyldata basyp şyğyp kettı.
Diakov jülgelengen temekı tütının kepkasymen qağyp, jelpıp jıberdı. İernı
kezerıp, tamağy qūrğap qaldy. Közımen üi ışınen su ızdep otyr. Otriad
komandirınıñ jañağy qylyğyna qairan. Han-Daurov ta osy jıgıttı iekı
sözınıñ bırınde özımşıl, ieşkımmen iesepteskısı kelmeidı, sen onyñ yğynda
ketıp qalma dep ieskertıp iedı; jolşybai auyryp, auruhanağa tüsıp ölekşölek bop jürgende, diviziiä komandirınıñ ieskertkenı iendı iesıne tüstı.
İesınen şyqpağanda da, qanqūily jau iemes, tap dūşpany iemes. Jäne bır
otriadty bırge basqarğasyn bır-bırımen tıl tabysyp ıstegendı jön körgen-dı.
Bır iesepten komandirdıñ basqadan bır demı üstem bolğany dūrys.
Komandirge azdap öktem bolğan da jarasady. Azdap zäbır bergende de
tūrğan ieşteñe joq. Oilap qarasa: köz aşqannan berı körıp kele. jatqany zäbır. Äke-şeşesı ierte öldı. Öz qoly öz auzyna jetkenşe qaiyrymsyz
qatal ağa-jeñgeden būl qanşa zäbır kördı. Onan «Skorohod » fabrikasynda
jūmys ıstep jürgen jap-jas bala jasyryn ūiymğa qatysyp, jandarm
qolyna tüstı. Qol-aiağynda temır kısen. Qystyñ közı qyrauda Sıbırge
aidaldy. On jyl jer astynda şahtada jūmys ıstedı. Patşa taqtan qūlar
aldynda bır top kısı türmeden qaşyp şyqty. Bıraq Orynborğa kele
bergende qolğa tüsıp, būny saiasi senımsız kısılerdıñ eşelonyna
otyrğyzyp, Orta Aziiäğa aidady da jıberdı. Osynyñ bärınde de onyñ ömır
jolynda kezdesken kısıler - qūi fabrikant, qūi politsei, qūi, meilı, türme
naçalnigı bolsyn, meiırı tüsıp mañdaiynan sipağan bır jan bolmapty.
Bärı qatal. Bärı öktem. Bärı ozbyr. Jäne ozbyrlyğy men öktem qataldyğyn
bırınen-bırı asyrğysy kep bästesıp qoiğandai. Neşe türlı qorlyq pen
zorlyqtyñ kısı basyna kelmeitın qaidağy bır qiyn joldaryn oilap
tabatyn. Olar, bıraq, jau bolatyn. Sondyqtan zäbırlenbeitın. Al dostan
körgen zäbırdıñ qandai bolatynyn ol älı körgen joq-ty.
«Jañağy qaida? Kelmeiın degenı me?» dep oilady Diakov. Küzetşıden
basqanyñ bärı ketken. Köp bölmelı ülken üidıñ ışı añğal-sañğal. Syrtta
jel yzyñdaidy. Aidai älemnıñ üstınen zıl batpan salmaqpen salbyrap
basyp kele jatqan syrttağy tün osy qazır üidıñ ışıne de ienıp, būryşbūryş tūnjyrai bastady. Batysqa qarağan qos terezenıñ äinegınen älgınde
batqan künnıñ qyzğylt şapağy bırte-bırte älsırep, aqyryn-aqyryn sönıpsönıp baryp, iendı mıne, aqyry tünge tūtasyp bara jatty.
Otriad komandirınıñ iendı oralmasy belgılı boldy. Üi ışınde qisaiyp
demala qoiatyndai ieşteñe joq ieken. Qas qaraiğasyn Diakov syrtqa şyqty.
Küzetşımen söilestı. Bıraq jeleñ boiynan jel ötıp bara jatqasyn syrtta
ūzaq tūra almai, ışke qaita kırdı. Bağanağy qyljañbas soldat «komissar
keldı» dep jūrtqa jar sap qoiğan siiäqty. Küzetşı jauynger būğan jaña
kädımgıdei ızet bıldırıp, sypaiy söilestı. Söz arasynda bır ret būğan
«komissar» dep te saldy. Diakov öz halın özı syqaqtağandai myrs-myrs
küldı. «Komissar!.. Şalqar temırjolşylar otriadynyñ komissary!»
Diakovtyñ qaljyrağan jüzınen mysqyl aiyqpady. Han-Daurov būnymen
keñ otyryp ūzaq söilesken iedı. Türkıstan Armiiäsy taiauda ğana
ūiymdasqan körınedı. Soğan deiın Aqtöbe mañynda Şalqar
temırjolşylarynyñ jasağy siiäqty ondağan ūsaq äsker bölımşesı bopty.
Sonyñ bärı ieşkımge boiūsynbai, ärqaisysy bas-basyna derbes ömır
sürgen. Han-Daurov olardyñ börınıñ basyn qosyp jatqan körınedı.
Şalqar, Qazaly, Josaly, Aqmeşıt, Taşkent temırjolşylarynyñ qaruly
jasağy da iendıgı jerde tıkelei būğan bağynady. «Tek Miulgauzen
bağynğysy kelmeidı» degen-dı Han-Daurov.
Diakov tañ aldynda stolğa basyn salyp bırer sağat myzğyp aldy... Oiansa
tereze äinekterı bozaryp, üi ışı säulelene bastapty. Üi ışı jym-jyrt.
Tek auyzğy bölmede sağat tyq-tyq...
Diakov türegeldı. Keşeden berı när tatqan joq-ty. Soğan qaramastan asqa
zauqy şappai, şöldep oiandy. Keşe qora ışınen qūdyñ körgen-dı. Syrtqa
şyqty. Keşegıdei iemes, bütın kün aşyq, bıraq älı salqyn ieken. Bül
qūdyqqa jete bergende qaqpadan soñynda iergen iekı kısı bar, Miulgauzen
kırdı. Bül amandasqysy kelse de, bıraq onyñ qaiyrylmasyn baiqady. Osy
qyzmetke kelıskenım qate bolğan joq pa degen oi köñılın auyrlatyp tür.
Denesınde dırıl bar. Alaqanymen auzyn basyp, kürk-kürk jöteldı. İşke
kırer-kırmesın bılmei, iekı oily bop tūrğanda būğağy salbyrağan bıreu
qasyna kep, özın osy otriadtyñ starşinasymyn dep tanystyrdy.
- İe, degendei. Mağan kerek kısı iekensıñ, - dedı Diakov.
- Sızge bölme taba almadyq. Äzırşe bır komandirmen bırge jata tūrasyz.
- Oqasy joq.
- Aş şyğarsyz?.. Jürıñız, ashanağa aparaiyn.
- İerkıñız bılsın.
***
İelaman osy künnıñ ierteñıne Sovdepke soğyp iedı; kök şatyrly ülken üidıñ
aldy qara-qūrağa toly ieken. Qara kiımdı qala halqynyñ arasynan ara-tūra
iel qazağynyñ tymağy da körınedı. Olar auyldağy mınezın qalağa da ıstep,
atyn iesık aldyna bailai salyp, bolmaşy jūmyspen bastyqtardyñ üstıne
basa-köktep kırıp jür.
Qabyrğa bolysynyñ iekı qazağy bazarğa aidap äkelgen maldarynyñ
pagornoiy jañsaq şyğyp, şyrğatylyp, jıpsız bailanyp qapty. İel
qazağynan ılgış ızdep üirengen bazarbasy maldaryn matap tastapty. Olar
İelamandy köre sap, anadaidan «ainalaiyndap», ietegı dalaqtap jügırıp
keldı. «Mūndağy bastyqtardyñ ışınde tamyr-tanysyñ bar ma?» dep jatty
da jabysty. İelaman ieşkımdı bılmeimın dep at-tonyn ala qaşsa da, analar
bolmai, iekeuı iekı jaqtan şaujailap jatyr.
- Sleibanovty bıletın körınesıñ ğoi?
- İeptep...
- İe, sol bolady. Osy aradan ieptep-septep qūtylyp ketsek jetıp jatyr.
Sonan artyq tanystyqty qaitemız?! Qyz aittyryp, qūda tüser deisıñ be
ol oryspen?!
- Jaraidy, söilesıp köreiın.
- İe, bärekeldı, örkenıñ össın, şyrağym.
- Kösegeñ kögersın.
- Apyrai, «Jauda da bır közıñ bolsyn» degen ras. Syrtyn bylğarymen
tystağan biık qara iesıktıñ arğy jağynan bıreudıñ sañqyldağan dausy
iestılıp jatty. İelaman ūzaq ainalyp qalam ba dep tūrğanda, kütpegen
jerden jinalys aiaqtalyp, kısıler japyr-jūpyr türegep jatty. İle-şala
iesık aşyldy.
- O, kogo ia viju?!
İelaman özıne qolyn sozyp kele jatqan jas jıgıttı kördı. Būl da quanyp
ketıp, ony qūşaqtai aldy. İekeuı qūşaqtaryn jazbastan mäz bop külıp,
qaitadan kabinetke kırdı.
İelaman tabaldyryqtan attai bere tūryp qaldy. Keñ kabinettıñ qañ
törınde qyzyl masaty japqan jalpañ stol. Syrlağan oryndyqtar. Köz
tartar jaltyrağy köp telefon.
- Osy qaladağy myqty bastyq özıñsıñ be, qalai?
- Tübı osy orynğa sen otyrasyñ. Al, jai jürsıñ be?
- Men... - dep İelaman şaruasyn aituğa yñğailana bastağanda, qyzu jıgıt
ony kiıp ketıp:
- Senı keşe bır jerden kördım ğoi. Toqta, qaida?.. - dedı. - Sen jaqsy
söiledıñ. İä, iä, iesıme tüstı, jinalys bıtken boida, ıle-şala ızdedım. Bıraq
atyñ auzyma tüspedı. Ūmytyp qalyppyn. Sen renjıme.
İelaman şaruasyn aitqaly oqtala bergende, Selivanov sözın bölıp:
- Aitqandai, osy senıñ komandirıñ qaida? - dedı.
- Qalada.
- Qazır qaida?
- Kım bılsın, stansa jaqta jürmese...
- Mağan kerek iedı. Sen osy mağan bır şaruamen keldıñ ğoi? Al, käne, ait!
- Osynda bır tanys äiel bar iedı...
- Tak, tak...
- Tūrmysy naşar. Mümkın bolsa, soğan...
- Järdem sūrai ma?
- Joq, bır jerge...
- Keşır, - dep Selivanov syrt jağynda şar iete qalğan telefonğa qol
sozdy. Äldekımmen şapyldap alym-berım söilestı de, trubkany ıle saldy.
- Çert znaet çto. Sen osy qai jerden iedıñ?
- Araldanmyn.
- Onda senıñ jerlesterıñ. Ponimaeş, bazarğa jylqy aidap äkelgen.
Qağazdary dūrys iemes.
- Auylda hat tanityn kısı joq. Qatelesıp ketken şyğar.
- Ūlyñ mal boluy mümkın.
- Jo-joq, ūrlyq iemes. Naqaq küidırme sorlylardy.
- Sen qaidan bılesıñ?
- Olar jaña mağan iesık aldynda kezdestı. Qalağa bara jatqasyn
auyldastarynyñ kezdeme, şai, şeker ala kel dep qosqan bır-jarmaly.
- Äi, qaidam?..
- Ras. Ras aitam. Qaitaryp bergız!
- Joq, būl menıñ qolymnan kelmeidı.
- Tüsınsem ne deisıñ?..
- Şyn aitam. Men kelıskenmen, Miulgauzen könbeidı. Onyñ mınezın
bılesıñ ğoi.
- Jylqylardyñ oğan keregı qanşa?
- Kak je? Otriadqa at kerek. Bärın bırdei satyp aluğa qarjy joq.
- Sonda tartyp ala ma?
- Aita körme. Tartyp aluğa ieşkımnıñ de haqy joq.
- Al mynasy ne?
- Būl zañsyz mal. Zañsyz, ponimaeş?! - Būlardyñ üstıne Sovdepte
ısteitın bıreu kırdı. Keñ kabinettıñ törıne jetkenşe imenşektep qysylyp
keldı de qoltyğyna qysqan papkany Selivanovtyñ aldyna aqyryn qoidy.
Selivanov qağazdarğa köz jügırtıp jatpastan soidaqtatyp qol qoia saldy
da, alyp ket degendei işara iettı. Sosyn İelamanğa būryldy:
- Al qūlağym sende. Şaruañdy ait!
- Älgı äieldı bır jerge jūmysqa...
Selivanov şaryldap jatqan telefonğa qaiyrylmai, şañdap syrtqa
şyqty.
- Bızdıñ saiasatymyzdy tüsınesıñ ğoi, - dedı ol. - Bız köşpelı halyqty
otyryqşy iel ietıp, qala mädenietıne tartpaqpyz. Ol üşın, ponimaeş,
jergılıktı halyqty jūmysqa tartu kerek. Al, qazaq äielderın qūşaq jaia
qarsy alamyz.
- İendeşe, myna kelınşektı...
- Ol qaida?
- Üiınde.
- Mağan äkel. Tek tez. Senderdı temır jol ashanasynda tosam.
İelaman kelgende Aqbala tereze aldyndağy sary şuaqqa betın berıp, özınıñ
baiağy qyz kezındegı ieskı köilegın jamap otyr ieken. İesıkten asyğys kırgen
İelamandy körgen boida, bū da ornynan türegeldı.
- Jūmys ıstegenıñ jaqsy. İeşkımge täueldı bolmaisyñ, - dedı İelaman
syrtqa şyqqasyn.
- Bılem ğoi, - dedı Aqbala.
- Ras, alğaşqyda qiyn bolady. Bıraq tözu kerek. Aqbalanyñ jüdeu jüzıne
jabyrqau külkı bılındı. Osy türı, beine: «Tözbei jürmın be?!» dep
köñılındegı bır nazdy añğartqandai iedı.
- Bırazdasyn üirenesıñ, - dedı İelaman. Aqbala tağy da iezu tartty:
- Talaiğa üirendık qoi. Bız osy... kımge kele jatyrmyz?
- Tezırek jüreiık. Kütıp qalğan bolar.
Aqbala jelge qarsy omyraulap basyp kele jatqan myna ala köz ırı jıgıtke
ılese almai, ünemı qol sozymdai keiın keledı.
- Äne, bızdı kütıp tūr ieken.
Aqbala İelaman iegın kötergen jaqqa qarap iedı. Aldarynan ietıp bara
jatqan tüielı arbanyñ arğy jağynan ūzyn boily orys jıgıttı kördı. Ol aq
halatty juan sary äielge bırdeñe dep, jan-jağyna şydamsyzdana köz sap
tūr ieken. Arbaly tüienıñ tasasynan şyğa kelgen būlardy körgende
quanyp kettı.
- İehe-ie! Al, tanystyrmaisyñ ba? - dedı Selivanov, İelamannyñ tasasyna
tyğylyp tūrğan jap-jas sūlu kelınşektı körgende közı ūşqyndap.
- Qaitesıñ? Time, - dedı İelaman.
Selivanov aq halatty äielge sybyrlap iedı, ol su-su qolyn aldyna
bailağan halattyñ ietegıne sürttı de, Aqbalanyñ qasyna kep «Tanysaiyñ!»
dep qolyn ūsynyp iedı, Aqbala «Men ne ısteiın?..» degendei közınıñ
astymen İelamanğa qarady. İelaman «Qolyñdy ber» dep ymdady. Būlai
tanysu özderınde ürdıs bolmağandyqtan, Aqbala älı de bolsa közın tömen
salyp qysylyp tūryp, orys äielınıñ qolyn bolar-bolmas qysty da, tez
tartyp aldy.
- Atyñdy ait, - dedı İelaman.
- Aqbala.
- Menıñ atym Marfa. Marfa apai deuıñe bolady. - Aqbala jūmğan auzyn
aşpady.
- Men tamaq asam. Sen mağan järdem beresıñ. Su tasisyñ, ağaş jarasyñ, dedı Marfa.
Aqbala bır janğa nazar salmai ün-tünsız tūr. İelaman tüsınbegenın baiqap,
Marfanyñ sözın qazaqşalap iedı; Aqbala bū joly da ündemedı. Tek tömen
salğan közın jerden kötermesten aqyryn qozğalyp, anadai jerde üiılıp
jatqan ağaştardyñ janynda jatqan baltağa qolyn sozdy.
***
Diakov soñğy vagonğa mıngen-dı. Būnda Oznobinnıñ vzvody ornalasqan
ieken. Bıraq olar özderınıñ arasynda komissardyñ baryn baiqamağan
siiäqty. Onyñ bar-joğyn äzırge ieşkım baiqai qoiğan joq-ty.
Diakovke de özınıñ osy küngı ieleusız halı ūnaityn siiäqty. İesık aldyna
jaqyn otyrğan jauyngerlerdıñ qasyna jaiğasty. Bırazğa deiın ientıgın
basa almai, dymqyl alaqanymen mañdaiyn sürtıp qoiady. Poiyz bır jerge
toqtamady. Anda-sanda bır kezdesetın razezd, stansa bolmasa, osynau kölkösır ien dalanyñ qalğan jağyndağy tırlık qadau-qadau. Keide köz ūşynan
tyrnadai tızılıp köş ötedı.
Bır ret temır jol boiynda japadan-jalğyz otyrğan üi kezdestı. İtarqa
ğyp tıkken qoñyr üzıktı üidıñ şañyrağynan aqşyl tütın şyğady. Üi
mañynda botasyn iertken jabuly tüie tūsynan dürsıldetıp ötıp bara
jatqan poiyzğa moinyn būryp, qūddy myna būiyğy dalanyñ bū da bır
boiküiez ienjarlyğynyñ anyqaiğağyndai, käukiıp qala berdı.
- Ömır osylardıkı, - dedı qyrma saqal jauynger.
- Äi, mynalar kım? - dedı tağy bıreu.
- Aqtar! Aqtar ğoi.
Onnan astam atty kazak alystağy sary belge şauyp şyqty. Oq jetetın
jerge jaqyndamai, qaptaldasyp ierıp otyrdy da, būlar zeñbırekten bırer
atqylağasyn keiındep qala berdı. Jauyngerler olardyñ tüp-tūqiiänyn
qaldyrmai boqtap, özdı-özınıñ ornyna baryp otyrdy.
- Būlar barlauşylar.
- Türı solarğa keledı. Sonda, qalai... negızgı mol küş...
- Qūdai bılsın, qalai da saq bolu kerek.
- İä, būl itter qapylysta soğady.
- Komissar, mynany iendı ornyna salyp qoiyñyz! - Diakov qolyndağy
nagandy jaña baiqady. Jañağy qarbalasta qolyna ūstağany bolmasa, bır
oq atpağany iesıne tüstı. Soğan qysyldy ma, nagandy jalma-jan kaburğa
tyğa saldy. «Menı bıledı ieken ğoi» dedı ışınen. Osy küngı halı özıne oñai
tiıp jürgen joq. Būnda kelgen üş-tört künnıñ ışınde ieşteñege aralaspai,
özımen-özı ieleusız jürıp, būndağy bıraz jağdaiğa qanyğyp aldy. Basta būl
jaqta alyp-jūlyp bara jatqan ieşteñe joq siiäqtanyp iedı. Orys, tatar
köpesterı däuırlep tūrğan kışkentai Şalqar bıreu bılıp, bıreu bılmeitın,
bas-aiağy bır-aq uys qala siiäqtanğan. Söitse, ūly joldyñ üstınde jatqan
kışkentai qalağa osy qazır dos pen dūşpan bırdei köz tıgıp otyr ieken. Bır
jağynda Mäskeu, Orynbor, Samar qalalary jatsa, iekınşı jağynda Aral,
Aqmeşıt, Äulieata, Taşkent, Türkıstan. İekı jaqqa bırdei qol sozyp, Aziiä
men İeuropany bır-bırıne jalğap tūrğan temır jol boiyndağy stansa. Vagon
oñdaityn tseh bar. Parovoz oñdaityn depo bar. Qala halqynyñ jartyğa
juyğy jūmysşy. Qazırgıdei alasat kezde ataman Dutovqa äzırşe ırgesın
aldyrmai tūrğan aidaladağy qamal qalanyñ bırı ieken.
Dutovtyñ atty äskerın Diakov älı körgen joq. Syrt habardan iestuı - soğys
täsılı baiağy tatar-moñğol äskerıne keledı. Būlar da salt atty. Būlarda da
qylyş, naiza. Būlar da ūşqyr, jüirık atpen keñ dalada qūiyndai josyp
jürıp, ylği qapyñdy tauyp, qapylysta tūtqiyldan tiıp, qan-josa ğyp
qyrady da, sen qamdanğanşa taiyp tūrady. Bügın bır qalany şapsa, ierteñ
basqa jaqta, basqa qalany, ne stansa, ne auyldy talap, qyryp-joiyp
ketedı.
Kolçaktyñ qazaq jerıne kırgen Tüstık Armiiäsy älı de bas-aiağyn jinap
toptasyp bola qoiğan joq-ty. Ataman Dutovtyñ jel qūiyn äskerın qai
jerden tosaryn bılmedı. Aty jüirık äskerdıñ ızıne tüsıp, ökşelep qua
almady. İel ışı äbıgerge tüsken osy bır almağaiyp zamanda būl öñırdı qotan
şetın küzetken sergek saqşydai kırpık qaqpai tūrğan jalğyz küş - Şalqar,
Aqtöbe, Taşkent, Aqmeşıt, Qazaly, Josaly temırjolşylarynan
qūralğan qaruly jasaq iedı.
Atty kazaktar qazır qaita bas köterıp, iekı künnen berı Sol-İeleñkıde qatty
ūrys bop jatty. Qalany qorğağan qyzyldarda küş az. Tez arada qolma-qol
kömek bolmasa, atty kazaktar qalağa äne-mıne basa-köktep kıretın qauıp
töngesın Han-Daurovtyñ ämırımen kömekke Şalqar otriady kele jatty.
Şalqardan şyqqaly ieş jerge toqtamai qatty kele jatqan poiyz
Aqtöbeden ötıp Martekke jaqyndap kele bergende qyzyl vagondar kenet
bırın-bırı süzgılep, saldyr-küldır toqtady. Äskerler jerge japyrlap tüse
bastady.
- Ne boldy? Nege toqtadyñ? - dedı Miulgauzen qasynan ötıp bara jatqan
temırjolşyğa.
- Aqtar joldy būzyp kettı.
- Jöndep jatyr ma?
- İä.
- Qaşan bıtedı?
Temırjolşy jauap bermedı. Äskeri eşelonnyñ bas jağynda abyr-sabyr
bop jatqan äldebıreulerge aiqailap, ılgerı qarai jügırıp bara jatty.
Miulgauzen qasyna kep qatarlasyp toqtağan Diakovke köz qiyğyn da
tastamady. Qara qūmandai nagan bır jaq myqynynda salaqtağan osy bır
auru iekenı, sau iekenı belgısız müsäpır kısınıñ qasynda qatar tūrğanyn
ūnatpady ma, bū da jañağy temırjolşy ketken jaqqa jügıre jöneldı.
Kıdırmei qaityp köp äskerın köterıp, joldy jöndep jatqan
jūmysşylarğa kömekke apardy. Būlar bılek sybanyp, jaña kırıse
bastağanda «aqtar!» degen aiqai şyqty. Miulgauzen būiryq berem
degenşe qaru-jarağy boiynda jürgen soldattar jūmysty tastai-tastai
sala relstı betke ūstap jata-jata qaldy. Söitkenşe atty kazaktar da oq
jetetın jerge kelıp qalğan iedı. Miulgauzen: «Daiyndalyñdar»,- dep ūzyn
şöptıñ ön boiyna aiqai saldy. Sony sezdı me, iemınıp kelıp qalğan jau
kenet kütpegen jerden attarynyñ sırısın japyra jalt berdı. Äne-mıne
degenşe ız-tüzsız közden ğaiyp boldy. Bıraq olardyñ qaityp oralyp
soğary kömıl iedı. Ony bärı de bıldı.
İelaman şpal tasydy. Aqtardyñ qarasy batqan jaqqa moiyn sozyp qarap
jürdı de, bırazdasyn iesınen şyğyp kettı. Jūmys ıstese köñıldenıp ketetın
ädetı. Joldy jöndep jatqandar men anadai jerde üiılıp jatqan şpaldyñ
iekı arasynda tabany jerge timei zyrlap jürgen-dı. Kenet tūra qap, közıne
qūiylğan terdı sürte berdı de, oilamağan jerden Aqbala iesıne tüstı.
İyğyn basqan auyr salmaq astynda belı bügılıp tūryp «jūmysqa
ornalasqany jaqsy boldy» dep oilady. Būryn bılmeuşı iedı, söitse
Aqbala itten qorqady ieken. Jūmysqa alğaş kelgende bauyryn jaña
kötergen küşıktei kışkentai aq qanden aspazşy äieldıñ juan
baltyrynyñ arasynan jügırıp şyğyp, şabalañdap şäu-şäu ietıp ürgende
Aqbala yrşyp tüsıp: «Myna şırkın, käitedı-öi» dep ölek-şälek bolyp
iedı.
Sol künı būl iezın qandai baqytty sezınıp iedı! Äuelı Aqbala iekeuı ışke su
tasydy. Sosyn būl ağaş jardy. Ağaştardy qorys ğyp jara kelgende
qarağai ma, älde qabyğy sydyrylğan qaiyñ ba, tūla boiy tolğan bez
küpşek ağaşqa balta batpady. Qūlaştap qanşa sermese de balta jüzı
zıkıldep qolyna qaita teuıp, būl aq ter, kek terı şyğyp alqyna bastady.
Yza bolğan İelaman baltany kıjınıp, qaita sıltep iedı, sıñırı tartyldy ma,
qolynan balta tüsıp, otyra qaldy. Ana jaqtan qūstai ūşyp kelgen Aqbala
baltany ary qarai laqtyryp jıberdı.
- Osy ağaş jetedı, - dedı ol.
- Men iendı ne ısteimın? - dedı būl.
- İeşteñe ıstemeisıñ. Osylai menıñ qasymda otyrasyñ. - Sol kün būl iekeuın
bır-bırıne ıştei ūmtyldyryp, būrynğydan da görı jaqyndata tüsken-dı.
Ony bū da bıldı, o da bıldı. Bıraq būnyñ aqyry qaida aparyp soğaryn,
nemen tynaryn bū da, o da oilağan joq-ty.- Aqtar!
İelaman iyğyndağy şpaldy jerge atyp ūrdy. Jügırıp baryp eşelon
tūrğan joldyñ tasa betıne jata qaldy da, közın ılgerı jaqqa tastap iedı;
qaramy bağanağydan äldeqaida köp qalyñ qol qaptap kelıp qalğan ieken.
İelaman beldıgınde jüretın iekı granatty bosatyp aldy. Myltyğyn oqtady.
Sosyn köñılıne qobalju iendı me, jüregı lüpıldep bara jatqasyn baiau jel
astynda yrğalyp tūrğan bır tüp jusanğa qol sozyp, jalğyz talyn jūlyp
aldy.
Osy kezde Miulgauzennıñ «Daiyndalyñdar!» dep aiqai salğan dausy
şyqty. Sol iekı arada atty kazaktardyñ aldyñğy legı būlar bekınıp jatqan
temırjoldyñ tura qarsy aldyndağy saiğa jetıp qalğan-dy.
- Pulemiot!.. - dedı Miulgauzen aiqailap.
- Äzırmız.
- Zeñbırek!
- Bızde...
Ana jaqtan qaharyn tıgıp kelgen qol saiğa tüsken boida jer jūtqandai
attar da, adamdar da közden ğaiyp bop, tek äuede myñ san tuiaqtyñ dübırı
qaldy. İelaman közın granatqa tastady. Sosyn, äne-mıne degenşe saidyñ
jarqabağynan şyğa keletın jaudyñ qarauylğa qai būryn ılıkkenın
nysanağa aluğa äzırlenıp, demın jūtyp, tym-tyrys bola qaldy.
Dübır älgıden de görı bermen jaqyndai tüstı. Degbırı qaşqan İelaman basyn