Qan men ter - 24

İebeisın ony terezeden körıp: «Tülkı!.. Qyzyldyñ iısın sezıp keldıñ - au,
ä?» - dep oilady da, tez kiınıp tysqa şyqty.
− Myrza, sapar oñ bolsyn!
Täñırbergen salqyn amandasty. İebeisın onyñ renıştı türıne qaramauğa
tyrysty:
− Soğym soiyp jatyr iedık. Niet dūrys qoi, degendei kelgenıñdı qaraşy.
Käne, ışke kıreiık.
− Jä, özıñ bar da körpe-tösek salğyza ber!
− Körpe saluly, myrza.
Qonaq kırer - kırmesten jas kelınşek ülken aq samauyrğa şai qoidy.
Qazanğa iet saldy. Qonaq jabdyğymen lypyldap kırgen - şyqqan saiyn
qara közı jalt ietıp, janaryna qūmarlyq ot tūtap, tör aldynda otyrğan
qara mūrtty sūlu jıgıtke bır- bır qarap ötıp jür. Köñılı jüirık
Täñırbergen myna uyzdai jap-jas kelınşektıñ kısı aldynda näpsısın tejei
almai, közge tüsıp qala beretın kınäsız añqaulyğyn ūnatyp otyr.
İebeisın baiqasa da, köñıl bölmedı. Būl kütpegen bır tosyn äñgıme qozğady:
− Ras bolsa, kelındı qoia berdı dep iesıttık qoi osy.
− İä, qatyndar syiyspady.
− Jaqsy ıstegensıñ. Qyzyl köz şaldyñ belın bır syndyrğan iekensıñ.
Būl Täñırbergennıñ körıngenge ışın aşa bermei, qūlyp astynda ūstaityn
syry iedı; sondyqtan ol İebeisınnıñ jetelegen jağyna baspady. İebeisın
myrzanyñ osal jerınen ūstağanyn bılıp, soğan bır jağynan özı yrza bop,
tobarsyğan bettıñ toñyn syndyra iezu tartty:
− İendı tösek jañğyrtatyn şyğarsyñ? Täñırbergen boiyna söz darytpai,
sazaryp alğan-dy.
Sauda dosynyñ myna türtkısı köñılıne jaqqany sonşa, ol şūğyl
jadyrady. İerteden berı taqymdap qoimai otyrğan İebeisınge iendı onyñ özı
tap berıp:
− İe, bärekeldı. Myna sözıñ qūlağyma jağyp kettı ğoi. Mağan közdep jürgen
qyzyñ bar şyğar? - dedı.
− Qyzdy özıñ tañdaisyñ da.
− Joq, sağan tandatsam qatelespeitınımdı bılem. İebeisın qonağynyñ zılsız
äzılmen özın jağalap kele jatqanyn bıldı de, türegep kettı. Osydan keiın
ol Täñırbergennıñ qasynda däiek tūtyp otyrmai, bala ornynda ūşyp qonyp, üi şaruasyn ıstep kettı. Qonağyna iet berdı. Şaiyn berdı. Būnyñ
bärın az körgendei, iendı bır kezde:
− Myrza, susynğa qalaisyñ? - dep sūrap, oğan qonağy yñğai bıldıre
qoimasa da, ışpese auzynan qaitsyn degen kısışe, - äi, qatyn, myrzağa
susyn, äkel - dedı.
Täñırbergen tañdanyp otyr. Osy jıgıttı özderınıñ auylynda qolbala bop
jürgen kezınen bıledı. Sol kezde de būl däl osyndai iedı: sol kezde de bır
jannyñ betıne jyly raimen qaramai, kısı aldynda qabağy salbyrap
tūratyn.
Baiağyda būlarğa jaqqany - aitqanyñdy qalt ietpeitın. Kısı öltır deseñ, de
bas tartpai, jūmsağan jağyña bara beretın qasietı demeseñ, basqa
jağdaida börene siiäqty bıteu bolatyn.
Sol jıgıttıñ iendı aiaq astynan iebedeisız, doğal denesımen jüzık közınen
ötkendei, ielpıldep ketkenı küdık tuğyzady. Myrza syrly zerenge iernın
tigızdı de qaitaryn berdı.
− Būl qalai? Tıptı almadyñ ğoi.
− Rahmet. Söileselık, otyruşy özıñ mūnda. - İebeisın qonaqqa közın salmai,
betın alyp qaşa berdı.
Kütuşı äiel qasynda tūrsa da, qonaqtan qaitqan susyndy oğan bermei,
öreşege özı aparyp qoidy. Sosyn joq jerden ılgış tauyp, äielıne ūrsyp,
buuly jatqan teñdı syrtqa qarai dyryldatyp süirei jöneldı. Auyz üige
şyqqasyn da syrtta jürgen bıreulerge dauystap, ar jağynan tört-bes
kısını şaqyryp aldy:
− Äzırsıñder me?
− Äzırmız.
− İendeşe, käne jürıñder.
Auyz üi abyr-sabyr. Älgı kısıler bırlı-jarym adamnyñ älı kelmeitın auyr
teñderdı bırneşeuı qoldasyp köterıp syrtqa alyp şyqty. Sonan keiın de
syrtta bıraz ainalğan İebeisın ışke kıruı kırse de, bıraq tıze bügıp otyrmai,
tymağyn, tonyn kiıp, belın tyñqityp buyp aldy.
− Al, myrza, sen jatyp demala ber. Üide senı kütetın kısı bar. Men
azğantai bırdeñenı qalağa jöneltıp salaiyn.
Täñırbergen betın syrt salyp otyrğan suyq qalpynan jıbımedı. Sauda
dosyna: « Üide äielıñ qalsa bolady, özıñ qaida ketseñ de ierkıñ, kete ber»,
degendei qolyn sıltedı. İebeisın şyryp kettı. Täñırbergen onyñ tüp
qazyğy - Temırke iekenın bıledı. Tatar baiynyñ ışı - bauyryna kırıp, özara
yñğailasyp alğaly būl qazır däl bır juan qara terekke örmelegen
şyrmauyqtai joğarylap boi sozyp barady.
Tösek salatyn yñğai baiqalğasyn Täñırbergen tysqa şyqty. Tolyq ai
töbege keptı. Dala süttei jaryq. Qora ışındegı bağanağy mol bailyq
äldeneden ürıkkendei tüp - tügel qarasy batqan. Qañyrap bos qalğan
qoranyñ arğyraq bır tükpırınde bailauly tūrğan aq arğymaq iesın körıp,
oqyrandy. Şamasy o da «tastap kettı» dep kımge şağynaryn bılmei tūrğan
siiäqty.
Täñırbergen üi syrtyna ūzap şyqty. Kıreşılerdıñ qarasy körınbedı.
Qysqy joldyñ qaşyqtyğyn oilap, kölık tyñ tūrğanda jıtı jürıp, bır- iekı
qyrdan asyp ketken siiäqty.
***
İerteñıne Täñırbergen kün şyqpai atqa qondy. Teñız basyn ainalyp
jürudıñ bıraz būrystyğy bolğasyn qatty jel qaryn ürlep ketken jaltyr
mūzdyñ üstımen Bel - Aranğa tura saldy. Aq arğymaq tağalauly iedı;
änşeiınde tört aiağy denesın auyrlamaityn jelqaiyq at kökşe mūzğa
tüskennen keiın tıptı jeldei iesıp, Täñırbergennıñ taqymy astynda
oinaqtap keledı.
Oğan aqi köz jıgıt sor boldy. Tağasyz at taqyr mūzğa tüskesın bauyryn
jaza almai, bügejektedı de qaldy. Täñırbergen ony tastap ketkısı kelmei,
ärı-berı qarailap kördı de, taqa bolmağasyn qolyn bır sıltedı.
− Şyrağym - au, jol jüretın bolğasyn ierte bastan kütınıp, atyñdy
tağalatyp almaisyñ ba? Jä, keiın kele jatarsyñ.
Şamaly jürgesın köz ūşynda aşyq teñız üstınde jürgen kısıler körındı.
Būlar jar basyndağy balyqşylar aulynyñ ier-azamaty iedı; tatar baiy
balyğy mol kölder men basat - basattardy bır özınıñ menşıgıne derbes
qaratyp alğasyn būlardy aşyq teñızge aidap salğan iedı.
Täñırbergen basqağa būrylmai, at basyn Dosqa turalady. Syrt habardan
iestuı Dos qazır köp balyqşydan şettep jalğyz üi qapty. Sudyr Ahmet,
Töleu, Qalau siiäqty tört - bes kısı bolmasa, qalğan qara tobyr ūitqysyn
būzbai tügeldei Möñke jağyna şyğyp alğan körınedı.
Dos salqyn amandasty:
− Sapar oñ bolsyn, - dedı ol.
− Äumin. Syralğy alaiyn dep keldım.
Dos äzılge şorqaq bolatyn. Täñırbergendı keketıp tūr dep oilağan ieken.
− Mıne, al!.. Bärı senıkı, - dep mūz üstınde jatqan bes - alty qylağaidy
ietıgınıñ tūmsyğymen bır- bır teuıp ary ysyryp tastady.
− İä, balyq naşar ieken. Sonda būl teñızdıñ baiağy balyğy qaida ketken?
− Şyrağym - ai, sonyñ nesın sūraisyñ. Būl teñızdıñ balyğyn qūrdym
jūtyp jatyr ğoi.
− Qūr - dym?..
− İä, Temırke degen qūrdym şyqqan joq pa?! Qūdaidyñ kök teñızın de bızge
būiyrtpai, qylyğy ötıp tūr ğoi qu tatardyñ.
Täñırbergen Dostyñ zyğyry qainap, küiıp tūrğanyn baiqady. Dos qaita
söiledı:
− Qatyn-bala aş, üige barsañ talap jei jazdaidy.
− Soğan Temırke kınälı me?
− İendı kım? Aşyq teñızge aidap şyqty. Bızge būnan artyq ne ısteidı?
− Äi, qaidam. Bar päle Temırkeden degen dūrys bola qoiar ma ieken...
− İendı kımnen?
Täñırbergen onyñ jauap tosyp tūrğanyn baiqasa da, ädeiı aşyndyryp,
yzasyn qainata tüskısı keldı de, äregırekte au qarap jatqan balyqşyğa
nazar audaryp, ony iegımen nūsqap:
− Anau kım? - dedı. Dos jaratpai:
− Älgı aljyğan şal ğoi, - dei saldy.
− Möñke me? Onyñ jağdaiy qalai?
− Ony qaitesıñ? Onan da, Täñırbergenjan, äuelı jañağy sözıñdı tüpteşı.
Mümkın, men tüsınbei jürgen şyğarmyn.
− İä, sen tüsınbei jürsıñ. Temırke qyryna alsa Möñkenı aldy, sende nesı
bar? Sen ırgeñdı onan äldeqaşan aşyp, äldeqaşan bölektep alğan joqsyñ
ba?
− Onan bügınde jönım basqa.
− İendeşe jaraidy, Temırkenı köndırudı men moinyma alaiyn. Al, özıñ şe?
− Men be?
− İä, sen. Men bılsem, Möñke ırgesınen üiır aldyrmaityn qūtpan aiğyr
ğoi. Şynyñdy aitşy, özıñe-özıñ senıp, ierteñgı künı taban tırep tartysqa
tüse alasyñ ba?
Dos myrzanyñ arjaq oiyn añğarmady. Qandai sözdı de tura qabyldaityn
dökır jan osy arada oğan öz köñılındegı oiyn aşyq aitty:
− Täñırbergenjan, nesın qazbalai beresıñ? İeger sondai atty kün bolyp,
Temırke könse, köre qal, bar balyqşy Möñkeden bır künde ırgesın aşyp,
sypyrylyp şyğady.
− Jä, iendı boldy. İerteñnen bastap öz abyzyndağy jıgıtterıñdı jinap al
da, auyñdy osy teñızdıñ qalağan jerıne sal.
− Kurnos İvandy qaitemız?
Täñırbergen qoiyn qaltasynan tıldei bır qağaz alyp, Dosqa ūsyndy.
Mūnysy zapret jerge ay saluğa ierık bergen qağaz ieken.. Myrzanyñ osy
joly qaladan bıtırıp qaitqan bır şaruasy osy iedı. Temırke alğaşqy sätte
bet baqtyrmai: «İoq - ioq, ul bolmi. Ul jirlär qyp - qyzyl bailyq, bit»,
- dep qasaryp otyryp aldy. Osylai bolaryn aldyn ala bılıp kelgendei,
Täñırbergen tük sasqan joq. Tek mūrtynan külıp: «Ai, bai - ai! Senıñ
bailyğyñdy balyqşylarğa talatqaly otyr deisıñ be menı?.. Tegı,
künderdıñ künınde qoldağy bailyqtan aiyrylyp qalmau üşın de qorğanyş
myqty bolu kerek iemes pe? Myna balyqşylardy azben aldap, özderın
qolyñda ūstap otyrsañ, qorañdy küzetken itten kem bola ma? » - dep, tatar
baiyn tüpkı oiyna közemeldep qoidy da, osy rūqsat qağazdy onan op-oñai
alyp iedı.
Dos qağazdy qoinyna basyp aldy. Täñırbergen qoştasyp jürıp kettı.
Köñılı tynyştalğasyn at basyn promsolğa turalady. Syrt habardan
Aqbalanyñ mūnda köp tūraqtamai, toñ balyq tiegen kıreşılerge ılesıp,
qystyñ közı qyrauda Şalqar şaharyna köz asyp ketkenın iesıtken.
Keleşekte qandai qorlyq körse de, tabaşyl köptıñ közıne tüspei,
tanymaityn syrt jerde bolğysy kelgen iesebı me ieken?
Täñırbergen būl künderı Aqbalanyñ atyn özı de, özgege de auyzğa alğyzbai
tyiym salyp qoiyp iedı; būl ömırınde Aqbala degen äieldıñ bolğany da
iesınen şyğyp ketkendei iedı. Ol jönınde syrtqa syr şaşpai, it ölse de
bärın ışıne jiyp, tysqa tısınen şyğarmai, tıstenıp alğan-dy. Aqbalany
üiden aidap şyqqan künnıñ ierteñıne qaperıne tük kırıp şyqpastan iel
aralap ketken qataldyğyna keiın onyñ özı de tañ qalğan-dy.
Promsol basynda halyq köp ieken. Qalağa toñ balyq aparyp qaitqan
kıreşıler Täñırbergen kelerdıñ aldynda ğana oralypty. Kıre tartqan
tüieler Täñırbergendıkı, kıreşılerdıñ de teñ jartysy Täñırbergennıñ
jıgıtterı bolatyn.
Olar myrzany köre sala jügırıp kep, jalpyldap amandasa bastady.
− Qalai, kölıkterıñ tyñ ba? - dedı Täñırbergen.
− Şükır. Qoñy jyğylğan joq.
− Qalai, būndağylardyñ jügı äzır me ieken?
− Äzırı äzır - au... bıraq, myrza... bır- iekı kün qatyn - balanyñ qasynda
bolyp, kır -qoñymyzdy judyryp degendei...
− Joqty soqpa! Kölıkter tyñ tūrğanda qalağa jiırek qatynap alu kerek.
Özı aitqan jerde mynalardyñ qarsy kele almasyn bılgen myrza älgıden
keiın ieşkımdı de tyñdamai, būrylyp jönele berdı. Qart kıreşı äldene
aitqysy kelgendei, qatarlasyp ierıp kele jatyp:
− Myrza... - dep iedı.
− Jä, aittym ğoi...
− Joq, ol iemes, basqa...
− Ol ne?
− Myrza... Şalqarğa İelaman keldı. - Täñırbergen toqtai qaldy; kenet
qatty soğyp ketken jüregın sap-sap basyp aldy da, özınen säl keiınırek
toqtağan qart kıreşıge būrylmai, syrtyn berıp tūryp:
− Ony sağan kım aitty? - dedı.
− Özım kördım. Auyzba - auyz söilestım. Rai sol jaqta qaitys bopty.
Myna habardyñ rastyğyna Täñırbergen iendı kümändanbady. Osydan keiın
ol jolyqpaq bop ädeiı ızdep kelgen Aiğanşağa da soqqan joq. Kurnos
İvannyñ äzır tūrğan asyna da qaramai, atyna mınıp jürıp kettı.
Soğys auyrtpalyğyn kötergen qoñtorğai halyqtyñ, äsırese, osy bır öñı
jūqaryp tūrğan üstıne myna bülıkşı kelse ne bolady? Balyqşylar auly
men būl öñırdegı kedei auyldar baiağy on altynşy jylğydai tağy da onyñ
soñyna ierıp, būnyñ ırgesın jalañaştap ketpesıne kım kepıl? Onsyz da osy
künı Ojar Ospan bır jaqqa, Ramberdı bır jaqqa tartyp, öz ışınde de auyz
bırlıktıñ bereketı ketıp tūrğany mynau!
Täñırbergen şiryğa tüstı.
***
Jol üstınde bır bailamğa kelgen jıgıt iel jatqanşa iekı-üş kısını jan jaqqa şaptyryp, bas-aiağy bır künnıñ ışınde osy öñırdıñ igı jaqsylaryn
jiyp aldy. Sol künnıñ ierteñıne habar tigen kısılerdıñ aldy kelıp,
Täñırbergennıñ üiıne tüsıp jatty. Kelgen kısılerdıñ ışınde būl öñırdıñ
belgılı ırı bailary - Myñbai, Jüzbai, Jylqybai bar. Semız sary
Ramberdı bar. Jalaqtağan jıgıtter üzık - sozyq kelıp jatqan kısılerdıñ bas aiağy jinalğanyn kütıp jatpai, syily qonaqtardyñ bas - basyna qoi
soiyp, qazan kötere bastady. Buy būrqyrağan samauyrlardy qaiqañdap
kötergen jıgıtter qonaq kütken üige arasyn üzbei qaita - qaita kırıp
jatty. Tün ortasy auyp, tañ aldyndağy qalyñ ūiqynyñ bır mölşerınde
asqa toiğan jūrt öz denesın özı auyrlağandai bır- bır jastyqty qoltyğyna
basyp, bas tüiıstırıp jantaiyp jatyp, ūiqy qysqan qabağy älsın-älı
jūmyla bastağan iedı. Sol kezde bıreu at jaiyn äñgımeledı; özderı bıletın
jerdegı jüirık attardy bırınen soñ bırın maqtap otyryp, bır kezde
Täñırbergennıñ aq arğymağyn auyzğa aldy.
− Bäigege qosyp kördıñ be?
− Joq...
− Beker bağyn bailap jürsıñ. Januar, aq arğymaq pyraq qoi. Qanatty
bolmasa, tuiaqtyda oğan şaq keletın jylqy bar deisıñ be?
− Söz bar ma?! Ou, aq arğymaq Körūğylynyñ qara atynyñ tūqymy ğoi.
Teke - Jäumıt jylqylarynyñ nesın aitasyñ, qusa - jetedı, qaşsa -
qūtylady.
− Dünie küiıp ketse de, iendıgı jerde menıñ armanym Täñırbergenşe bır
türıkpenmen dos bolyp, tūlpar mınıp jürsem deimın.
Mūny aitqan būlardyñ ışındegı ieñ auzy jeñıl, añqau Jylqybai iedı; oğan
jalğas otyrğan Ramberdı basyn bauyryna alyp, bulyğa myrs - myrs küldı.
Būnysyn üi ışındegılerdıñ ieşqaisysy baiqai qoimağasyn basyn köterdı.
Ol tağy da Täñırbergennıñ közın ala bere, myna jağynda otyrğan
Myñbaidy büiırınen türtıp, özderınen basqa ieşkımge iesıttırmei,
mūrnynyñ astynan mıñgırlep:
− Oibai, myna qoi baqqan sorlynyñ añqauyn qara. Täñırbergendı
türıkpenmen dos bop, tūlpar mınıp jür dep oilaidy ieken ğoi, - dep qolyn
tüñıle sermedı de, terıs qarap būrylyp kettı.
Tösek salatyn bolğasyn qonaqtar syrtqa şyqty. Jañağy äñgımeden keiın
Myñbai men Ramberdı basqalardan bölektene berdı.
− Mynau bızdı nege şaqyrdy ieken?
− Qaidam, bır iesebı bar şyğar.
− İe - ie, sūm ğoi, iesepsız aiaq baspaidy. Baiqaisyñ ba, bızdı qatty syilap
kettı-au. Tegın be osynysy?..
− Qaidam, torğaidy tūzaqqa tüsıru üşın tary şaşuşy iedı ğoi.
İekeuı qosyla küldı. «Torğai» deidı de, küledı.
− Qalai deseñ de sūm neme küşeiıp aldy. Oi, zalym, qazır şarşysyna
kelıp tūr. Bır jağy - sauda, bır jağy - ūrlyq...
− İe, solai! Atañ qazaq « Ūrlyq tübı - qorlyq» deuşı iedı-au. Osy jıgıt tym
kerelep bara ma, qalai? Tübı bır pälege soqtyrmasa qaitsın?!
− Ärine, tergeusız dünie joq. Jıgıtterın qaita-qaita attandyryp,
türıkpennıñ jylqylaryn quyp äkeledı de jatady. Östıp jürıp bır künı
bızdı türıkpenge talatpasa qaitsın?!
− Süiter, süitpei tynbas būl jıgıt...
Keiıngı jaqtan būlardy ızdegen dauys şyqty; qonaq tüsken üige tösektı
äldeqaşan salyp tosyp otyr ieken; osydan keiın boiyn auyrlağan
qonaqtar tösekke jatyp, basy jastyqqa tier - timeste ūiyqtap kettı. Sol
künnıñ ierteñıne Täñırbergen qonaqtaryna tağy da mal soiğyzyp, as - su
berıp jailap otyryp, ūzaq - sonar äñgıme bastady. Ol osy otyrğan igı
jaqsylarğa aralarynda köpten berı üzılmei kele jatqan kikıljıñ, renış,
aşu -arazdyqty tastap, iendıgı jerge halyqtyñ basyn qosyp, ieldıñ ırgesın
bırıktıretın bütındıktı aityp iedı. Būny rubasy aqsaqaldardyñ bärı
maqūldady. Būndaida ylğida ışın aldyrmaityn qiyn Ramberdı auyzbırlık
söz bolğanda analar qūsap ielp ietıp qostai qoimasa da, aşyqtan - aşyq
qarsy bolmai, ün - tünsız kezın tömen salyp yñyldap otyr.
Täñırbergen onyñ bylqyldaqtyğyn jaqtyrmai:
− Käne, osyğan bata qylamyz ba? - dep, köp ışınen päle basy Ramberdıge
qarap iedı, ol sonda da şeşıle qoimai, tek Täñırbergen qadalyp otyryp
alğasyn ğana:
− Degenıñ bılsın. Bıraq, äi, bala, sen özıñ baiağynyñ jol - jorasyn bılesıñ
be? Baiağynyñ ülkenderı osyndai bas qosqan jerde «Qūr aiaq - q - qa bata
jür - mei - i- dı» - de - u - şı m - me iedı, qaalla - ai?..- dep mıñgırlep,
sözınıñ aiağyn kümıljıleu şūbatyp, iekı ūşty oi tastady da, Jylqybaidyñ
syrt jağyn ala bere kölbep qisaia kettı.
Täñırbergen būlardy jiğandağy ieñ basty şaruasyn keiınge qaldyryp
otyrğan-dy. Äuelı auyzbırlıktı myqtap alsa, iekınşı şaruasynyñ
qiyndyqsyz op-oñai şeşıletının bılıp iedı. Auyzbırlıktıñ türı älgı boldy.
Rubasy aqsaqaldar tatulasu üşın de keşeden bergı būl üiden ışken,
jegenınıñ üstıne tağy bırdeñe dämetetın syñai baiqatty. Būğan jas myrza
renjıgendei bop ündemei otyrdy da, bır kezde keiınge saqtap otyrğan
oiyn da ortağa saldy: iestuı boiynşa ūzaq soğystan jılıgı şağylğan orys
äskerı qaru - jaraqtaryn tastap, maidannan qaşyp jatqan körınedı. On
altynşy jyly qara jūmysqa alynğan qazaq jıgıtterı de ielıne qaita
bastapty. Orys qalalary aş - jalañaş. Resei halqy qazır uaqytşa
ükımetke qarsy köterılıs aşyp, jer-jerde iereuıldep jatyr. İerteñ
uaqytşa ükımet qūlasa zaman ne bolady? Onan keiıngı tırlık tūl bop, aiaq
basqa şyğyp ketpesıne kım kepıl?
− Oipyrym - ai, Täñırbergenjan - ai, bar pälenı üstımızge üiıp tastadyñ au.
− Apyr - ai de! Mynadan keiın düniesı qūrğyr tarylyp, aspan alaqandai,
jer tebıngıdei bop kettı ğoi.
− Qaida barsañ - Qorqyttyñ körı deseñşı.
− İendı ne ısteuımız kerek?
− Menıñ de aitaiyn degenım osy iedı, - dedı Täñırbergen. - Qazırgıdei ala
qiğaş düniede aldy-artyn boljap otyrğan kısı ğana adaspaidy. Ol üşın
aramyzda közı aşyq oqyğan azamat bolğany jön.
− İe, ony qaidan tabamyz?
− Tabylady. İel arqa süieitın oqyğan azamat myna Arqa jaqtan şyğyp
jatyr. Aryğa barmai-aq, özımızben ırgeles otyrğan myna Yrğyz ben
Torğaida da oqyğan azamat az iemes. Olar partiiä qūryp, gazet şyğaryp,
alaş azamatyn Abylaidyñ aq tuynyñ astyna jiyp, üş jüzdıñ balasynyñ
basyn qosyp jatqan körınedı.
− Apyr-ai, ä?.. Solai ma?!
− Mynau bız iesıtpegen jañalyq qoi!
− Jaqsylyq deseñşı. İä, Täñırbergenjan, tağy qandai habar bar?
Täñırbergen mynalardyñ qūştarlyğyna qarap, jañağy sözı būlardyñ da
tas bauyryn jıbıtkendei körıp, özı de köñıldene bastady:
− Arqa jaqtağy azamattar äzır bızge nazar audara qoiğan joq. Bızdı
bauyryna tarta qoiatyn syñai baiqalmaidy.
− Apyr-ai, ä?.. Solai ma?
− Aq patşa qūlap, aq dıñgegımız üzılıp tūrğanda, bız de ieñse köterıp,
ieldıgımızdı tanytsaq, süitıp Arqa azamattaryna ün qossaq deimın. Olar
bızge öz aiağynan kelmese, bız kısı jıberıp şaqyrsaq, qalai? Käne, būğan
qalai qaraisyñdar? - dedı Täñırbergen.
Jaña ğana laulap otyrğan jūrt kenet su sepkendei söne qaldy. Bärı bır
kısıdei közın kötermei, basyn bauyryna tartyp, tūqyraiyp ala qoidy.
Täñırbergen olarğa barlai qarap, şydammen tosyp otyrğanda, Myñbai
mıñgırlep:
− Qaidam, onyñ retı qalai bolatynyn. Oqyğan adamnyñ baby qatty
bolady deuşı iedı. Keltıruın keltırıp alyp, ierteñ päle qylğanda oqyğan
tyraş nemelerdıñ oiynan şyqpai, Täñırge jazyp jürmesek, - dep küdık
aityp iedı.
Oğan myna jaqtan Jylqybai ün qosyp:
− Arnap şaqyrğasyn, ärine, salmaq senı men bızge tüsedı. Şyğyny da şaş
ietekten bolatyn şyğar, - dedı.
İendıgı qalğandary tymyraiyp Ramberdınıñ auzyn bağyp otyr. Täñırbergen
ünsız. Kelımge kelgışterdıñ özı kerı siıp, ikemge kelmei qiğaş tartyp
jatqanda, būlardyñ ışındegı ieñ bır qyrysy qalyñ qyñyr Ramberdınıñ
kelıstırmesın bılıp, būl oiynan da ieşteñe şyqpasyn baiqap iedı.
Ramberdı sirek sary mūrtynyñ astynan bır myrs iettı:
− Oqyğan azamatty syrttan ızdep qaitemız? Şyn kerek bolsa, senıñ üiıñde
de bır oqyğan jıgıt bar iemes pe?!
Änşeiındegı ündemei jatyp aiaqtan şalatyn ädet. Sözderı jaraspağan
qonaqtar «au, bostan - bosqa otyra beremız be?» - degendei, bır- bırıne
qarady da, sosyn yrğalyp oryndarynan tūrdy. Yrğalyp-jyrğalyp
kiınıp, tüsın bermei tomsarğan qalpy ün-tünsız tarap bara jatty.
Täñırbergen syr bermei, salqyn qoştasyp şyğaryp saldy. Keşegı patşa
ağzamnyñ qazaq dalasynda arqa süiegen adamdarynyñ siqy älgı... Olardyñ
qai -qaisysy da künşıl, kündes qatyndai, ömır boiy auyl arasynyñ
bäseke - partiiäsynan boiy asyp körgen iemes.
Täñırbergen olardy, älde özın mysqyldağandai myrs-myrs küldı. Tym
qūrysa, tap qazırgıdei tağdyr tarazyğa tüsken aumaly - tökpelı almağaiyp
zamanda, jön tappai tūrğanda aqyldasar adam bolmağanyna qinaldy.
Ağanyñ siqy - Aldabergen. Aqbalany auyldan quyp, Süieudıñ sağyn
syndyrğanğa mäz. Sonan berı sofy ağasy men bäibışe būğan yrza.
Otbasymen tabyssa da oqyğan ınısımen iekeuınıñ arasy būrynğydan beter
suysyp, kelımge kelmei kereğarlanyp barady. İnısı būğan tüsınbeidı. Būl
ınısıne tüsınbeidı. Bır tündık astynda bırge össe de, bügınde örısterı basqa.
Keide kedeilerge jany aşyp, iet - bauyry ieljırep tūratyndai bolsa,
kelesı bırde tısteuık attai kırjıñdep, olardyñ özın jaqtyrmaidy. Sondai
kezde ınısınıñ qai jaqtyñ soiyl soğary iekenın bılmei, dal bolady. Būl ne?
İlelı, syrqat jannyñ babyn taptyrmaityn ädettegı kınämşıl, küigelek,
şamşyldyğy ma? Älde mınezsızdık pe?
***
Temırke qazır köñılsız iedı. Köpten arman ietıp jürgen kökeidegı promsoldy
qolyna tüsırıp, jaña-jaña şarşysyna kele bastağanda patşa taqtan
qūlady da, üstınen üzıgın ūşyryp äketken üidei, köñılı qūlazyp sala berdı.
Onyñ üstıne türık maidanynan Miulgauzin kelgelı kışkentai qalanyñ
tynyştyğy būzyldy. Kün qalai batty, solai iezıluşı tapty iereuılge
şaqyrğan ūrandar osy şahardağy ötıbırlı üilerdıñ mañdaişasyna ılınıp
qalatyn bop jür. Sondai sözder būnyñ da dükenıne üiır bop alğasyn
künde-künde ieleñ -alañda jūrttan būryn tūryp, iesıktı, qaqpany bır qarap
şyğady.
Äiteuır, sauda talaby jaqsy. Būğan ala - böle teñız tüpsız bailyq boldy.
Qys bolsa kıreşıler tyşqandai tasyp jatqan toñ balyq qalağa kelgen
bette qyp-qyzyl altynğa ainalyp, qaltasyn qalyñdatyp jatqan-dy. Bügın
de iel jata bergende toñ balyq artqan jiyrma - otyz tüielı kıreşı kep,
tereze qaqty. Dybysşyl Temırke tösekten atyp tūryp, iyğyna asyğysta
qolyna ılıkken bırdeñenı ıle sala şärkei kigen aiağyn syrp - syrp basyp,
apalaq - qapalaq syrtqa şyğyp iedı. Ol jetkenşe myna jaqtan küzetşı
şal qaqpany aşyp, alys joldan auyr jük tartqan tüieler asyqpai
aqyryn qozğalyp, keñ aulağa kırıp jatyr ieken.
− İ, şuşy qazaqtar-ai... Nege keşıktıñder? Osynşa ainalğandaryñ ne?
− Kır - qoñymyzdy judyryp...
− Qoi, qoi indı! Sender kır-qoñdaryñdy juyp jatqanda, şoqynşyq
İebeisın qalany balyq sasytyp, tağy da aldymdy orap kettı, vit.
Kıreşı qazaqtar söz talastyrmady. Tatar baiynyñ är kezdegı üirenşıktı
baibalamyn ünsız tyñdap, qorada jatqan sary taban qardy syqyr-syqyr
basyp jürıp, ton balyqty keñ qoranyñ tüp jağyndağy quysqa satyrlatyp
üidı. Belınen jügı tüsken tüieler pysqyryp, bei - jai küiıs qaiyryp
jatyr.
Temırke iel qazağy äkelgen närselerdı jaqsy körse de, bıraq olardyñ
özderın jaqtyrmaityn. Boiyña säl jaqyndatsañ, olar özderınıñ auyldağy
mınezın qalada da ıstep, bilep - töstep, ärı - berıdesın basyña şyğyp
ketetını belgılı. Sosyn Temırke olardy alysyraq ūstap, olarğa arnap
salğan aulanyñ tüp jağynda qonaqjai bolatyn. Qazan - oşağy da bölek.
Bi-bolystar men bailar bolmasa, bylaiğy qazaqty älgı qonaqjaiğa
tüsıruşı iedı. Bügıngı kıreşılerdıñ arasynan... däm - tūzyn talai tatqan,
teñız öñırınde özımen qai zamannan syilas, qadırles bai üidıñ jas
kelınşegın älgınde masqara bolğanda baiqamai keşteu körıp qysylyp
qalğan Temırke aiaq astynan abdyrap sasyp, qalbalaqtady da qaldy. «Nege
keldı ieken?» - dep oilady. Ädette qyz ūzatatyn, kelın tüsıretın kezde bai
auyl senımdı bır kısısın arnaiy qalağa jıberıp, kerek - jarağyn üiıp -tögıp
äketetın...
Temırke qaltaly kelınşektı qolynan şyğarğysy kelmedı. Alğaşqyda
qalai jağynaryn bılmei, myna kelınşek myrzanyñ jas toqaly iekenın
bılse de, onyñ köñılın qalai tabudyñ iesebın tappai, körgen boida ony
«bäibışe» dep jalpyldap ala jöneldı.
− Ä, bäibışe, aman - sau barsyñ ba? Myrzanyñ denı - qarny sau ma?
Aqbala ündemedı.
− Bäibışe, päueskeñ qaida? Qazır zaman jaman, vit. İ- i, Alla... şüşı künı
halyqtyñ piğyly būzylğan. Şulai! Päueskenı syrtta qaldyruğa bolmi, dep syrtqa jügırmek bolğan tatar baiyn Aqbala şaqqa toqtatty.
− Men... men myna kıreşılerge ılesıp...
− Oqasy ioq, oqasy ioq... Qazır būrynğydai bap talğaityn zaman iemes, dep, Temırke juyp - şaimaq bolsa da, ışınen boqtap: «İt qazaq bailyqty
başyna jarata bılmei. Alarnyñ bailyğy aram ölgen malmen teñ», - dedı.
Temırke būlardyñ būnşa kölıkpen kelgenın bılgesın, qalada ainalmai,
jügın tüsırıp bır tünep şyqqasyn ierteñıne ielge qaitaryn bıldı. Myna
kelınşek te kerek-jarağyn alğasyn ılesıp kelgen kıreşılerden qalmas,
qaitar dep oilap, qonaqüige jıbermei, qasyndağy kısılermen bırge öz üiıne
tüsırdı.
Özderıne osynşa syi - syiapat körsetıp jatqasyn kıreşı qazaqtar
ieşteñeden qyqbady. Äi-şäi joq syqyrlağan qalyñ kiımderımen törge
şyğyp, sarala tösektıñ üstınde taltaiyp tūryp üstı-basyn jeñıldep
şeşıne bastady. İesık jaqqa tastasa ar jağynan bıreu alyp ketetındei,
zıldei ietıkterın gürs ietkızıp ırge jağyna tastai saldy.
Temırkenıñ äielı syrtqa ata jöneldı.
− İ - i, Alla! Alla qaiym! Şuşy qazaqtar öz üiınde de ietıgın törge şeşe
me?
Temırke de osy ömırde qazaqtardan äbden köñılı qalyp, tüñılıp bıtken
kısışe qolyn sılkılep zarlap qoia berdı:
− Qoi!.. Qoi ularny! Bū şoqynşyqlar otyzğa kilsä, alarnyñ itıgı
alpysqa kilä, vit.
Qonaqtardyñ aldyna dastarhan jaiyldy. Şai üstınde Temırke tağy da
Aqbalanyñ asty-üstıne tüsıp, kesesın özı alyp berıp: «Bäibışe, ış, je», dep ierekşe yqylas bıldıre bastady. Aqbala qysylyp barady. Boiyn
myqtap suyp, alypty. Jyly üige kırgesın de juyq arada özıne-özı kele
almai, qoly, aiağy bürısıp tıtırkep qap otyr.
− Bäibışe, būryn qalağa kelıp pe iedıñ? - dedı Temırke.
− Jo - q...
− Oqasy joq, oqasy joq... Būiyrsa jaz aiynda da kelersıñ. Jazda qala
äibetırek bolady. Köşelerde terek - taldar. Qala ırgesınde köl bar. Tek
teñız jağasynan kelgen kısı köldı mensınedı deisıñ be? He - hee!..
Temırke közı jyltyñdap qonaq kelınşekke qulana qarady. Osy qarasy
änebır kezdegı Sudyr Ahmettıñ ūry, tyşqan közıne ūqsap, Aqbala türşıgıp
kettı. Auzyndağy sözın aita almai, tüsı qaşyp otyryp qaldy. Ony Temırke
özınıñ älgı äzılıne qysylyp qalğan ieken dep oilap, ūzyn moinyn ışıne
tyğyp ala qoidy. Qonaq kelınşektıñ uialşaqtyğyn da, añqaulyğyn da
ışınen ūnatyp, şyqylyqtap külıp, janynan ketpei jür.
− Şaidyñ qyzyly kesılmesın. Bäibışege qyzylyn basa qūi!..
Aqbala balyq tiegen şana üstınde bürısıp kele jatyp ot jaqqan jyly üi
men ystyq şaidy añsaumen bolğan-dy. Bır- iekı kese ıştı me, joq pa, kenet
ieşteñege zauqy şappai tartynşaqtap qala berdı.
− İerteñ qaitatyn bolarsyñdar? - dedı Temırke kıreşılerge qarap.
− İä, bai, ierteñ qaitamyz.
− Bäibışe şe?
− Aqbala... Aqbalajan... - dedı qart kıreşı kürmelıp.
− Men... Menıñ jönım basqa...
− İä, iä, bäibışe, asyly, sin asyqpa. Kerek - jarağyndy al. Özım
kömektesem. Bäibışe, şaiyñ suyp kettı. Şai al! - dedı Temırke.
Aqbala tap osy qazır ne ıstep, ne qoiyp otyrğanyn bılıp otyrğan joq;
tatar bai ne aitsa da auzynan şyqqan är sözden şoşyp qap otyr iedı.
Temırke: «Şaiyñ suyp ketıptı» -degende, Aqbala aldynda tūrğan kesenı
auzyna qalai aparğanyn baiqamady. Yssy şaidy añdamai ūrttap alğanda,
közınen jas yrşyp kettı. Abyroi bolğanda Temırke ony baiqamady.
− Künı keşe Orynbordan köp zat äkeldım. Bärı äibat. Matur, asyl indı. Däl
üstıne keldıñ.
− Bai... bılmeitın şyğarsyz... Men - n... Mee... - Aqbala sözınıñ ar jağyn
aita almai, tüsı būzylyp, iernı dırıldep toqtady. Myna üidıñ özıne
körsetken qūrmetı men ağyl - tegıl asyn arsyzdyqpen aldap-sulap ışıp-jep
otyrğandai sezındı de, tamağynan ötpei qoidy.
Kıreşıler Aqbala şi şyğaryp alatyndai qorqyp, sät saiyn bır- bırıne
sasqalaqtai qarap qypyldap otyr. Aqbala auzyn aşyp kele jatsa jalmajan aldyn orap, oğan:
− Ainalaiyn, toñyp keldıñ, as al, ış, je! - dep jalpyldap, sözın böle
berdı.
− İä, iä, bäibışe, şai ış! Mynau jent. Jentten je!
− Bai... Sız menıñ jaiymdy bılmei otyrsyz. Men... men mūnda jel aidağan
qañbaqtai...
− Şyrağym - ai, ierteñ de kün bar ğoi. Keiın aitsañ, da bolady ğoi, - dedı
keruenbasy. Sosyn ol Temırkege būrylyp, - jolğa şyqqasyn kısı,
şynynda da, jel aidağan qañbaqtai ğoi. Jäne qys aiyndağy jol qandai
qiyn. Aqbalajan qatty toñyp keldı, - dedı.
− İä, şulai! İ- i, balaqaiym, toñğansyñ... toñğansyñ indı, - dep Temırke
jügırıp baryp, köp bölmenıñ bırınen tülkı ışık äkeldı. Aqbalanyñ
qysylğanyna qaramai, ışıktı arqasyna jauyp jatyp ta, - toñğansyñ...
toñğansyñ indı, - dei berdı.
− Aitary joq, jol alys, kün de keremet suyq... - dedı kıreşı şal.
− İä, iä, suyq! Suyq, vit.
− Toñyp, şaqqa jettık.
− Toñğansyñ! Toñğansyñ! Myrzanyñ şaruasy qalai? - Aqbala bai auyldan
qazır özınıñ jänı basqa iekenın aitqysy kep oqtalyp iedı, oğan bıraq lüpıldep
qatty soğyp ketken jüregı auzyna tyğylyp, toqtap qala berdı.
− Myrzanyñ nesın aitasyñ? Şöbı köp, qorasy jyly. Qystan jaqsy
şyğatyn, - dep qart kıreşı būl joly tağy da Aqbalanyñ aldyn orap kettı.
− İe, bärekelde, jaqsy, jaqsy ieken.
− Qūdai bergen adam ğoi. Myrzanyñ jağdaiy jaqsy. Bai, qazır... bazarda
balyqtyñ narqy qalai?
− İ, Alla... Sūrama, sūrama. Şoqynşyq İebeisın balyqty köp äkelıp, tıptı
arzandatyp jıberdı. Myna balyqty jarty bağasyna ötkıze alsañ jaqsy.
− Qap, osy sūmyrai aldymyzdy orai berdı-au!
− Ol älı de oraidy. Qazaqta « Ūiyqtağan - ūiq alady, ūiyqtamağan jylqy alady», -degen maqal bar. Mıne, būl jaqsy... bik jaqsy maqal.
Osydan keiın kıreşıler jaibaraqat, bei - jai otyryp soraptap şailaryn
ıştı. Temırke olardyñ qaperıne tük kırmei, meñıreu, kereñ kısıdei imany
selt ietpegen türıne yzalana qarady. «Būlarğa söz ötpeidı. Tüie... tüie,
vit...»
− Aldabergen sofy quatty ma? - dedı Temırke.
− Quat - ty.
− Oraza ūstauşy iedı ğoi. Auzyn älı aşpağan bolar? Äi, ul bik ğajap kısı...
Qūdai jolyn qatty tūtady... Sofyğa laiyq zattar bar minde. Būlardyñ
ala jıbek şapany bar. Jainamazdyq...
− Aitqandai, bai... sızge myrza sälem aityp jatqan. Jaz şyğa teñız
jağasynan töbesın temırletıp üi salmaqşy. Temkeñe sälem aita baryñdar,
ağaş, tasty äzırlete bersın. Şeber ūsta tauyp qoisyn. Aqşa aiamaimyn.
Yrza qylam dep jatqan...
− İä, ul aqşa aiami. Özım bıletın qazaqta ondai qoly aşyq jıgıt ioq.
Basqan ızınde bailyq şaşylyp jatady. Osy joly qalada köbırek jatty
iemes pe?! İelge qaitarda dükenge kırıp, i - i, janym... kök ala aqşany
şuşylai uystap aldy da, menıñ aldyma tastai saldy. Sanağan ioq.
Kelınıñe ieñ qymbat jıbekten köilek kerek dedı. Myrzadan men de ieşteñe
aiamaimyn. Tyğuly jatqan qyzyl atlasty äkep berdım. Örttei... Örttei
qyzyl. Asyl indı.