Qan men ter - 40

- Admiral özınde ieken, - dedı Roşal.
- Ony qaidan bıldıñ?
- Jañağy bikeş sonan şyqty. İesıñde bolsyn, Noksten keiıngı Omby
ükımetındegı myqty - osy bikeş.
- Bolsa bolar. Orys patşasyn qaşanda ierkek basqaryp, äiel bileuşı iedı
ğoi.
Kolçaktyñ iesıgı aldynda otyrğan kömekşısı - uyzdai jas ofitser būl
iekeuıne ıltipat bıldırıp, lyp ietıp atyp tūrdy.
- Admiral özınde me?
- Azyraq küte tūryñyzdar.
- İşte bıreu bar ma?
- İä, Bobkin.
Çernov betın būra bere myrs iettı. Süittı de, özderınıñ betı qaityp qalğan
biık aq syr iesıkke arqasyn berıp terıs qarap otyrdy. Bobkin juyq arada
şyğa qoimady. Şydamyn tauysqan general Çernov älsın-älı bır tūrdy,
bır otyrdy. Sosyn sağatqa qarady. Ana joly da admiraldyñ kabinetınen
şyqpai, däl osy bügıngıdei ūzaq otyryp alğan Bobkindı kütıp, äbden
zyqysy şyqqan-dy. Bır körgennen-aq osy nemenıñ būğan bas qondyrysy
ūnamap iedı. Üirek bas. Qamyt aiaq. Ras bolsa, būl özı poliak körınedı. Arğy
atasy kezınde patşağa qarsy köterılıske qatysyp, Sıbırge jer audarylğan.
Ol kezdegı familiiäsy - Bonişevskii. Bergı jağynda Bobkin bop özgertıp
jürgen būnyñ äkesı boluy yqtimal.
Jä, qalai bolsa da Kolçak ükımet basyna kelgen künı osyğan deiın bükıl
Ombyda tırı jan bılmeitın osy bır mūjyq taqylettes mojantopai kısınıñ
de Sıbır aspanynda jūldyzy jarqyrap şyğa keldı.
Omby ükımetınıñ şaruaşylyğyn basqaratyn Bobkinnıñ resmi qyzmetı
şamaly bolsa da, qazırgı qūdıretı, tıptı, älemet. Ombyğa kelgelı osy kısı
jönınde Çernov talai qyzyñ äñgıme iesıttı. Būl özı şala sauatty, dörekı,
doğal basymen zamana ağymyn añğaruğa kelgende sonşalyq jüirık
körınedı. Bylaiğy jūrt patşa qūlağan künnen bastap iekıge qaq jarylyp,
bırı - jolymyz boldy, iendı qaryq boldyñ, keneldık dep küpsıse, iekınşı
jarty -su tübıne kettık, qūrydyñ dep, dünieden baz keşıp, qaralai tüñılıp
jatsa, būl solardyñ bırde-bırıne aralaspai, ün-tünsız jürıptı de, qalaida,
äiteuır yğytyn tauyp, Kolçaktyñ ışı-bauyryna kırıp ala qoiypty. Qai
däuırde qalai ömır sürudıñ retın kökıregı köş jerden sezıp tūratyn Bobkin
patşa tağy qūlap, patşalyq joiylğanmen, ieldı, jerdı bileitın bıreudıñ
bolatynyn bılgen. Kerek bolsa, osy dünienıñ, tıptı, tas-talqan tal-berenı
şyğyp qirap, aty-zaty özgerıp, qalasa, ol Kerenskiidıñ «Uaqytşa
ükımetı» atana ma, ne älde Kolçaktyñ «Sıbır ükımetı» atana ma, meilı.
Sonyñ bärınde de jalğyz kısı qojalyq ietse bolğany. Qalğan köptıñ bärı
būnyñ, Bobkinnıñ däl özındei malai. Onan görı kışırek oryndağy şağyn
lauazymdylar da malai. Al olardyñ arğy jağyndağy sonau şūbartqan
qara nöpır köp halyq bolsa-bolmasa da, däl bır ūryğa tonalğan kısıdei
bailyq-barlyqtan, ataqtan, şen-şekpennen jūrdai bolğan öñşeñ qara
siraq malailar.
Sony bılgen Bobkin bükıl Sıbır ükımetınde bır ğana kısınıñ qūlqyn tabuğa
tyrysty. Sonyñ qūlqyn tapsa, soğan qyzmetı bolğany, Omby ükımetındegı
qalğan köp malai, tıptı, ärılese, şen-şekpenı bar malailar da būğan tük
ıstei almasyn bıldı. Qyzmetı Kolçakqa jaqqasyn ol iendı qalğan jūrtty
közıne ılmedı. Tıptı, kerek dese Kolçaktyñ özı kötergen keibır jylpos jas
ministrler söz bola qalsa, būl betı-auzy tyjyrynyp: «Äi, sony qoişy.
Onyñ qalai joğarylap jürgenın bılem», - dep qolyn bır sılteitın.
Şynynda da, Bobkin «ükımet» müşesı bop jürgen pysyqailardyñ
qaisysy qandai jolmen joğarylap ösıp jatqanyn bıletın.
- O, Jasağan! Būl dünie ne bop ketken?.. - dedı Çernov. Qart general közın
aşty. Auzyn alaqanymen basyp iesınep aldy.
- Dünie būryn qalai bolsa, qazır de solai. Tük özgergen joq. Noks pen
Karginskaiadan keiıngı Omby ükımetınıñ qazırgı myqtysy osy kısı.
- O, Täñırım!.. - dedı Çernov kürsınıp: - Qūdıretıñ küştı ğoi senıñ.
Qart general küldı:
- Jer täñırısınıñ qasynda kök Täñırısı tük bolmai qaldy ğoi.
- İä, iä, Täñırınıñ tırı janğa jazyğy joq. Dünienı büldırıp jatqan
mynalar.
- Tıptı, tergeusız kettı. Qalai büldırse de, ornynan qaşan tüsıp qalğanşa,
būlardyñ bır ısın terıs dep aita almai, ışıñnen tynasyñ da jüresıñ.
- Qyzyqsyz, Nikolai Andreeviç. Terıs ıstese Täñırı bola ma? Qūdailar
qatelespeidı ğoi.
- Tek osy qūrğyrlar köbeiıp barady. Kökte bır Qūdai, jerde bır bastyq
bolsa qandai jaqsy bolar iedı.
- Qazır özı de soğan kele jatyr. Jä, myna üirek bas qaşan şyğady?
Osy kezde būlardyñ betı qaityp tūrğan biık aq syr iesık dybyssyz aqyryn
aşylyp, arğy jağynan keudesıne qūddy köpşık tyqqandai juan denelı
bıreudıñ taqyr basy şyğyp kele jatty. Çernovtyñ sözı äser iettı me,
äiteuır özı künde körıp jürgen Bobkin kenet būğan aumağan semız üirek
siiäqtanyp kettı. Äsırese, bas süiegı bylqyldaq, balapan kezınde bıreu
qūlaq şeke tūsynan alaqanymen qysyp qalğandai, şynynda da, aumağan
üirek bas ieken. Qart general betın būryp külıp jıberdı.
Bobkin ierkek qazdai qisyq aiağymen iekı jağyna kezek audandap, baipañbaipañ basyp kep, özıne nazar audarmai tūrğan general Çernovtyñ qolyn
qysty.
- Sälemetsıñ be, general?
- Sälem!
- Sen osy keşegı bankette bolmadyñ ba? Közıme tüspedıñ ğoi?
Roşal Çernovtyñ jeñınen tartty:
- Jür, kıreiık. - İesık aldynda otyrğan jas ofitser lyp ietıp türegeldı.
Būl iekeuınıñ aldynda tağy da ıltipatpen keşırım sūrady da: «Admiralğa
sızderdıñ kelıp tūrğandaryñyzdy habarlaiyn», - dedı.
İekı general bır-bırıne qarap, iesık aldynda şarasy qūryp tūryp qalyp iedı.
Bobkin:
- Kıre berıñızder. Qazır bır özınen basqa ieşkım joq, - dep, qisyq aiağymen
teñsele basyp şyğyp kettı.
-Jañağy senımen amandasty ğoi? - dedı Roşal.
- Onda tūrğan ne bar?
- Sırä, joğarylaityn şyğarsyñ.
- Tüsınbedım.
- Sözsız joğarylaisyñ. Jañağy üirek bas iıstı alystan sezedı.
- Amandasqanyn aitasyñ ba?
- Sol az bop tūr ma? Osy kısını jek körem. Jek köretınımdı onyñ özı de
bıledı.
General Çernov osy üirek basty köpten berı bıledı. Onyñ ömır jönınde,
adam balasy jönındegı ūğymy men tüsınıgı tym tūrpaiy iekenın de bıletın.
Onyñ ūğymynda jer basqan jan iekıge bölınedı. Bırı - bastyq. İekınşısı malai. Bobkin özınıñ malai iekenın bıledı. Ol bıraq oğan arlanğan da,
qorlanğan da iemes. Üitkenı, küllı Omby ükımetınde admiral Kolçaktan
basqanyñ bärı malai. Ministrler de malai. Sol öñşeñ malailardyñ
ışınde basqalarğa qarağanda būl qaita admiral aldynda özın külşelı
baladai ierkın de, ierkelep te ūstaityn qadırlıleu malai köretın. Bobkin
özın älgılerdıñ jek köretının bıledı. Olardan da basqa Omby ükımetındegı
bır-bır portfel ūstağan sonşa köp malaidyñ bärı-bärı būny jek
köretının, tıptı, qaisybırınıñ atarğa oğy bolmai, şarasy qūryp
jürgenderın de bıledı. Būl bıraq renju ornyna äldenege ışınen
nasattanyp, myrs ietıp kületın de qoiatyn. Äitse de, kısıge özınıñ malai
iekenın sezınu qandai qiyn. Jİac bırdeñege tūla boiyn bylğap alğandai,
kısınıñ özınen-özı jiırkenetın kezı de bolatyn şyğar-au. İendeşe, älgınıñ
özıne ūqsamaityn kısılerge ıltipat bıldırıp tūratyny sonan ba? İeger, solai
bolsa, myna üirek bas onşa sanasyz da bolmas. Al sanaly kısıge malai
bolu qandai azap?!
- Kırıñızder! - dedı jas ofitser iesık aşyp.
Ülken kabinettıñ tūp jağynda otyrğan Kolçaktyñ bet öñı kömeskı. Tek
iyğyndağy admiral pogonynyñ altyn zerı küñgırt qūbylady. Kolçak gazet
ūstağan qoly tızesıne tüsıp, üstıne kırgen iekı generalğa bet öñı kırbiıp
qarady.
- Admiral myrza, menıñ armiiäm jağdaiyn iesıtken bolarsyz, - dedı Çernov
meilınşe salqynqandy boluğa tyrysyp.
- İesıttım.
- İeger tez arada osy jaqqa alğyzbasañyz...
- Joq, būl jönınde äñgıme qozğamañyz!
- İendeşe, bızdıñ halımız keleşekte būdan da qiyndaidy. Admiral myrza,
sorly Reseidıñ tağdyryn şyn oilaityn bolsaq, keleşek ūrpaqtyñ
qarğysyna qalğymyz kelmese...
- Jä, general! Aittym ğoi, būl jönınde, tıptı, äñgıme qozğamañyz. Odaqtas
ielderge uäde berıp qoiğam. Tağy qandai şaruañyz bar?
- İendıgı jerde sızderden qaşyqtai beremız ğoi. Qatynas ta qiyndaidy.
Soñyra, tıptı, habar-oşarsyz qalatyn şyğar...
- Jä, jä, tym saryuaiymğa salynyp kettıñız. Qiyndyq bolady, ärine.
Bıraq tap sız aitqandai bola qoimas. Käne, şaruany aita otyryñyz.
- Qaru-jaraq jetıspeidı. Osy joly, tym qūrysa, sızderden qaru-jaraqty
jetkılıktı ğyp ala ketuım kerek. ■
- Keiın... Oilastyryp körermız.
- Joq, admiral myrza, osy qazır bolmasa, keiın mümkın bolmasyn bılem.
- Sız kete berıñız. Ana jaqta äskerıñnıñ halı qiyndap barady.
- Sondyqtan da qaru-jaraq kerek.
- Artyñyzdan ıle jöneltem. Bır oboz ğyp jermen jöneltem. Bas-köz bop
aparatyn senımdı ofitser bar.
- Ol kım?
- Qazır osynda keledı. Köresız.
General Çernov admiraldyñ būnda kelıp jatqan bai ielderdıñ baby qatty
ielşılerınıñ köñılın tabam dep basy qatyp şarşap jürgenın körıp otyr.
Kolçak közın kötermei, sūq sausağymen stol şetın tyqyldatyp otyrdy da,
kenet kütpegen jerden basyn köterıp aldy.
- Sızge köpten berı aitsam ba dep jürgen sözım bar iedı. İestuım boiynşa,
qarauyñyzdağy kısılerdıñ tağdyryna nemqūraidy qaraityn körınesız.
Ştabyñyz jūmys ıstemeidı. Soğysta ierlık jasağan ofitserler men
soldattardy ordenge ūsynğan älı bırde-bır qağaz közıme tüsken joq.
- Ol jönınen kınälımız.
- Būlaryñ jaramaidy. Adam tağdyry oiynşyq iemes.
Osydan barğan boida...
İşke podpolkovnik Fedorov kırdı. Joğarğy Stavkanyñ kezekşı
generalynyñ qyzmetın atqaryp jürgen ofitser.
- Podpolkovnik Borisov jönınde qandai ämır berıp iedım? - dedı Kolçak
oğan.
Fedorov bırden jauap bere almai, kürmelıp qaldy. Taiau künderdıñ bırınde
Kolçaktyñ ämırımen Karginskaianyñ qazırgı küieuı Borisovke polkovnik
atağyn beru jönınde Joğarğy Stavkağa dokument tüsken-dı. Fedorov:
«Sūlu kelınşektıñ küieuı bolğannan basqa orys äskerıne sıñırgen ieñbegı
joq», - dep Borisovtyñ qağazyn kıdırtıp tastağan. Būl jağdai Kolçaktyñ
qūlağyna tidı. Jäne ielşılerge qonaqasy beretın künı Karginskaianyñ özı
aityp iedı. Qonaqasyğa şaqyrylğan halyq tegıs jinalyp bolğan kezde
Kolçak kelgen-dı. Özıne qūrmet körsetıp, qaq jarylyp tūrğan jiynnyñ
arasymen jürıp kele jatqan admiral bır kezde tör jaqta tūrğan
Karginskaiany körıp, ädeiı būrylyp baryp qolyna ieñkeiıp iedı. Änşı
äieldıñ qolyna iernınen būryn Kolçaktyñ qolağaştai mūrnynyñ mūpmūzdai ūşy tiıp kettı de, Karginskaia qolyn tez tartyp aldy. Kolçaktyñ
közı Karginskaiadan keiınırek tūrğan Borisovke tüsıp:
- Bügın men senı polkovnik därejesımen qūttyqtaimyn ğoi dep kelsem...
Au, būl qalai? - dep iedı, Karginskaia miyğynan külıp:
- Menıñ küieuımnen kınä joq, kınä özıñızde. Bergen uädeñızdı oryndai almai
jürgen özıñız, - dedı.
- Jo-joq, mümkın iemes... - dedı Kolçak. - Men sol boida ämır bergem.
- İendeşe, būl Ombyda Praviteldı de tyñdamaityn kısı şyqqan boldy.
- Ol kım?
- Kolia, sol... Sol özı kım iedı?
Borisov äielınıñ qūlağyna ieñkeiıp sybyr iete qoidy. Karginskaia külıp: İä, Nekii Fedorov... Legok na pomine. Mıne, onyñ özı de keldı, - dep,
iesıkten kırıp kele jatqan Fedorovty iegımen nūsqağan-dy...
- Borisov jönınde men qandai ämır berıp iedım? - dedı Kolçak.
Fedorov tük saspağan küiı Kolçakqa tura qarap tūryp, därejesın
joğarylatqandai Karginskaianyñ küieuınıñ Otan aldynda ieşqandai ieñbek
sıñırmegenın aityp kele jatyr iedı; onsyz da özın äzer ūstap tūrğan
admiral:
- Ah, ty şenok! - dedı tüsı qatty būzylyp. Sosyn Fedorovtyñ iyğyndağy
pogondy jūlyp aldy da, qasynda tūrğan qart general Roşalge:
- Myna küşıktı Tüstık Armiiäğa jıber! Razjirel! Obnaglel! - dep ämır iettı.
Qart generalğa salsañ da jalğyz Fedorov iemes, ştab mañynda jürgen
jelökpelerdıñ bärın alastap quu kerek.
- Osy jaqta otyryp «Jeñıs, jeñıs!» dep şuyldatuşy iedı. Al iendı
jeñıstıñ qandai bolatynyn soğystyñ ışıne barğasyn körersıñ, - dedı qart
general.
Qūp-qu bolğan Fedorov pogonsyz iyğy salbyrap, sülelenıp basyp şyğyp
kettı...
Osy künnıñ ierteñıne general Çernov äskerıne qaitty. Ombydan poiyzben
şyqqan-dy. Qaitudağy joldyñ iekınşı künıne qarağan ieleñ-alañda
kölıkterın qaldyryp ketken Qorğan qalasyna jettı. Qasynda bır top kısı.
İşınde rotmistr Roşal.
Poiyzdan tüsıp, maşinağa auysyp otyrğasyn da jürısterı önbedı. Jol
naşar. Jäne ılgerı jürgen saiyn qyzyldar quyp kele jatqan Kolçak
äskerınıñ jaraly soldattary ūşyrasa bastady. Bosqan halyq. İebıl-sebıl
äsker. Şūbyrğan jaiau-jalpy kısılerdıñ arasynda doñğalağy syqyrlağan
arbalar, ashanalar, jük tartqan obozdar aqyryn jyljyp ötıp jatyr, ötıp
jatyr.
Bır kezde ofitserlerdıñ semialary ūşyrasa bastady. Köbı jaiau. Kölıgı
bary da kelısıp tūrğan joq. Sary ala balşyqqa bauyry bylğanğan arba
üstınde jüdeu äielder şüikedei bop bürısıp otyr. Jol boiy general
Çernovtyñ iesınen keşegı odaqtas ielderdıñ ielşılerı bır sät şyqpai qoidy.
Omby ükımetı qaitse köñılın tabam dep jalpyldasa da, olardyñ nege
ışterı jıbımei, ün-tünsız ketken sebebın būl iendı tüsındı. İä, olar
Kolçaktan tüñılıp kettı. Apyrai, Kolçak būlardyñ soñğy ümıtı iedı- au.
Būnan da ieşteñe şyqpady.
***
Aqtöbe qalasyn qorğağan qyzyldar kütpegen jerden qatty qarsylasyp iedı.
Çernovtyñ äskerı qalany qorşap alatyn bolğasyn ğana qyzyldar lajsyz
keiın şegındı. Kün keştete aqtar Aqtöbege kırdı. Jas maior ūrys bop
jatqan jerden qūiyndatyp şauyp kep, qara ter bolğan attyñ basyn
general Çernovtyñ däl qasyna kelgende bır-aq tartty.
- Qolbasy myrza...
General qamşy ūstağan qolyn köterdı:
- Adal qyzmetıñe raqmet!
- Rad staratsia!
- Şyğyn köp pe?
- Äzır belgısız. Anyq mälımet joq...
- Qyzyldardan qolğa tüsken bar ma?
- Bılmedım, bar bolsa bar şyğar...
- Rotmistr Roşal qaida?
- Qalağa bırınşı bop kırgen äsker arasynda ketıp bara jatqanyn körgem.
- Aman ğoi, äiteuır?
- Onşasyn bıle almadym, qolbasy myrza.
- Tauyp al. Tırı bolsa, mağan tez jetsın.
Maior at basyn asyğys būryp, kelgen ızıne qaita saldy.
General Çernov soñynda iırılıp tūrğan nökerıne būrylyp qaramastan
astyndağy aqboz arğymaqty tebınıp qaldy. Aq arğymaq ä degende aiağyn
kıbırtıktep alsa da, bıraq ıle-şala tez töselıp, bauyryn kerıp, kösıle jönep
kettı. Soñyndağy ünsız top attaryn amalsyz qamşylap, tekırektep jelıp
otyrdy. İşınde İelaman bar. Rza men Äli qasynan iekı ielı qalmai,
qatarlasyp üzeñgı qağysyp otyr. İelde qalğan mal-jandy syltauratyp, būl
jerden bas amanda tezırek ketkısı kelse de, bıraq general kıdırtıp jür.
Ädepkıde odaqtas ielderdıñ äskeri mamandary keledı dep ırkıp iedı. Keiıngı
künderı olar kelmeitın bopty degen sybys şyqty. Bıraq onyñ iesesıne,
ştab töñıregındegı ofitserler arasynda basqa bır äñgıme aityla bastady.
«Kolçak būlarğa qisapsyz köp qaru-jaraq jıberıptı. Sol kelgesın
küşeiemız» degen söz būndağy jūrtqa jeleu bop barady. İelamannyñ syrt
türı salmaqty. Tük bılmegen kısışe qannen-qapersız mañqiyp jürse de,
üide de, tüzde de qūlağyn türık ūstady. Jol jürgende general Çernovtyñ
qasyna jaqyn boluğa tyrysady. Taqa bolmağanda köp dürmektıñ arasyna
ılesıp, atyn qūiryqtastyryp otyrady.
İelaman kele jatqan qaru-jaraq jönınde älı anyqtap bıle alğan joq.
Tezırek qaitqysy kep asyğyp ta jür. Būlar keşıkken saiyn Diakovtyñ da
zäresı qalmai jürgenın bıledı. «Aqtöbeden keiın qalaida ūlyqsat alyp,
qaituym kerek» dep tüidı.
İlgergı jaqtan şañ körındı. İle-şala tory şolaq atty jas ofitser ağyzyp
kep, generaldyñ aq arğymağyna tūmsyq tırei toqtady. Oñ qolyn moinyna
asyp apty. Aq märlı syrtynan qan bılınıp tūr.
- Komandaşy myrza...
General Çernov jas ofitserge renıştı jüzın jartylai būryp:
- Ūrysqa kıruıñe qarsy iekenımdı bılesıñ. Älde ierlıgıñdı körsetkıñ keldı me?
- dedı aqyryn, bıraq zıldı ünmen.
- Keşırım ötınem.
- Qolyñnyñ jaraqaty... qalai?
- Tük te iemes. Süiegı aman.
- Bızden şyğyn köp pe?
- İtter qatty qarsylasty. Kısımızdı qyryp aldyq.
- Qolğa tüsken... tūtqyn bar ma?
- Joq.
General Çernov atyn tebınıp qaldy. Jas ofitser qolbasymen qatarlasyp
kele jatyp, artyna älsın-älı jaltaqtap qarai berdı.
- Mynau... kım?
- Bızdıñ odaqtasymyz.
- Hanba?
- A?
- Sızge qyrğyz-qaisaqtyñ hany keldı dep iestıp iedım.
- Kışkene köñıl delbep qoiu üşın ony osylai atağanymyz da dūrys bolar, dedı Çernov iezu tartyp.
Jas ofitser qolbasynyñ arğy jağyndağy aşy mysqyldy añğarğan joq.
Ol tek myna sary ala iyq nökerdıñ arasynda būndağy bır jannan
qymsynbai, özın iemın-ierkın ūstap kele jatqan ala köz qazaqqa qarağan
saiyn: «Han bolsa bolar» dep oilady. Üstındegı kiımderı de hanğa laiyq.
İeptep şalğysyna aq tüsken qoiu qara mūrty da ana qoqañ mūrny men ier
tūlğaly ırı bıtımıne üilesıp tūr. Ana qaraşy, qasyndağy bır kısıge den
qoiyp qaramasa da, jol üstındegı bar qybyr-jybyrdy ala közdıñ
qiyğymen baqylap keledı. «Jūrt aitatyn şyğys halqynyñ zymiiändyğy»
dep tüidı ışınen.
- Myrza! - dep general Çernov soñyndağy köp nökerdıñ arasynda kele
jatqan İelamanğa moinyn būrdy. İelaman atyn tebınıp qatarlasa berdı.
- Myrza, tanysyñyz, rotmistr Roşal. Menıñ qatty syilaityn dosymnyñ
balasy.
İelaman jas ofitserdıñ bet öñıne alğaş ret anyqtap qarady da, közın tez
taidyryp äkettı. Sonan soñ qamşy ūstağan qolyn keudesıne qoiyp, qūndyz
börık kigen täkappar basyn tağzym ietıp säl idı.
- Märtebelı myrza, sızben tanysqanym üşın özımdı baqytty sanaimyn.
- Men de.
- Dosymnyñ dosy mağan da dos.
Rotmistr Roşal būğan orai qalai jauap beru kerek iekenın bılmedı. «Tuh,
saitan alğyr» dep ıştei yñğaisyzdanyp, qysylyp qaldy da, qara mūrtty
qazaqtan közın qaşyrta berdı.
İelaman bır körgen kısısın ūmytpaityn. Myna jas ofitserdı körgende onyñ
iesıne ana jylğy türık jerı tüstı. Qaqağan qys. Qar basqan tauly-tasty
dala. Süzek tiıp qyrylğan jūmysşy batalony. Ölgen-tırılgenıne
qaramai türık jerıne ılgerılep sūğynyp kırıp bara jatqan orys äskerınıñ
soñynan ılesıp otyryp qaru-jaraq, azyq-tülıkpen qolma-qol jabdyqtau
asa qiyndağan bır kezde keiıngı jaqtan jūmysşy batalony keldı. Qazaq,
özbek, qyrğyz jıgıtterı oq pen ottyñ ışınde sürınıp-jyğylyp jürıp,
türıkter qiratyp ketken temır joldy qaita salyp jatty. Älsız kısılerdıñ
ısı önbegen soñ orys äskerınıñ joğarğy bastyqtary būlarğa bır eskadron
äskerdı kömekke jıberdı. Raijan süzekten tūrğan, älsız. Tarğyl bet soldat...
äi-şai joq, ony qamşymen betıne tartyp qaldy... Sondağy atty äsker
eskadronyn bastap äkelgen uyzdai jas komandir osy! Osynyñ däl özı!
Sondağysynan bet öñı özgerıp jarymağan. Därejem de öspegen. Sol jolğy
Roşaldyñ astyndağy qara qasqa atqa deiın iesınde. İelaman bıraq būl
ofitserdıñ özın tanymasyn bıldı. İesıne salyp aityp berse de bılu-bılmeuı
neğaibyl.
- Qolyñyzdyñ qany tyiylatyn iemes qoi, - dedı İelaman.
- İod jağu kerek.
- Joq, kiız küidırıp basqan jaqsy.
- Ne?!
- Kiız küidırıp basu kerek. - Rotmistr Roşal küldı.
- İerkıñız bılsın, - dedı İelaman.
- Qazır därıgerge dūrystap tañğyzyp alam.
- General sızdı jaqsy köredı ieken.
- Äkem iekeuı bala kezderınen dos.
- Äkeñız qaida?
- Ombyda. Osy sızdıñ iesımıñız?..
- Täñırbergen.
- Qalai... Qalai dedıñız?
- Täñır-ber-gen.
- Tanir... br-r-br-r... tuh, saitan alğyr! - dedı Roşal külıp.
- Oqasy joq.
Osydan keiın būl iekeuı taqym jazbai qatar jürıp otyrdy. General Çernov
anda-sanda artyna būrylyp, būl iekeuıne köz sap qoiady. Ūrysqa kırıp
şyqqan jas ofitserdıñ jelıgı älı basyla qoimağan. Ala köz qazaq andasanda basyn bır izep külıp qoiğany bolmasa, ündep jarymady. Jol boiy
qatty külıp, auyz jappai söilep kele jatqan jalğyz Roşal ğana.
- Qazaq handarynda garem... Garem degennıñ ne iekenın bılesız
be?
- Älbette. Bızde tek ony haramhana deidı.
- Demek, sızderde de bolğany ğoi?
- İe, haramhanasyz han bola ma?!
- Solai ma?!
- Halyq han sailamas būryn, taqqa otyrğyzardyñ aldynda bolaşaq
hannyñ äielderı tūratyn altyn sarai salynady.
- Qanşa äielge üilenuge haqy bar?
- Ony hannyñ qalauy bıledı.
Rotmistr Roşal ışek-sılesı qatqanşa küldı. Onda da jaraqatty qoly
auyryp bara jatqasyn söl tyjyrynyp baryp toqtady. İelaman myna jas
ofitserdıñ ielgezek bala mınezın ūnatyp, salmaqty jüzıne säl-päl ğana külkı
tepsınıp, jymiyp qoidy.
- Tan... Tanir... Tanirbr-r... - dep Roşal tağy da özınıñ oinaqy bala
mınezıne basty,- keşırıñız, myrza, iesımıñız qalai iedı?
Būl onyñ besınşı, älde altynşy ret sūrap tūrğany. Soğan orai İelaman da
äzılge şaptyryp külıp jauap berdı:
- Baiağyda bızdı oqytqan molladan bır bala sabaq aldy. «Älıp» degen arap
ärpı ūzyn taiaqşa bolady. Osy ärıptı molla qağazğa tıgınen bır tartyp
qalyp: «Aumağan nağyz taiaq» dep tüsındırıp iedı. Jañağy bala «älıptı» jyl
boiy jattai almai qoiğany bar iemes pe?! Molla sūrasa älıptıñ aty auzyna
tüspeidı de, taiaq dep jauap beredı. Sonymen bır jyl öttı. Kelesı jyly
balalar oquğa qaita jinaldy. Öşıgıp alğan molla älıptı qaita sūrağanda,
älgı balanyñ «taiaq» dep jauap bermesı bar ma?! Sonda onan molla da
tüñılıp: «Tuh, pätşağar! Sırä, sen taiaqtan basqany ūqpassyñ», - dep,
qamşymen basyna tartyp qap iedı...
Roşal būğan tağy mäz boldy, jaraly qolyn auyrsynyp, sau qolymen
şyntağynyñ astynan köterıp alğan. Sonan bır kezde ol külkısınen
tyiylyp, bylq-sylq boiyn bilep aldy. İer üstınde dūrystalyp otyrdy.
İelamanğa būryldy. Bırınşı ret osy qazır ğana körıp tūrğandai, onyñ basyaiağyn tügel şolyp öttı.
- Jañağy keşe şäkırttei menıñ de basymnan taiaq aiyrğyñ kelmeidı ğoi,
şamasy. Sondyqtan sızdı han dep atauğa bola ma? Sızdıñ ata-babalaryñyz,
şynynda da, han bolğan şyğar?
- İä, äkem de, äkemnıñ äkesı de han bolğan. Menıñ özım de hanmyn.
- Mıne, mynau Aqtöbe! - dep, būlardyñ keiıngı jağynda kele jatqan bıreu
oqys aiqailap jıberdı. İelaman jaña baiqady: qyrğyn soğystan keiın
bosağan Aqtöbe qalasy sonau ietekte, şañ men tütın astynda tūnşyğyp
jatyr ieken. Är jerden örtengen üiler tütep janyp, qaraqoşqyl tütın
būrq-būrq ietedı.
***
Rotmistr Roşal Ombydan kelgen bette qolbasyğa adiutant bop
tağaiyndalğan-dy. Sonan berı ol at üstınde. Qolbasydan qolma-qol
oryndaityn tyğyz būiryqty ala sala qūiyndatyp polkke şabady. Onan
ızınşe kerı qaityp, ana jaqta alaqiğaş ūrys ışınde jürgenderdıñ habaryn
jetkızedı. Alğaşqyda osy tırlıgı özıne ūnağan-dy. Keiın onan da zeiını
şyğyp, ūrysqa jıberuın sūrap iedı; qolbasy qūlaq aspady. Būl jönınde
tıptı söileskısı kelmeitın syñai tanytqasyn bū da qasaryspady. Keiın bır
sylasy bolar dep oilady da, özınıñ änebır Ombyda jürgendegı üirenşıktı
ädetıne basyp bäigıge tıkken basty otqa da, suğa da saldy. Būl künderı ol
tek jalğyzdyqtan ğana qoryqty. Özımen-özı säl oñaşa qalsa qaidağyjaidağy köñılsız oilar basyna kep, salğan jerden anasy iesıne tüsedı.
Qazır qaida iekenın de bılmeidı. Ölı-tırısı de belgısız. Būryn qasynda kelını
bolğandy. Qazır jalğyz. Qazır jūrttyñ bärı jalğyz. Äkesı de jalğyz.
Būnyñ özı de jalğyz. General Çernov ta, Kolçak ta jalğyz. Sony tek
aqymaqtar ğana bılmeidı. Al aqyldylar bılse de, bıle tūrsa da
bılmegensidı. Bır iesepten so da dūrys. Özıñdı özıñ aldarqat. Joqtan
jūbanyş ızde. Senbesıñe sen. Mañdaiyña jazylğan bır tūtam tırlıkte
tynyş ömır sürgıñ kelse de özıñdı-özıñ aldarqat. Jūbat. Ombydağy jalğyz
jūbanyşy... Kün-künımen, tün-tünımen ıştı. Qaisybır iesınen tana ışkende
bolmasa, būl qalğan uaqyttyñ bärınde de üige kep qonatyn. Sol künı... İä,
sol künı de tañ ağaryp atqanda joldastary üige äkep iesıkten kırgızıp
jıbergen iedı. Sol künı qaida barğanyn, kımmen bolğanyn bılmese de, bır
ğajaby üige kelgenı iesınde. Su ışkısı keldı. Bıraq sudy qaidan ızderın
bılmei şaiqalaqtap tūrğanda közı kiımşeñ boiymen kresloda ūiyqtap
otyrğan äkesıne tüstı. Appa basy, iyğy, qoly salbyrap, bükıl bar denesı
auyr salmaqpen şögıp ketıptı. Būl töbege ūrğandai tūra qaldy. Udai
mastyğyna qaramastan uialdy ma, qaittı, äldekımge sūs jaiyp «tss-s», dep
sūq sausağyn bezei qoidy. İetıgın şeştı. Basqa kiımderın de bır-bırlep
şeşıp, körpe astyna kırıp jata qalğysy kep iedı; oğan bıraq öñırındegı
tüimege qolyn apara bergende sausağy juyspai, tüimenı tartqylap
otyrdy da, sylq ietıp qūlai kettı. Sonan ierteñıne tüs aua oiandy. Ot
jaqpağan üi yzğyp tūr ieken. Äkesı jūmysqa ketıptı. Bırge tūrğany
bolmasa, äke men bala bırın-bırı körmegelı qaşan?! «İşudı qoiam. Vse. Vse »
dedı. Telefon şyldyrady. İelşılerdıñ qūrmetıne qonaqasy beredı ieken.
Soğan būny da şaqyrdy. Būl bas sūğam da ketem dep iedı; köñılı ketıp
jürgen aqsary kelınşektı kördı de ainalyp qaldy. Jūrt jinalyp,
Ombynyñ yğai men syğailary samaladai jaryq zalda üiezdegen
jylqydai üiır-üiır bop tūrğanda Karginskaia keldı. Qazırgı küieuı
podpolkovnik Borisov. Karginskaia kıre bergende köz qiyğy jas Roşaldy
şaldy. İştegılermen amandaspai jatyp, bırden Roşalğa bardy. Basqalar
siiäqty būğan da basyn säl idı de, Roşal men küieuı iekeuınıñ arasynda
tūrğan aqsary kelınşekke būryldy. Kelınşektıñ özınen görı onyñ
üstındegı ietegı malynğan mölttei qara barqyt köilegıne, sosyn
moinyndağy alqasyna, altyn saqinasyna qarap, sūqtanğany ma, älde
kekesın mysqyl ma:
- Bügın talai jıgıttıñ jüregın dırıldetersıñ, - dedı de jönele berdı.
Ataqty aktrisa öz basy şüberekke onşa äues iemes-tı. Onyñ oiynşa
ajarsyz äielder ğana o jer-bū jerın şüberekpen qymtağyştaityn. Ol,
äsırese, osyndai kısı-qara jinalğanda Qūdai bergen sūlu denesın jūrt
közıne jalañaştap tosuğa qūmar-tūğyn. Sondyqtan da, özge äielderden
görı, ädette onyñ köilegınıñ jeñı şolañ, iyğynyñ oiyndysy tömen,
omyrauy aşyq bolatyn. Jaña da iesıkten kıre bergende samaladai üidıñ
küllı bar jaryğy onyñ atlastai appaq keudesınde şağylysyp, jūrt
nazaryn tartyp alyp iedı. Jürısı de syrbaz. Appaq jūmyr bılek däl ana
topşy tūsynan maiysyp, salaly sausaqtardy jūrt körsın degendei
jaiyp tastap, iekı iyqtyñ basyn kezek yrğap, jaiqañdap bara jatty. Osy
türı qūddy közı tüsken ierkektıñ köñılın qytyqtap: «Menı kör. Menı kör de
özıñnıñ äielıñe qara» dep, ierlı-zaiyptylardyñ arasyna ot tastap bara
jatqandai.
Būl kezde ükımet basşylary, generaldar, ielşıler ūzyn stoldyñ iekı betın
ala otyra bastağan-dy. Karginskaia qasyndağy bos orynğa Roşaldy
şaqyryp iedı, būl qolyn keudesıne qoiyp, basyn idı de, aqsary kelınşektıñ
qasynda qala berdı. Aqsary kelınşek yrza bop, ışınen tülep otyr.
Yqylas, peiılı tügeldei janyndağy jas ofitserge auğan bikeş keş boiy
onyñ bauyryna tyğyla tüstı. Onan basqa bır jandy körgen joq; onan
basqa bır janmen tıldesken joq; kerek dese üilengelı jürgen jıgıtı bır
qyzaryp, bır bozaryp öz-özınen bülınıp, jaryla jazdap otyrğanyn da
baiqamady. Tıptı, onyñ älsın-älı qūlağyna ieñkeiıp, sybyrlağan yzaly
sözderın de ūqpady.
- Sağan ne boldy? Uspokoisia, milyi, - dep ony balaşa aldarqatty da,
myna jağynda otyrğan būğan bar denesımen tyğyla tüstı. Bärınen būryn
köbıne-köp onyñ jıgıtınen ysylğan Roşal tartynşaqtap otyrğan-dy.
Tūryp ketudıñ de iesebın tappady. Ärı-berıdesın ony jek körıp, boiyn
tarta bastady. Äsırese, aqsary kelınşektıñ naizadai kırpık astynan
janary jalt ietıp, közınıñ astynan süzıle qarağanyn ūnatpady. Däl
osyndai tūp-tura kısınıñ sezımıne şabatyn äzäzıl siqyry bar uytty bır
közdı būl bıletın. İä, bıletın. O da mūnyñ qytyğyna tiıp, bır körgennen-aq
baurap alğan iedı. İä, iä, baurap alğan. Sol bır tättı ūiqy qysqandai
jūmyla tüsıp, janaryndağy şoq sönıp bara jatady da, kenet būlt astynan
şyqqan kündei, jüregıñdı dır ietkızıp külımdei qalatyn uialy ülken közdı
jaqsy bıletın. Būl sol uialy ülken kezdıñ ar jağyndağy kısını arbaityn
siqyrdyñ syryn bılmedı.
Syrt keskını ieptep syğan qyzyna keletın qalyñ qara şaş, qara köz, aryq
qyzğa būl bala jastan ğaşyq-ty. Tek süietının sezdıre almady. Jas jürek
alabūrtyp üzdıgıp jürgende, bır künı būğan qyzdyñ özı hat äkeldı.
Būrynğydai iemın-ierkın kelmei, sol joly äldenege jerge kıre jazdap, iernın
qyrqyp tıstep alğan-dy. Közın temen salyp tymyraiyp keldı de, ätır
sepken hatty būnyñ qolyna ūstata saldy da, ürıkken ladtai ytqyp
jöneldı. Hatqa «Senı süiem» dep, nebärı jalğyz auyz söz jazypty. Ol
kezde aldy-artyn oilamai, küiıp-pısıp jüretın kışkentai qyzdyñ ğaşyq
bolğany da qyzyqty. Sezımı de, kıtaptan oqyğan ba, älde iestiiär qyzdarğa
ielıktegen be, külkı şaqyryp, söleket körınetın. Süietının qalai
däleldeudıñ iesebın tappai qinalğanda şiedei qyzyl iernın qyrqyp
tıstelei beretın. Öz sezımıne özı örtenıp, ot basyp jürgen aryq qaratory
qyz Roşal türık maidanyna jürgelı jatqanda özın-özı öltırmek boldy.
Onysynan bıraq ieşteñe şyğara almağasyn yzalanyp jylap jıberıp iedı.
Roşaldy şyğaryp sap tūryp: «Bylai şyqqasyn oqy», - dep qolyna hat
ūstatty. Būl joly qyz ğūmyrlyq adal jar bolatynyna aiğaq retınde
qolyn qanatyp, «nekelı jaryñ» dep, qanymen aq qağazğa iekı auyz soz
jazğan ieken.
İekı jyldai maidanda bop qaityp kelgende, ol baiağy tūlymy jelkıldegen
ap-aryq qyzdy tanymai qaldy. Būl qanşa küiıp-jansa da, qyz oğan
būrynğydai ölıp-tırılgen joq. Qaita, būl şaqta balğyn tartqan boiyn
jūrt aldynda şalqalai ūstap, şağyn ğana muftadan jel timegen aq süirık
sausağyn aqyryn şyğaryp, jıgıtke sozdy.
Roşal qyz üstındegı kiımderden būryn-soñ äiel balasynan körmegen sän
baiqady. Mölttei qara beren paltonyñ jağasy men jeñınıñ auzyna asyl
susar bastyrğan. Susary asa jalpaq ta, asa jıñışke de iemes. Basynda da
qara beren şliapa. Bır büiırın ülpıldek ükımen oqalap tastağan şliapa
astynan qalyñ qara şaş būrqyrap būiralanyp tūr. Qyz sänıne közı
tüskende būl öz boiynan qysylatyn. Äsırese, alğaş kezdeskende auzyna
söz tüspedı. Qyz da şyn sezımın syrtyna şyğarmai, oñaşada kezdeskende
közıñ tättı ūiqy qysqandai jūmylyp kete beretın. Būğan da bırtürlı kırpık
astynan alystap būldyrap qaraityn ädet şyğaryp iedı... Kerenskii
qūlağasyn Petrogradtyñ bır alaiağymen şet ielge ketkenın bır-aq iesıttı.
«İä, qazır jūrt bır-bırınen qaşyp jatyr» dep oilady Roşal. İerteden
berı qasyndağylarmen ısı bolmai, jalğyz özı ışıp otyrğan-dy. Köp ūzamai
qyzyp qaldy.
Būl kezde bıraz tost köterıldı. Bıraz araq-şarap ışıldı. Ädette bır-jar
riumkadan keiın köñıldenıp sala beretın stol basy būl joly aiaz qysqandai,
qūrysy juyq arada tarqamady. Roşal baiqap otyr. Kolçak ta sony
sezgen bolu kerek, Amerika ielşısıne būrylyp, köñıldendırgısı keldı me,
küldırgı bır äñgıme aityp iedı, onan būryn öz sözıne özı küldı de, al ielşı mız
baqpai sazaryp otyra berdı. Stol basyndağy kısıler yñğaisyzdanyp
qaldy. Amerika ielşısıne ağylşyn ielşısı renışpen qarady. Osy keş,
äsırese, Frantsiiä ielşısı Kolçakqa ierekşe yqylas bıldırıp, jalpyldap
jatyr. Kolçak «ükımetıne» özgelerden görı osynyñ jany aşyğyş iekenın
Roşal bıletın. Onan basqalarynyñ da jaiy būğan qanyq; ana bır joly
äskeri delegatsiiä qūramyna ılesıp Vladivostokta bolğany bar. Olar
jönınde iestuı de köp. Mäselen: ser Elliot orysşa taza söileidı. Onysyn
orys halqyna özgelerden görı özınıñ bır taban jaqyndyğyn tanytatyn
tuystyñ belgısındei körıp, ärdaiym paş ietıp jüredı. Söz törkınınen bükıl
Şyğysty, onyñ ışınde, äsırese, Şyğys Sıbırdı jaqsy bıletını
añğarylady. Graf Matsudaira būlardan bölekteu. Japon diplomaty iekenı
syrt türınen de, söilegen sözınen de, airan şaiqağan mestei byldyrlağan
tılınen de körınedı. Tıldesıp otyrğan kısısıne syryn aldyrmai, ışınıñ bır
astaryn bügıp qala beretın. Közıldırık kigen qysyq közın kısı jüzıne
salmai, şolaq ierın astynan iekı qasqa tısı yrsiyp şyğyp, jyltyr jüzı