Qan men ter - 11

qoisaişy, sol arada qaraşa ıngennıñ mūryndyğy iesıne tüstı. Äielı änebır
künı şoqalaq arasynan bır tūtam qyzyl tüzgen syndyryp äkep,
«Aqqozynyñ äkesı, mynany tüiege mūryndyq ıstep berşı»,- degen-dı.
İesınen şyqpai tūrğanda, äuelı tüiege mūryndyq ıstep tastağysy kep, äielı
äkelgen tüzgendı qolyna aldy. Onan tüzgendı jonyp otyrğanda qylpyp
tūrğan ötkır pyşaq qolyn kesıp kettı. Qan tyiylmai, äuelı topyraq seuıp,
sosyn äielı kiız küidırıp basyp, üi ışı äpı - şäpı boldy. Onan basy
qyşyp, şaşyn aldyrğysy kep Möñkenıñ üiıne baryp iedı, būnyñ soryna o
da qolğa tüspedı. Käsıpqor neme auyn basqa jaqqa audaryp salmañ bon,
jağağa ketıptı. Sol Möñke bügın de qolğa tüspedı. Sosyn atyn ızdemek bon
jügenın qaryna ılıp syrtqa şyğyp iedı. Üi janynda külge şögıp jatqan
qaraşa ıngendı kördı. Jaz şyqqaly balalardy az ğana ağymen aldarqatyp
otyrğan qoldağy jalğyz tüie adam aiağandai, ışı-bauyry jabysyp
myqşiyp qapty... Mūrnyna qūrt tüsken be, basyn şaiqap, pysqyra
bergesın būl jatty da aşulandy.
Asyly, Sudyr Ahmettıñ bar qylyğy balağa ūqsaityn. İeger ierteñgı künı
jalğyz atty qasqyr jep, ne ūry alyp ketse, ol özın kınälamaidy. Tym
qūrysa, ötken joly atyn ızdemek bop üiden şyğyp tūryp, ızınşe kerı
qaitqanyna da ökınbeidı. Sol arada onyñ iesıne mūryndyq tüsedı. Onyñ ar
jağyn qazbalasañ, tüiege mūryndyq ıste dep türtkı bolğan äiel. Şoqalaq
arasynan tüzgen syndyryp äkelıp jürgen de sol! Saiyp kelgende, ieskı
qazaq aulynda keldektıñ qai basyn bassa da qaiyrylyp äielge tiıp, ne
basy jary lady, ne közı şyğady.
─ Oibau - au, özıme qalğanda äldeqaşan tauyp äkeletın at iedı ğoi. Osy
qatynnyñ - aq ısı bıtpeidı... Anany ıste, mynany ıste dep kısınıñ qolyn
bailap... aqyry, mıne...
Sudyr Ahmet dedektep, jügıre basyp jappağa kırdı. Bıraq köp ainalmady.
Äldene saldyr - küldır iettı. Küiıp - pısken yzaly kısınıñ şaqqyldağan
dausy şyqty. Süitkenşe bolmai, ol jappadan jyn ūrğandai alau - dalau
bop jügırıp şyqty.
─ Aqbala! Ua, Aqbala! Qaidasyñ?- dep körşı üige jetkenşe şydamai
syrttan dauystap keledı. Kebısın kiiüge de asyqqan. Jalañ aiaq. Jalañ bas.
İendı bolmasa ört ışınde qalatyndai, iesıkten ientıgıp, sürıne-qabyna kırdı.Aqbala qarağym, keşke bızdıñ qatyn otynnan kelerde soğarsyñ.
─ Jai ma?
─ Qaidan jai bolsyn? Oibai - au, jai bolsa, senı şaqyram ba? Üi ışın
jinap jürıp, aqqūmandy syndyryp aldym... Anada qaladan äkeletın kök
büirek aqqūman. Nağmet ağaekem satyp äperetın aqqūman.
Aqbala añ-tañ. Būnyñ özı syndyrğan aqqūmanğa otynğa ketken qatynnyñ
qandai qatysy baryn bıle almai, dal bop tūrğan-dy.
─ Oibai - au, men... Men beibaq būndaida şydamaimyn ğoi. Synğan
aqqūmannyñ yzasyn kempırden alam ğoi. Aqbala qarağym, soñyra kempır
kelerde soğarsyñ,- dedı de, Sudyr Ahmet şyğyp kettı.
Aqbala oida. Osy Sudyraqtyñ aqylymen anada balasyn ana sütınen
aiyryp, ata-ana qolynda qaldyryp ketken-dı. Jörgektegı jas bala bie
sütın aşyrqanyp loqsyp qūsyp, jylap qalyp iedı. Sondağy şyryldağan
dausy äl künge Aqbalanyñ qūlağynan üzılmei, jüikesın jūlyp, bezek
qağyp tūrğandai. Airyqşa, jerqazbada jalğyz otyrğanda qiyn. Oñaşa
qalsa-aq oiyna balasy oralady. Ondaida şyryldap jylağan dausy üi
aldyna kelıp-qaityp: «Qaidasyñ, anam!.. Anam!.. Anam!»- dep qaqyldap
tūryp alğanda būl qūlağyn basa qala jazdaityn. Bala zary keide tastai
qarañğy üide jalğyz jatqanda syrttağy jelmen ılese keletındei.
Qaisybırde bala ünı däl qasynan şyqqanda şoşyp oianyp, tösegın sipalap
qalatyndy şyğarğan-dy. Keşe kün ainalyp jerge tüskendei ystyq
bolğan-dy. Üi ırgesınen köleñke ızdedı me, Qaraqatynnyñ iekı lağy
topyrlap jügırıp kep, syrtta, iesık aldynda näzık bır ünmen mañyrağanda
qūddy būnyñ qūlağyna jas balanyñ dausy siiäqtanyp, ana jüregı ieleñdep
qalyp iedı.
Bır joly osy iekı laqqa şöldep jürgen şyğar dep su bergen-dı.
Kelınşekten mūndai meiırım kütpegen laqtar oğan ürkektei qarady.
Aqbala myna laqtarğa oñaşada balasyna aitatyn ieñ bır meiırımdı sözderdı
aityp, öz qolymen su ūsyndy. İekı laq älı de bolsa äielge jautañ-jautañ
qarap kışkene auyzdary şöpıldep, sudy şymşyp ıştı. Onan saiyn
Aqbalanyñ jan-jüiesı iezılıp, qanşa tejese de ar jağynda ağytylğaly
tūrğan jasqa aqyry ie bola almady. Sosyn ol jaulyğynyñ şetımen auzyn
basyp, dybysyn şyğarmai, iyğynyñ basy dırıldep otyrdy da, ışı bauyryn küiık örtegende balasy men özın osyndai halge duşar qylğan
tağdyryna ma, Täñırbergenge me, älde Sudyr Ahmetke me, özıne me, kımge de
bolsa lağynet qarğys aityp, baidan da, bailyqtan da bezıp, bärıne talaq
degısı kep kettı. Moinyna būrşaq sap, qūs qanaty küigendei ystyqta
jazyqsyz jas säbiın... jetım lağyn ızdep ketkısı keldı. Kışkentai
jetımegınıñ äldeqaida aidauda jürgen äkesın aiady. Bala Aqbalanyñ
boiyna bıtkende, ol sorlynyñ quanğany iesınde. Ana qūrsağynda balanyñ
alğaş qimyldağanyna mäz bolğan-dy. Qysta qaqağan suyqta künı boiy
teñız üstınde bolyp qaitqanda, basqa qaljyrağan kısıler aiağyn basa almai
qalğanda ol sorly ömırı şarşau, qabaq şytu degendı bılmedı. Qaiyn
jūrtyna baryp, qalyñdyğyn körıp qaitqan jıgıttei, ünemı üige şattanyp
külıp kıretın. Balyq salğan dorbasyn bosağağa tastai salyp, kele sala üi
şaruasyna kırısıp ketetın. Ondaida Aqbalağa oiyn-şyny aralas: «Adam
özın şaqqa alyp jürgende, sen dardai bır kısını köterıp jürsıñ ğoi. Mağan
ber», - dep külıp, üi şaruasyn özı ıstep tastaityn. Ana jatyryndağy
balağa qaralai quanyp mäz bop jürgende, iendı mıne, qol-aiağyna kısen tüsıp
aidauda kettı. Sudyr Ahmet sekıldıler ony äldeqaşan jerlep qoidy. As
artynan Qūran oqyp, qol jaiyp, tie bersın aityp jür. Aqbalağa da:
«Şyrağym, tie bersın de! Ölı aruaq artynda qalğan adamnan dūğa
dämetedı»,- dep zorlap otyryp, bır- iekı ret tie bersın aitqyzdy.
***
Keşkı qara köleñkede öz qaiğysyna özı ulanyp otyrğan Aqbalanyñ üstıne
Sudyr Ahmet kırdı. Būl joly da bar kezdegıdei ietegıne sürınıp, dauryğyp
keldı:
─ Ay, Aqbala - au!.. Aqbalajan - au!.. Qarağym - au, kel degenım qaida? İesık
aşylğan saiyn qaraimyn. Äne keler, mıne keler dep kütıp, özımdı ūstap aq baqtym. Qaiteiın, kelmedıñ... Sosyn, körmeisıñ be, kempırımdı şiedei
ğyp sabap keldım.
─ Ūrdyñ ba?
─ İa, ūrdym! Basyn jardym. Kelıp araşalamadyñ... İendı, ony özıñ baryp
jūbat. Men osynda küte tūraiyn.
Aqbala türegeldı. İesıkten şyğar jerde Sudyr Ahmet ony soñynan quyp
jetıp, qolynan tartyp ışke alyp kırdı.
─ Al, Aqbalajan...- dei tüstı de, äldeneden saqtanğandai üi ışıne ainala
qarady. İes-tüsınen aiyrylyp, sıleiıp qalğan Aqbalany ol özıne qarai
tartyp, auzyn qūlağyna taqap, qūpiiälai sybyrlady, buynyp - tüiınıp äzır
otyr. Bügın... İä, bügın tañ aldynda keledı. Qamsyz bolma, bıldıñ be?
Aqbala tük dei almai, tūrğan jerıne otyra kettı. Quanğany, älde
qoryqqany belgısız, tūla boiyn dırıl alyp barady.
İerteñıne balyqşylar auly u-şu boldy da qaldy. Täñırbergen tan,
aldynda bır top jıgıtpen kep, Aqbalany alyp qaşqan-dy. Aqbala kiımkeşegın buyp-tüiıp üiden şyqqanda Täñırbergen senımdı jıgıtterımen auyl
syrtyndağy qoñyr töbenıñ astynda attaryn tızgınınen ūstap tūrğan-dy.
Bai myrzasynyñ myna qylyğyna yza bolğan balyqşylar u-şu bop
jatqanda, ierteden berı bır şette sözge aralaspai ünsız tūrğan Möñke bır
attap ılgerı şyqty:
─ Jıgıtter, künde-künde namysqa tiıp, basyndyra bermei, bızge de
qimyldaityn kez keldı,- dedı.
Onsyz da qanyna qaraiyp tūrğan yzaly jūrt juyq arada köterıle
qoimaityn qart balyqşynyñ özı būlai dep tūrğasyn delebesı qozyp
duyldap şyğa keldı:
─ Qaptaimyz. Qyrğyn salamyz!
─ Dūrys! Dūrys aityp tūr. Attanamyz! Kegımızdı alamyz.
Yzaly jūrt jan-jaqtan şulap, dürlıgıp bara jatyr iedı,
Sudyr Ahmet ortağa jügırıp şyqty:
─ Äi, Möñke! Äi, sen de... Senderde ies bar ma? Qazır kökte - Qūdai, jerde Qūdaimende iemes pe? Tūtaq! Qūdaimendege bärıñ jinalsañ da tük ıstei
almaisyñdar.
Kälen Täñırbergenge äieldı şyğaryp bergen özderının; arasynda bıreu
baryn jüregı sezetın. Bıraq onyñ kım iekenın bılmeitın-dı. «Ä, sūmyrai!»dedı ol tıstenıp. Közın Sudyr Ahmetten aiyrmai, tüiılıp keldı de, qoian
ılgen bürkıttei jelkeden bürıp aldy.
─ Qūdaimendege tük ıstei almasam da, al, bıraq, senı, sen ittı suğa
atpasam... Kälen atym qūrysyn!
─ Oibai!.. Oibai, öldım! Bibıjamal... Bibıjamal, qaidasyñ?!
Bır jan tyrp ietpedı. Bibıjamal da ünsız. Üreiı ūşqan balalaryn
bauyryna qysyp apty. Mynalardyñ ışınde özıne ara tüsetın bırde-bır
janaşyrdyñ joğyn körgesın Sudyr Ahmettıñ iesı şyğyp, it talağan
mysyqtai şar-şar iettı. Kälen oğan qarağan joq; qol-aiağyn typyrlatyp
qoltyğyna qysyp alğan. Osy betınde tüp - tura teñızge aparyp, ony
şynymenen suğa atatyndai iedı; teñızge taqap kele bergende tap jaña qolaiağy typyrlap oibai sap jatqan Sudyr Ahmet kenet sap bop tyiyla
qaldy. Onyñ sebebın tüsınbegen jūrt tañdanyp, bırıne-bırı qarady. Sudyr
Ahmetke jany aşyğan qaisybır köñılşekter: «Qaitsın beişara, ölımge
peiıl bop, basyn bäigıge tıkkesın ömırınıñ aqyrynda būğan da Qūdai des
berıp, ölse de dybysyn şyğarmai, tıstenıp öleiın degen ğoi»,- dep
oilağanşa bolmady, Sudyr Ahmet būtyndağy dambaldyñ auyn toltyryp,
jaman iıstı müñkıtıp jıberıp iedı.
Kälen betın būryp:
─ Tu, haiuan!- dedı de, Sudyr Ahmettı basynan asyra joğary köterıp,
anadai jerge terı tulaqtai laqtyryp jıberdı.
Anau iesınen tanyp, talyp tüstı. Bır jan qasyna baryp basyn süiemedı. Tek
Bibıjamal it te bolsa balalardyñ äkesı ğoi dep, bır qolymen mūrnyn
basyp jürıp üstı - basyn juyp, auzyna su tamyzdy.
***
Qazır iel ışınen bıreudı bıreu tabu qiyn. Jıgıtterdı maidanğa alatyn
bolğaly ier- azamat ülken äbıgerde. Jastar jağy osy yssyda attaryn
sabyltyp, auyl men auyldyñ arasynda jüitkıp josyp jürgen-dı.
Kälen atyn Süieu qarttyñ üiınıñ beldeuıne bailap jatyp, auyl tırlıgıne
köz saldy: örısten mal keletın kündegı dağdyly kez bolğan soñ auyl ışınıñ
qazırgı qimyly, äsırese qauyrt ieken. Qatyn, bala qozy, lağyn kögendep,
bota, būzauyn qualap äbıger. Botaş tauynyñ biık tūmsyğyn yqtai qonğan
auyldyñ üstı u-şu, azan-qazan. Süieu qart ta at üstınde jürgesın, Kälen
onyñ kempırımen amandasyp törge şyqty. Sosyn üi ışıne köz salyp
otyryp:
─ Şeşe, İelamannyñ balasy qaida?- dep sūrady.
─ Qarağym, qoryqpai - aq qoi. Bala tırı. Atasynyñ tymağynda jatyr.
Künıne tolmai, şala tuğan balany on aiğa deiın tymaqqa salyp, keregenıñ
şūnaq basyna ılıp qoiatyn ieskı auyldyñ iejelgı yrymy bolatyn. Kälen
amandyq-saulyq sūrap otyryp, ağaş tösek tūsyndağy keregenıñ şūnaq
basynda ılulı tūrğan señseñ tymaqtan közın aiyrmady.
─ Kele bermeitın bala iedıñ, otyryp as - su ışıp ket.
─ Raqmet. Asyğyspyn. Ağarğannan auyz tigızseñız bolady.
Kälen at soğyp, şöldep kelgen-dı. Jyly ağarğandy meiırı qanyp ışe
almai, bır- iekı ūrttady da qaiyryp berdı. Sonan soñ özınıñ ieşteñeden
tartynbaityn mınezıne basyp, Täñırbergennıñ Aqbalany alyp qaşqanyn
aitty da, kerege basyndağy tymaqty aldy. Talai bastyñ şaiyry sıñgen
ieskı tymaq ışınde qara ter bop tanau qağyp jatqan säbidı körgende, aianyş
qysqan jüregı dırıldep kettı. «O, paqyr!..»- dedı ışınen. Sosyn balanyñ
jalyndağan ystyq mañdaiynan süidı de, tymağymen köterıp aparyp
kereuetke jatqyzdy.
Kempır Kälennıñ qalai ketkenın baiqağan joq. Qaiyryp bergen zerendı de
almai, ūrşyq ūstağan qoly tızesıne tüsıp otyryp qalğan-dy. İerteñıne
Süieu keldı. Şalynyñ aşuly türın baiqağan kempır aiağyn ūşynan basyp
jürıp üi ışınıñ ony - pūny şaruasyn ıstedı. Ol ketkennen berı balanyñ
älsırep qalğanyn da aita almady. Aqbalany tıptı tılınıñ ūşyna alğan joq.
Süieu qart balalarynyñ ışınde osy qyzyn ölerdei jaqsy köretın. İelaman
aidalğaly onyñ ornyn qūlatpai, balasyn baryp, artyn kütıp otyrğanyna
tıptı yrza iedı. «Menen ūl tuğan joq... tek, osy qyzym... Aqbalam...»- dep
üide de, tüzde de köldeneñ kök attynyñ bärıne maqtanatyn. Jūrtqa
namysyn qoldan bermeitın yzaqor, aşuşañ şal iel ışınde qaida bağy
örlep tūrğan kısılermen ūstasatyn. Soğan bağyp, ol Qūdaimendemen de
bırde araz, bırde teketıres dürdaraz jürgen-dı. İendı körmeisıñ be... qyzy
qūrğyrdyñ qart äkenıñ ömır baqi oty-suy qosylmai jürgen bai auyldyñ
jas myrzasyna qatyn üstıne şyqqanyn qaitersıñ?! Būny iestıse... arşyl
şal yzadan jarylyp keter... Kempır bata almady.
Üi ışı oñaşa. Dala şyjğyryp tūr. Qozy, laq üi ırgesınen köleñke ızdep,
topyrlap jügırıp kep, üige süikendı. İrge türulı. Añyzaq aptap şarpyp
betke soğady. Keide jynşa oinap, kerege kögınde yzyldaidy. Süieu törde.
Tıp-tık bop şanşylyp alğan. Ai tatyrda, ın auzynda şanşylğan
sarşūnaqtai. Üstınde aq böz dambal. Aq böz köilek. Özı de qan-sölsız aryq.
Jäne appaq. Saqal-şaşy da appaq qudai. Barmağyna toltyra salğan kök
būira nasybaidy iekı tanauyna kezek aparyp küsıldetıp, qūşyrlana
tartady. İekı közı jasaurai tüsıp, bütıl betı jybyrlap otyr. Şalynyñ
türınen qaimyqqan kempır közın toqtatpai tartyp alady.
Süieu kısı ajaryn tanyğyş iedı. Ol kempırınıñ synyq türın baiqady. Jäne
bırdeñe aitqysy kelgendei, oqtala tüsıp toqtap qalğanyn baiqady. Süieu
jasqanşaq kısılerdı jaratpaityn. Kempırıne suyq nazaryn şūğyl qadap,
şytyna qarap:
─ Äi! Ar jağyñda tüitkıl bırdeñe bar ğoi? Ol ne? Nege aitpaisyñ?- dedı.
Bary bar. Bıraq senıñ qai jağyñnan şyğaryn...
─ Ne deidı? Qai jağysy ne?
─ Tüsınbeitın nesı bar? Jalğyz men be, osy üidıñ bala-şağasy qaitsek
köñılıñnen şyğamyz dep qypyldap otyrmaimyz ba?
─ Ä-ä, solai ma? İendeşe bılıp qoi, menıñ köñılıme qarasañ, adamnyñ qai
jağyn qaitem, bır Allanyñ jağyn oilap söileseñder boldy. Bärın
köterem. Kümıljıme, köñıldegıñdı ait. Jäne jaltaqtamai tura ait!
─ Maqūl. İendeşe quana ber, älgı ielde joq, jaqsy köretın qyzyñ bar iemes
pe?! Sol Täñırbergenge qatyn üstıne şyğypty.
Üi ışı jym-jyrt. Süieu qybyr ietken joq. Kempır qairan." Änşeiınde
Myrşai tülkıdei aşuşañ, şaqar şaldyñ bū joly ündemegenıne yza
boldy. Küşpen ırkıp kelgen aşu ananyñ da ışıne syimai bara jatqan-dy.
─ Maqtauly qyzyñ... ielde joq asylyñ ğoi özıñnıñ,- dep şaldyñ aşuyn özı
şymşylağandai boldy.
Süieu qart būğan da tūtanbady. Ol tek şiryğyp:
─ Ne ottap otyrsyñ?! Qūdaidyñ bergenı de. Men ony qaibır Haua ana,
Adam atadan tañdap aldy deisıñ?!- dedı. Kempır qarsy dau aitpady. Syrtqa
şyqty. Üige kırdı. Onan syrtqa qaita şyğyp üi ırgesınde oinaq sap
jürgen körşı üilerdıñ qozy-lağyn qualap, ärı aidap saldy da, qaityp
keldı. Şalyna köz qiyğyn tastap iedı. Süieu älı qozğalmapty. Köz alaby
qyzyl. Janarynda suyq ūşqyn bar. Jotasy köterıñkı bolsa da, bıraq
iesesıne jūqaltañ qyrğyş mūrnynyñ qos tanauy qusyrylyp,
şyñyltyrlanyp ketıptı. Tura aldyna tesıle qarap otyrğan appaq qudai
şal ışke kırgen kempırıne jalt ietıp, osqyryna qarady:
─ O nesı - äi? Ol ne degenı - äi? Bır jyl bolmai jatyp, küieusırei qalsa,
men qaitpek iekem?- dep aşy dausy şañqyldap, üzıp - üzıp söiledı. Aşu
iemes. Sonyñ bärı jüregın kernep bara jatqan ıştegı renış, yza, küiık
sekıldı iedı. Kenet aq kırpık serpılıp, qyzyl jiek, aşuly köz ot basynda
jatqan terı tulaqqa otyra bergen kempırge ünsız tesılıp, jep jıbere
jazdady. Bır kezde tağy şañq ietıp:- O nesı - äi? Mağan aitqany nesı - äi?
Küilegen qanşyqtyñ arlan örtegen künı bar ma? Ony mağan aitqany nesı?
Ol nesı - äi? Paiğambar jasyna kelgende men iendı qolyma asa alyp,
küilegen qanşyqtyñ soñyndağy qai arlandy quam?.. Qaisybırın quam ?..
Älı jünı tüspegen, jabağy qūiryq töbetterdı quam ba? O nesı -äi? Äi, sen
qaqpastyñ būl qai qorlyğyñ, a?- dep atyp türegeldı.
Kempır qozğalğan joq. Teke saqal, aq kırpık, qyzyl köz şal talai körgen
jauy. Älgıden keiın Süieu qart kerege basyndağy qamşyny ala saldy da,
bylq ietpei ūrşyğyn iırıp otyra bergen kempırdıñ şaşyn bılegıne orap orap aldy da, bortyldata jöneldı. Kempır ūrşyq ūstağan qolymen betın
kölegeilep, älsız qorğanyp:
─ Au, iendı qoisañşy,- dep renışsız, dyqsyz, aqyryn ieskerttı.
Süieu būryn bır- iekı qamşy sıltegesın qoiatyn. Bū joly toqtamady. Qaita,
kempırdıñ sabyrly qalpy şamyna tidı me, jyndana tüsıp iedı, kempır ūşyp
tūryp şalynyñ qolyndağy qamşyny op - oñai jūlyp aldy da, türulı
tūrğan iesıkten syrtqa laqtyryp jıberdı.
─ Boldy ğoi iendı! Qairatyñ tasyp bara jatsa, bar, ana qyzyñdy... ielden
şyqqan jüzıqarany tyiyp al!
Qanşa qorğalasa da, qamşy ūşy jaña kempırdıñ betıne tiıp, qantalata
osyp ketken ieken. Sony körgesın Süieu qart būrylyp kettı. İendı qaityp
ündemedı. Tüie jün şekpenın jamyldy da, ırgege qarap bük tüsıp jatyp
qaldy.
***
Kälen qyrda ainalmady. Jağağa qaityp kele jatyp, jolşybai bolğan
auyldyñ bärınde de qatyn-baladan basqa bır jan kezdespedı. İel ūltany bop
iesepteletın Torjymbai, Bylamyq, Andağūl - Badyq, Aqteke, Jädıkke
qarağan rulardyñ ier-azamattary tegıs atqa qonypty. Osy öñırdıñ köp jıgıtı
Aqşilıde otyrğan Ojar Ospan aulyna ağylyp, aq patşağa jıgıt bermeimız
dep küpıldesıp jatyr ieken. «Sorlylar... Ojardan ne ona tabam deidı ieken?
Ol aq köz, sau bolsa, orğa jyğady ğoi»,- dedı Kälen ışınen.
Taralğysyn qanşa qysqartsa da, sıñırlı ırı tor attyñ üstınde üielmendei
bop otyrğan jylan köz ırı qara kısınıñ iekı aiağy jerge tiıp salaqtap keledı.
Özı köñılsız. Qyrdağy auylda bereket qalmapty. İer-azamatynan aiyrylyp
tūl bolğaly tūrğan ieldı körıp, köñılı päs bop jüdep qaitty. Kälen sam
jamyrağan aq pen qyzyl arasynda Bel - Arannyñ kezıne ılıktı. Sol boida
ılgergı jağynan balyqşylar aulynyñ jerqazbalary qūjynap qoia berdı.
Baiqap keledı: būl jaqta da bar adam dürlıgıp, syrtqa şyğyp ketken. Auyl
üstı äbıger. «Tegın bolsa jarar iedı. Patşa jarlyğy būl jaqqa da jetken
boldy ğoi».
Üirenşıktı aulyn körgesın Kälennıñ astyndağy alqa bel tory aiağyn
yqylastanyp, şiraq basty.
Auylğa taqai bergende, aldynan Rai şyqty. İekı iezuı iekı qūlağynda.
Jügırıp kep at jalyna asyla kettı:
─ İel – a - man ağam...
─ İela - man?
Rai tük demei küle beredı. Kälen jıgıt jüzındegı jas pen külkınıñ
qaisysyna senerın bılmei, at üstınen ieñkeiıp:
─ Habar bar ma?- dep iedı.
─ Özı... özı keldı,- dedı Rai.
Kälen tebınıp, atty qattyraq bastyryp kep üige tūmsyğyn tırei toqtady:
─ Ua, halaiyq, quanyştaryñ qūtty bolsyn!
─ Äumin! Aitqanyñ kelsın! İşke kır. Äi, jıgıtter, ağalaryña jol
berıñder!
─ Joq, joq, äuelı körımdık bersın!
─ Kälen ağa, körımdık! Körımdık bermeseñ, körsetpeimız.
Jūrt bylaiğy kezde osy kısıden qaimyğatynyn ūmytyp kettı. Kälendı
attan tüsırmei, bırı şalğaiğa, bırı jeñıne, bırı qolyna jabysyp köp
dürmek üime-jüime boldy da qaldy. Sary şıldenıñ qazırgıdei qainağan
ystyğynda jolğa şyqqan qyr qazağynyñ kün ötpesın degende qabattap
qalyñ kiınetın ädetı. Kälennıñ de üstınde belın qaiys belbeumen şart
buyp alğan küpı. Basynda ieltırı tymaq. Aiağynda biık qonyş ietık. Qanşa
kısı jabylsa da qozğalmai, qaita jiyn arasyna tüskende batyr tūlğasy
bırtürlı ırılenıp, aidyny şyğa tüsıptı.
─ Äi, jıgıtter, körımdıkke ne berem? Atym bolsa, bır auyz sözge kelmei
tüsıp berer iedım. Üstımde asyl şapanym bolsa, şeşıp berer iedım. Mende
onyñ bırı joq. Myna mästek maiyn sūrap mıngem, bıreudıkı.
─ Kälen ağa, attyñ da, şapannyñ da keregı joq. Özıñ jaqsy köretın bır
änıñdı aitsañ jetıp jatyr.
─ İe, ait. Körımdıktıñ qarmysyn öleñmen qaiyr. Kälen aitqysy kelgen
kezde qolqalatyp sūratpaityn - dy. Bū joly da üidegı - tystağy jūrttyñ
tegıs tyna qalğanyn baiqady da, özınıñ keñ tynysty zor dausymen
«Saryny» şyrqady.
Aiaqty basar Tarlan iekılenıp,
Qonağa jem sūraidy mekırenıp.
Şabystan qajymaityn januarym,
Arbanyñ belağaşy sekıldenıp.
Şıderım küderıden kümıs tiek,
Bır malsyñ şöp jemeitın töre süiek.
Kök ter qyp şauyp kelıp bailai salsañ,
Tūruşy ieñ iegıñdı üige süiep.
Tarlan at, bas aiağyñ ūrynbai-aq,
Salbyrap töbe şaşyñ tūlymdai-aq.
Jem berıp, sauyryñdy sipap tūrsam,
Azbarda oinauşy iedıñ qūlyndai-aq...
Kälen dausyn osy qazır özı armandağan qūlyn mınez attyñ ierkelıgıne sap,
ädettegıden görı kömeiınde ūzağyraq şyrqau biıkke şyğandatyp apardy da,
aiaq astynan kılt üzdı. Kälennıñ dausyn köpten iesıtpegen balyqşylar
ünemı ışterınen yntyğyp tosyp jüretın. Ol dausyn kılt üzgesın de, ön
baurap alğan jūrt qybyr ietpedı. Rai qasyndağy bıreudıñ qolyn qysyp,
qybyr ietpei qatyp qapty. Än üzılgende demın bır- aq aldy.
─ Ätteñ, qyz bolsam, men tek Kälen ağağa ğaşyq bolar iedım!
İştegıler Kälennıñ kelgenın ännen bıldı; än toqtağan boida bärı bırden
dürk köterılıp tūryp kettı. Syrtqa şyqqaly iesıkke bettei bergende, ar
jaqtan jolynda tūrğan kısılerdı omyraulap Kälennıñ özı ūmtylyp kele
jatty. Tertedei ūzyn aiağy iereñ - sereñdep annan -sannan bır basyp keldı
de, ornynan köterıle bergen İelamandy aiağyna tūram degenşe, otyrğan
jerınde bas saldy.
─ Qaitsın, sağynğan ğoi, - dedı kempır-şaldar köñılı bosap.
Kälen qūşağyn tez jazdy. Möñkemen qatar qañ törde otyrğan İelamanğa
būrylyp, bas-aiağyna köz saldy. İelamannyñ üstınde teptık köilek.
Aiağynda qisyq taban jaiyn auyz bäteñke. Saqal - şaş ösken. Jel qaqqan
jüdeu betı qaraiyn, osy otyrğan kısılerden özgeşeleu körındı.
─ Jūrt senı öldı den dūğasyna kırgızıp jür iedı. Özıñ o dünieden kelgennen
saumysyñ?..-dedı Kälen külıp.
─ Kelse nesı bar?! O dünie orystyñ türmesındei - aq bolar,- dep äzılge
orai İelaman da külıp jauap berdı.
─ Adam şırkın it jandy ğoi, basqa tüskesın tozaqqa da könedı.
─ Tozaqty o dünieden ızdeudıñ qajetı joq. Nağyz tozaq - orystyñ türmesı.
Kempır - şaldar jağy kürsındı.
─ Käne, jönıñdı ūqtyrşy, senı özderı bosatty ma?- dedı Kälen.
─ Joq, qaşyp şyqtym.
─ Bäse, qolğa tüskesın bosatatyn ba iedı?! Sen qai jerlerde boldyñ?
─ Şalqardan aidağasyn bızdı Jamanqalağa apardy.
─ Jamanqalañ... Ay, au, İelamanjan - au, ol özımızdıñ Jylda astyq äkelıp
jürgen jerımız ğoi?..
Üi lyq toly. Syrttan kısı kırgen saiyn jerqazbanyñ jaman iesıgı syqyrsyqyr. Alasa üidıñ auasy äp-sätte auyrlap, balyqtyñ şyryşy, ter sıñgen
kiımnıñ külımsı iısı qolqa ata bastady. Törde otyrğandar iesık
jaqtağylarğa «üidı pysynatpai, syrtqa şyğyñdar»,-dep iedı; oğan ieşkım
selt ietpedı. İelaman iesık jaqta syğylysqandardyñ köbın tanymady.
Süitse, ötken jylğy jūtta malyn qyryp alyp, basqa künkörıs tappağasyn
qyrdan köşıp kep, balyqşylyq käsıpke kırısken kırmeler ieken.
─ Şai keledı... Jol berıñder!
İelaman şöldep otyr iedı, soğan qaramastan şaiğa zauqy şappady. Üi
ışındegı äñgımege yqylassyz. Bağana üi ışındegılerdıñ arasynan közımen
ızdep, syrttağy sel dybysqa da ieleñ ietıp qūlağyn tıge qap, degbırı qalmai
otyrğan-dy. İendı qazır qauqyldap söilep, qarqyldap külgen köñıldı
kısılerdıñ arasynda ieşteñege köñılı selt ietpei, sazaryp otyr. «Mümkın,
jalğyz tūru qiyn bolğasyn äkesınıñ üiıne... joq, joq, äkesınıñ üiıne ketse,
mynalar mūnşa qinalmas iedı ğoi. İä, qinalmas iedı... al mynalar şynymen
qinalyp otyr...»
Küdıgın anyqtağysy kelgendei, İelaman qasynda otyrğan kısılerdıñ
ärqaisysyna bır qarady. Bıraq mynalar betı küigendei, İelamanğa tura
qarai almai, janaryn alyp qaşa berdı. Basqany qoiğanda, jan balasynan
jüzı yqpaityn Kälen de bül bılmeitın bır syrdy ışıne bügıp bıteulenıp
apty. «Tegın bolmas»,- dedı İelaman ışınen.
─ Qyrdağy auyldar qalai ieken?
Qart balyqşy Kälenge qaran tıl qatsa da, köz qiyğy İelamanda.
─ Olarda da bereke qalmapty. Bailar jağy bolmasa, bylaiğy halyqta
basy bütın üi az.
─ «Jyrtyq üidıñ Qūdaiy bar». Qaita, Qūdai oñdap äzır bız aman otyrmyz,
dedı Dos.
─ Qoi, Dos! Şanyşqydan jyrylğan balyqtai, jalğyz senıñ
amandyğyñnyñ rahaty qanşa?... - dedı Kälen.
Osy iekeuınıñ köpten qyrbai jürgenın baiqaityn Möñke tılge kep qala ma
dep qorqyp iedı. Şynynda da, dökır mınezdı Dos düñk iettı:
─ Jūrtty qaitem?! Özımnıñ basymnyñ amandyğy kerek.- Bır bülıktıñ
bastalatynyn baiqağan qart balyqşy aldyn alğysy keldı me, älde
abyrjyp sasyp otyryp ierteden berı yñğaiyn taba almai qoiğan äñgımenı
qalai bastap jıbergenın özı de baiqamai qalyp iedı:
─ İelaman qarağym,- dedı oğan öz qolymen kesesın alyp berıp jatyp.
İelaman kesege sozğan qolynyñ qaltyrap ketkenın baiqady. Bır qolymen
ūstasa tüsırıp alatyndai, özıne ūsynğan kesenı qos qolymen ūstady. Qart
balyqşynyñ bastauyn bastasa da, bıraq ar jağyn aita almai, kürmelıp
qalğany Sudyr Ahmetke ūnamady. İelaman ierteden jüregı sezıp otyrğan
sūmdyqty basqa iemes, osy joly tap osy kısınıñ öz auzynan iesıtetının bıldı
de, qybyr ietpedı. Demı de toqtap qalğandai.
Üi ışı jym-jyrt. Syrttan qatty qainatyp äkelgen jez samauyr ğana
ientıgın basa almai byjyldap tūr.
─ İelaman qarağym...- dei tüstı de, qart balyqşy tağy da toqtady. Sosyn:Ainalaiyn -ai, sen ketkende artyñda ümıtıñdı ūstap qalğan üiıñ... iä, üiıñ
bar iedı...- dep iedı.
İelaman qos qolymen tas qyp ūstağan kese iendı bır qyssa synatyndai
syqyr-syqyr iettı.
─ Sen de temır tordan bosağan qūstai uiaña ūşyp kelgende... Ätteñ, dariğa
- ai...- dep, kömeiı jasqa bulyğyp toqtap qaldy.
Sudyr Ahmet alğaşqyda sytylyp şyğyp ketkısı kep iedı, bıraq qart
balyqşynyñ söz ılämınen qazır bır qyzyqtyñ bolaryn bıldı. Ūry köz
jyltyñdap üi toly kısılerdıñ arasynan İelaman men Kälenge alma-kezek
qarap... şydamy äbden tausylğanda, sözge özı aralasqysy kep qozğalaqtai
bastap iedı, Möñke toqtağanda quanyp kettı.
─ Äi! Äi, Möñke, kölgekteitın ne bar?! Kömeiıñdı buyp, qylğynyp
söileuıñdı qoi. Äiel - auyr qaza iemes. O, täiırı, qyrdan iemes, teñız
jağasynda tañdauly qatyn qazır myqty bır qaranyñ pūlynan aspaidy.
İelaman uysyndağy qos qoldap qysyp alğan kesenıñ syqyrlap synyp bara
jatqanyn sezbedı.
─ Oibai - au, būrynğylar bılıp aitqan ğoi. Būl äiel jetı dūspannyñ bırı
ğoi. İer jıgıtke opa bergen be? Ay! Au, İelamanjan - au, Aqbala da opasyz
bop şyqty ğoi. Sen ketkesın...
Sudyr Ahmet Kälennen bır päle kütkendei, kılt toqtai qap, közınıñ qiyğyn
qorqaqtap tastap iedı. Kälen osy äñgımenı qaita Sudyr Ahmettıñ aitqanyn
qalap otyrğan siiäqty. Sudyr Ahmet sony baiqağasyn:
─ Qūrysyn, aitatyny joq. Täñırbergenmen yrjalañdasyp jürdı de,
aqyry bır tünde taiyp tūrdy,- dep iedı, İelamannyñ uysyndağy kese kütır
iettı. Alaqanyna tögılgen yssy şaidy da sezgen joq.
─ İelamanjan, qinalma. Sağan äieldı özım alyp berem. Köre qal, sol
saiqaldyñ äkesındei äiel tauyp bermesem be...
─ Oi, qyrt, şyq üiden!- dedı Kälen aqyryp. Sudyr Ahmet Kälennıñ qatty
būzylğan türın tanydy da, jym bola qap, üi toly kısılerdıñ arasymen
jylysyp ketıp bara jatyp ta qaşan iesıkten şyqqanşa būjyr qara kısıden
köz qiyğyn almady.
Osy kezde syrtta äldekım balyqşylar aulynyñ itın şulatyp şauyp kep,
atyn iesık aldyna mınbelete toqtady. İşten şyğa bergen Sudyr Ahmettı
basatyndai atyn omyraulatyp kimelep bara jatty.
─ Ay, közıñe qara! Qyrasyñ ba?
─ Būl auyldyñ ier - azamattary qaida?
─ İe, menı äiel dep kım aityp iedı?
─ Qyrşañqysyn mūnyñ. Balyqşylar qaida dep tūrmyn...
─ İe, nemene... balyqşydan basqa kısı kısı iemes pe?
─ Äi, qyrt...
─ Özıñ qyrt! Sen... Sen qara saqaldy, kiız kereqapty qyrtsyñ. Yzam ışıme
syimai, qara tyrnağyma deiın küiıp tūrsam, oibai - au, būnyñ... būl
jamannyñ basynyp... Oibai! Oibai, öldım... öltırdı...
İştegıler bır-bırıne qarady. Qara saqaldy, kiız kereqapty kısını Qabyrğa
bolysyna qarasty iel jaqsy bıletın. Äsırese, däl qazırgıdei bülınşılık
kezde būl kısınıñ jaqsylyqpen jürmegenın bıldı.
Sudyr Ahmet şar iete qalğanda iesıkke jaqyn tūrğan Rai syrtqa atyp
şyqqan-dy. Sudyr Ahmet at aiağynyñ astynda ala qūrttai jiyrylyp
jatyr. Qara saqaldy oğan qaita-qaita şüilıgıp, qamşysyn üiırıp tönıp
qalğan ieken. Rai qamşyğa qarsy ūmtylyp, qara saqaldynyñ qolyna
jarmasty:
─ Aqsaqal, būnyñ jaramaidy...
─ Jıber qolymdy.
─ Kısını jazyqsyz zäbırleme.
─ Äi, bala... senıñ atyñ Rai ğoi osy?
─ İä, Rai...
─ İendeşe, patşa qyzmetıne baratyn jetı jıgıttıñ bırı bop tızımge ılıktıñ.
Bar, äzırlen...
İştegıler syrtqa jügıre şyqty. Rai jönındegı ömırdı anyñ iesıtken-dı.
Qalğan alty jıgıttıñ kımder iekenın sūrauğa bata almady. Sūrai qalsa, myna
kiız kereqaptynyñ auzynan ärkım öz atyn iesıtetındei sezıp, suyñ ürei
jürekke şauyp iedı. Qalğan alty jıgıttı atşabardyñ özı atap berdı.
Balyqşylar ies jiiäm degenşe atşabar «äzırlene berıñder!» dep ömır iettı
de, attyñ basyn būryp ap kelgen jağyna qūiyndatyp şaba jöneldı.
İelaman, Kälen, Möñke qozğalmai otyryn qalğan-dy. Atşabar ketkesın
balyqşylar ışke qaita kırdı.
─ Älgı it azğantai quanyşymyzdy da ulan kettı - au,- dedı Möñke.
─ Onyñ qolynda ne tūr?! Bolystyñ jetegındegı qarğyly töbet qoi ol.
Bolys «ait» dese, ars ietın şalğaiyñnan ala ketedı.
─ Qalai kemıtseñ de, bızge sol jamannyñ da ölı jetıp jatyr! Tynyş
otyrğan aulyñdy jau tigendei iettı de kettı, äne!
İesık jaqta otyrğan bır qariiä kenet zarlan qoia berdı:
─ Apyr - ai, iendı qaittık? İendıgı künderıñ ne bolady?- Jauap kütkendei ol
ärkımge bır qarady. İeşkım ündemedı. Būnyñ özındei olardyñ da därmensız
iekenın bıldı de, qariiä ökırıp jylap jıberdı. Ony ieşkım jūbatpady. Kälen
bylaiğy kezde basyna qandai ıs tüskende de bosañsyğan kısını jaqtyrmai,
jekırıp tastauşy iedı; bū joly da ünsız. Qariiä jasyn äzer tyidy. Qolymen
jer tırep, ılgerı taman jyljyp keldı de, İelamannyñ aldyna tıze büktı:
─ Şyrağym, jas ta bolsañ osy auylğa bas iedıñ. Kärı kısı de bır, kärıp kısı
de bır. Qysylğanda özderıñe qol sozamyz. İer - azamatyñdy qozydai
kögendep äketuge qarady. Būğan ne ısteimız?
İelaman qariiäny qinağan saualğa qalğandary da jauap kütıp otyrğanyn
baiqady. Körıne kelgen ajaldai, patşa jarlyğy da bır jan araşa tūra
almaityn auyr näubet. Oğan ne dep jauap beredı. Ras, ol türmeden qaşyp
kele jatqanda jolşybai talai ieldıñ patşağa jıgıt bermeimız dep
qarulanyp jatqanyn kördı. Airyqşa, myna Şalqar, Yrğyz, Torğai
mañynyñ qazaqtary...
─ Äi, balam, ieñseñdı köter! Halyq jön taba almai, toryğyp tūr ğoi,- dedı
qariiä onyñ ündei qoimağanyn ūnatpai. «Jön tauyp beretın kısını tapqan
iekensıñ»,- dedı İelaman ışınen. İelaman özınen jauap kütıp otyrğan kısılerge
közınıñ qaraşyğy auyrlap, sabyrly salmaqpen qarady:
─ Özderıñnen artyñ men ne bılem?... Bar bılgenım: patşa jarlyğy bır bız
iemes, barşa halyqqa tegıs körınedı. Qai jerde de halyq narazy...
─ İe, mynau bır jaqsy lepes qoi...
─ Bäse, būğa bermei, iendıgı jerde halyq ta halyqtyğyn ıster.
─ Bükıl halyq köterılse, bälkım, patşa bata almas.- Halyqqa İelamannyñ
auzynan şyqqan jañağy habar jeleu berıp, jan-jaqtan dabyrlap,
delebelerı qozyp bara jatty. Sony baiqağan Kälen:
─ İei, İelaman, aldyñda tūrğan myna öndırdei jıgıtterdı köremısıñ?!
İerteñgı künı būlardy qatyn-balalarynyñ aldynda öz qolyñmen qozydai
kögendep bergenşe, nar täuekel dep alysyp ölsek qaitedı? Tym qūrysa,
basqa bolmasa da, ana Qaratazdan kegımızdı alar iedık qoi.
Qyzba jıgıtter Kälennıñ sözıne köterılıp kettı. Keibır aq köz ieserlerı
qolma-qol qaruğa şaqyryp:
─ Kälen ağa, İelaman ağa, bızdı bastañdarşy,- dep ielırıp bara jatyr iedı,
Kälen aqyryp tyiyp tastady da, tağy da ışın aşpai ünsız tūrğan
İelamanğa qarady:
─ Qyrdağy auyldardy körıp keldım. Bır adam aiqailap şyqsa, bärı
köterılgelı tūr. Taisaqtaityn tügı qalmady...
─ Solai şyğar, bıraq, Kälen ağa - au, bız bärımız de qara jaiau iemespız be?
Jaiau jürıp, kımge qairat qylamyz?!
Jelıgıp tūrğan jıgıtter jym boldy da, ün - tünsız üidı - üiıne tarai