Nedw - 3

chynulleidfa’n dwad oddiyno. Y pnawn hwnnw, dene Huw fy mrawd hyna’n
deyd yr ai o i nol dŵr cyn mynd i’w wely, ar ol dwad o’r gwaith.
Gweithio’r nos yr oedd o cyn mynd i’r rhyfel, yn y gwaith plwm yr ochor
arall i’r Foel Fawr, a dwad adre tua dau o’r gloch y bore. Meddylies mai
iawn o beth fase medru deyd wrth y bechgyn mod i allan am ddau o’r gloch
y bore, ac mi gynhygies fynd efo fo.
“Olreit,” medde Huw, “cer i dy wely’n gynnar gael i ti fedru codi. Mi
fydd yn werth iti weld y wawr yn torri yn yr ha, am unweth yn dy oes.”
Mi es i ngwely’n gynnar, gan feddwl peth mor ardderchog oedd i fachgen
deg oed weld y wawr yn torri yn yr ha. Ond rydwi wedi sylwi ar ol hynny,
nad ydi’r pethe y mae pobol yn eu galw’n weledigaethe mor ddifyr am ddau
o’r gloch y bore ag y mae nhw fin nos. Cyn imi gau fy llygid yn iawn,
i’m tyb i, pwy oedd uwch fy mhen yn ceisio fy neffro ond Huw.
“N-e-d-w-w,” medde fo’n araf ac ysgafn, gan godi ei lais tua’r diwedd.
Ond doedd Nedw ddim yn ei glywed o.
“N-e-e-d-w-w-w,” medde fo wedyn, gan godi ei lais dipyn uwch tua’r
diwedd na’r tro cyntaf. Ond nid oedd na llais na neb yn ateb.
Mi sgydwodd chydig arna i. Ymhen tipyn,—“Nedw! Nedw!” medde fo fel
ergydion, ond cysgu’n drwm yr oedd Nedw.
“Nedwnedwnedwnedwnedwnedw,” medde fo wedyn, fel motor beic, gan fy
ysgwyd fel crud. Ond yr oedd Nedw cyn farwed a hoel.
Ar hyn dene mam yno,—
“Nedw, machgen i, deffra,” medde hi. “Mi golli dy tshans am weld y wawr
yn torri, yn siwr iti.”
Ond roeddwn i wedi penderfynu gneud fy ngore i ddal y brofedigieth
honno’n ddi-gwyn, ers meityn.
Ar hyn dene Huw’n deyd,—“Thâl peth fel hyn ddim,” ac yn gafael ynof, ac
yn fy rhoi ar lawr y siambar. Doedd hi ddim yn anodd wedyn imi weld fod
edrych ar y wawr yn torri o ymyl yr Hen Ffynnon yn brafiach na pheth fel
hyn, a doedd dim i’w neud ond codi. Mi welwch chithe’n union mai da oedd
imi fod wedi mynd at yr Hen Ffynnon i weld y wawr yn torri, wedi’r
cwbwl.
Dene gychwyn. Roedd hi’n bur dwyll, ac heb smic i’w glywed yn unman, ond
ambell i dderyn yn scrwtian ei adenydd yn y gwrych, ac ambell ddafad yn
cnoi ei chil wrth i ni ei phasio at yr Hen Ffynnon. Fel y dringem at y
ffynnon, yr oedd yr awyr fel yn rhyw ddechre sgafnu, a’r llwybyr trwy’r
grug yn dwad yn gliriach.
“Hsht,” medde Huw, “Mae ene rywun wrth y ffynnon.” Ymlaen â ni, ac wedi
mynd i ymyli,—
“Helo,” medde rhywun. Adnabu Huw ei lais, ac adnabum inne’r un oedd yn
llechu y tu ol iddo. Mi gwelwn hi rhwng twyll a gole rhynga i a’r Foel
Ddu. Pwy oedden nhw ond Jinny Williams a’i thad. Mi ddechreuodd Huw a’i
thad ymgomio am y sychter, a’r cynhaea a chant a mil o bethe felly. Ac
yr oedd Jinny a minne’n rhydd i ymgomio fel y mynnem y tu ol iddyn nhw.
Mi es yn nes ati, ond y peth cynta a wnes i oedd chwysu’n ddiferol, ac
wedyn dechre rhynnu nes i fy nannedd guro’n enbyd. Welsoch chi rioed
bethe mor anodd ydi gnethod i siarad efo nhw, pan ddaw’r tshans, heb neb
ond nhw a chithe. Mi ddechreues sgwenu fy enw ar y ddaear efo blaen fy
nhroed, a chyn belled ag y gwelwn i dan fy nghuwch fod Jinny’n gneud yr
un peth. Mi godes fy mhen, ac ni welsoch erioed ffasiwn beth. Roedd top
ei phen hi’n union ar gyfer pigyn y Foel Ddu, ac ni allech ddeyd ar y
funud prun ai sglein ei gwallt rhyngoch a’r gole a welech chi, ynte ai
yn yr awyr ei hun ar ben y Foel yr oedd y lliw. Mi weles toc mai yn yr
awyr yr oedd o, ond roedd o’r un ffunud a’i gwallt hi rhyngoch a’r gole.
Weles i rioed mo’r wawr o’r blaen yn yr ha,—y peth tebyca a welsoch chi
i wallt Jinny rhyngoch a’r gole ydi hi.
Ac yr oedd ei llygid yr un fath a gwaelod yr Hen Ffynnon yn union, a’i
chyrls fel tase nhw’n gneud eu gore i guddio ei gwyneb.
Mi fentres ddeyd gair wrthi,—
“Ydech chi’n leicio mafon duon?” medde fi, gan gnoi ngwinedd wedi methu
meddwl am ddim arall i’w ddeyd.
“Ydw, ymhle mae nhw i’w cael?” medde hi.
“Does ene ddim,” meddwn inne, gan ddechre gweld fy meddalwch. O achos mi
weles y funud honno mai peth gwirion oedd gofyn a oedd hi’n leicio
rhywbeth nad oedd gen i ddim ohono i’w gynnyg iddi. Ac am hynny, roeddwn
i’n teimlo braidd fel ci wedi torri’i gynffon.
Yr hyn a wnaeth imi feddwl am y peth oedd gweld walie y lle mae nhw’n
alw’n “Sgubor Robert Green,” yn dwad i’r golwg yn y pellter rhynga i a’r
awyr. Pwy oedd Robert Green fedrai ddim deyd, ond ochre hen dŷ ydi’r
Sgubor, a llond y canol o goed mafon duon. Dene’r mafon goreu yn y wlad,
medden nhw, ond dydi’r bechgyn byth yn mynd yno, am fod pobol yn deyd
fod yno ysbryd.
Edrychodd Jinny arnai’n hir heb ddeyd dim, fel tase hi wedi taro ar un
meddal am y tro cynta rioed. Edryches inne arni hithe heb fedru tynnu
ngolwg oddiarni. Dene su sydyn heibio inni, a pheth oedd yno ond y gôg
yn pasio dros ein penne ni, ac yn disgyn ar y pren surion gwylltion yn y
pellter, rhwng Jinny a thoriad y wawr. Ac er na weles i rioed mo’r wawr
yn torri o’r blaen, yn yr ha, fedrwn i ddim tynnu ’ngolwg oddiar Jinny,
i edrych arni hi a’r gôg. Dydio ddim yn beth neis i chi dynnu’ch golwg
oddiar eneth i edrych ar rywbeth arall, a chithe’n siarad â hi, hyd yn
oed i weld y wawr yn torri, rhwng dau a thri o’r gloch y bore, am y tro
cynta rioed yn yr ha.
Mi gofies am y gylleth a gefes i ar lawr y diwrnod cynt, ac mi dangoses
hi iddi. Mi rhoddes hi i’w gweled yn ei llaw a dene fys cynta fy llaw
chwith i yn cyffwrdd am funud bach y bys agosa i’w bys bach hi ar y llaw
ddethe. Mi gynhygies fotwm gloyw iddi hefyd, a gefes i ar lawr, a
chadwodd hwnnw ym mhoced ei brat. A bu tawelwch mawr, fel y mae’r Beibil
yn deyd.
Dal i siarad yn ddiddiwedd yr oedd ei thad a Huw.
“Ydech chi _yn_ leicio mafon duon?” medde fi wedyn toc, gan fod eidïa
newydd wedi fy nharo i.
“Ydw,” medde hithe’n ddihidio. Wedi ei siomi’r tro cynta yr oedd hi,
mae’n debyg.
“Mi wn i ymhle y mae’r rhai gore yn y wlad pan ddaw hi’n amser,” medde
fi.
“Ymhle?” medde hithe.
“Yn y fan acw, yn Sgubor Robert Green,” medde finne, “ond eu bod nhw’n
anodd i’w cael, ac am hynny, ’chydig o’r bechgyn sy’n mynd yno.”
“O!” medde hithe, fel tase hi ddim yn gwrando. Ond roeddwn i’n rhyw
ddechre ennill nerth erbyn hyn,—
“Mi a i yno i nol rhai i chi, os leiciwch chi,” medde fi, dipyn yn fwy
swil, o achos mi sylwes yn sydyn ei bod yn goleuo’n gyflym.
“Olreit,” medde hithe, wedi swilio braidd ei hun.
“Ddowch chi efo fi?” medde fi, dan fy llais.
“Olreit,” medde hithe yn yr un dôn.
Ar hyn mi welai Huw rywun yn dwad at y ffynnon, a dene fo a finne adre
un ffordd, a Jinny Williams a’i thad y ffordd arall.
Wel, yn wir, wyddwn i ddim ar draed pwy oeddwn i’n cerdded. Ac ni fedrwn
feddwl mynd i’r ysgol bore drannoeth heb goler,—
“Mam,” medde fi, y bore hwnnw, “hwyrach fod yr inspector yn dwad i’r
ysgol heddyw, ac y mae eisio i bawb fod yn deidi. Fase hi ddim yn well i
mi fynd yno mewn coler?”
Mi drychodd mam arnai, fel taswn i ddim yn gall,—“Coler!” medde hi,
“bedi dy feddwl di,—wyt ti’n mwydro?”
Mi fedres ei chael i ganiatau un i mi er hynny. Doedd ene ’run imi
chwaith, ond hen un i nhad,—coler droi i fyny, a phigie iddi, ac yr
oedd honno’n rhyw dair modfedd yn rhy fawr. Honno a ges i, ond bod mam
wedi torri darn o’i thu nôl, gan fod coler fy nghôt bron yn cuddio’r fan
honno, a gwnio’r ddau ddarn ynghyd yn bur deidi, a rhoi bach yn fy nghôt
y tu ôl, i’w fachu yn nhop y goler, i’w dal o’r golwg.
Wel, mi es i’r ysgol yn y goler yma fore drannoeth,—ond ddim yn y
pnawn. Y peth cynta a wnaeth Jinny Williams pan welodd hi fi, oedd codi
ei thrwyn arna i, fel tase hi rioed wedi ngweld i, a’r gnethod erill yn
chwerthin trwy eu bysedd bob tro y pasient fi. A’r peth a wnai’r bechgyn
oedd tynnu eu capie a bowio i mi, a chadw draw yn lle chware. Rhedent i
fy nghyfarfod fel tase nhw am chware. Safent yn sydyn,—
“Dacw’r Prince of Wales yn dwad,” medde nhw yn swil.
Tynnent eu capie, a bowient hyd lawr, ac aent heibio ar flaene eu traed,
gan ddeyd dan eu lleisie,—
“Lle mae’r hen Nedw, tybed, na fase fo yn yr ysgol?” “’Tydi’r Prince of
Wales yn debyg i Nedw?”
Daeth Wmffre ata i toc,—“Nedw,” medde fo, “fel hen ffrynd, cymer gyngor
gen i er dy les, cadw’r goler ene adre.” A dene a wnes i. Daeth Jinny
heibio i mi wedyn y pnawn, a’i gwallt yn chware yn y gwynt. Ac medde hi,
rhwng ei chyrls, wrth fy mhasio i,—“Cofiwch y mafon duon.”
Dene a wnaeth i mi fentro i le na bu’r un o’r bechgyn erioed
ynddo,—Sgubor Robert Green—i nôl y mafon duon. A phen es i yno, mi
weles beth mor debyg i ysbryd, fel yr oedd pobol yn deyd, nes y baswn i
wedi dychrynnu i ffitie, onibai bod Jinny efo mi yno.
Sôn am ddisgwyl, dene ddisgwyl, a disgwyl, am i’r mafon duon ddwad ac
aeddfedu. Yr oeddwn i ar fentro i Sgubor Robert Green amdanyn nhw bob
dydd i Jinny, ond bod fy nghalon yn dwad rhwng fy nannedd bob tro y
meddyliwn am yr ysbryd.
Un diwrnod roeddwn i’n dwad heibio i’r Sgubor, wedi bod yn hebrwng Robin
bach Ty’n Llidiard,—dene’r diwrnod y deydodd o ei fod wedi cyffwrdd
cyrlen i Jinny. Edrychai’r haul fel tase fo’n rhyw hel ei hun at ei
gilydd i fynd i lawr, a phwy a gyfarfyddwn i’n dwad i ’nghyfarfod ond
Jinny, fel tase hi ar frys, ond rwy’n siwr mod i wedi ei gweld yn codi
oddiar ei heistedd oddiar garreg yn ochor y ffordd pan ddois i i’r
golwg.
“Nedw,” medde hi dan wrido, “ymhle y mae’r mafon duon?”
“Rwan amdanyn nhw,” medde fi. “Ddowch chi efo mi?”
“Do i,” medde Jinny.
Ac i mewn â ni i Sgubor Robert Green,—y fi yn gynta i sathru’r coed
mafon. Roedd yn rhaid dringo darn o wal, a llusgo Jinny ar fy ol. A dene
ddechre hel. Welsoch chi rioed fafon tebyg. Heliai Jinny nhw oddiar
lawr, a minne’n dringo’r walie, ac yn eu hel i fy nghap, ac yn dwad â
chapeidie iddi hi. Dene’r munude difyrra aeth dros fy mhen erioed, ac
wedi anghofio popeth am yr ysbryd. Dringes i ben un o’r hen ffenestri,
a’r llwyn mafon yn pwyso. Trois i weiddi ar Jinny, ond dene lle roedd hi
â’i phwyse yn erbyn y wal yr ochor bella, yn rhythu i’r gornel dan y
llwyn yr oeddwn i uwch ei ben o, a’i gwyneb fel eira, ac yn edrych fel
tase hi wedi fferru. Beth oedd yno’n eistedd ar garreg, yng nghornel yr
hen Sgubor, wedi ei gwthio’i hun dan gysgod y llwyn mafon duon, a
hwnnw’n gwasgu arni, ac yn ei sgryffinio, ond hen hen wraig, digon hen i
fod yn nain i nhad. Roedd hi â’i phen rhwng ei dwylo, a’i phenelinoedd
ar ei phenneglinie, yn crio’n ddistaw. Codes y gangen yn uwch, i gael
golwg gwell, rhag ofn mai breuddwydio yr oeddwn i. Cododd yr hen wraig
ei phen, a gwelodd fi. “O! Willie bach, ac rwyt ti wedi dwad o’r
diwedd,” medde hi,—“lle buost ti, machgen i, mor hir, a dy fam yn dy
ddisgwyl di ddydd a nos.” Neidies i lawr, a rhuthrodd hithe i fy llaw i,
a gafaelodd yn dyn ynddi.
“Ddaru nhw dy frifo di’n arw wrth drwsio dy ben di?” medde’r hen wraig.
“Gad imi gusan, Willie bach.” A gwenodd arnai’n dyner, dyner. Rhoddodd
ei llaw am fy ngwddw, a chusannodd fi. Fedrwn i ddim yn fy myw feddwl am
ei rhwystro, ond o ran hynny, roedd hi reit lân.
“Mi feddylies y cawn i di yma,” medde hi, “dyma’r lle y brifest ti dy
ben, yntê? Ydi’r dolur yn fawr, ’machgen i? Yn y fan yma roeddet ti pan
ddisgynnodd y garreg, yntê?” Chwiliodd fy mhen yn ysgafn. “Wel,” medde
hi toc,—“mae o wedi mendio’n iawn,—a nhwthe’n deyd fod y garreg wedi
d’ orffen di! Ond choelie dy fam monyn nhw, ’machgen i. Ac rydwi wedi
chwilio amdanat a chael dy fwyd yn barod bob dydd, Willie bach, er pan
est ti i ffwrdd. A mynd â ti i’r gwledydd pell i dy fendio ddaru nhw?” A
thynnai ei llaw yn ysgafn yn ol a blaen trwy fy ngwallt, o hyd, o hyd.
“Lle cest ti’r eneth bach yma, Willie?” medde hi, “mae hi fel shou o
bropor,—feder hi siarad Cymraeg?”
“Na feder,” medde fi, a dene’r gair cynta a ddaeth dros fy ngwefus. Ac
roedd o’n wir, o achos fedre Jinny ddim, am y byd, ddeyd gair mewn
unrhyw iaith. Dal i sefyll yr oedd hi, yn erbyn y wal, yn edrych fel yr
angel ar garreg fedd y Plas, ond bod ei gwallt am ei gwyneb yn deyd na
fedre hi fod yn neb ond Jinny.
Daliai’r hen wraig i edrych yn fy llygid, dan wenu a rhwbio fy llaw
rhwng ei dwylo,—“Wel, Willie,” medde hi, toc, “tyrd, ’machgen i, mae dy
fwyd yn oeri. Ac mae hi’n dechre twllu.” A dene hi’n gwthio trwy’r coed
mafon heb feddwl am y sgryffinio, a finne’n ei llaw. Cyffyrddes law
Jinny wrth basio. Deffrodd hyn hi, a medrodd ei hysgwyd ei hun yn ddigon
i gychwyn ar fy ol.
Wedi dwad yn fwy i’r gole, trodd yr hen wraig i gael ailolwg arna
i,—“Rhosa di, Willie,” medde hi, “nid dyma’r siwt oedd gennyt ti’n
cychwyn oddicartre’r diwrnod hwnnw?” Edrychodd yn fanylach,—a hanner
neid oddiwrtha i. “Na,” medde hi, “nid Willie bach wyt ti wedi’r cwbwl.
Pwy wyt ti, dywed? Ai Edward y Wern?”
Roedd hi’n mynd yn dwllach o hyd. Edward y Wern oedd enw ’nhad, medde
fo, pan oedd o’n fachgen. A digalon ydi cael eich camgymeryd am eich tad
o flaen geneth.
“Wel, Edward,” medde hi, â’i gwyneb fel y galchen, ond y gwaed oedd
arno,—“ti oedd efo Willie pan frifodd o’n tê? Frifodd o’n arw, Edward
bach?”
Dechreuodd holi ynghylch brodyr a chwiorydd ’nhad, sy’n hen bobol,—ond
fel plant y sonie hi amdanyn nhw. Edrychodd arnai’n hir, a minne arni
hithe, a Jinny arnom i’n dau, fel tri mudan. Yn hollol sydyn beichiodd
grïo,—“Na,” medde hi, “wyddan nhw ddim byd am Willie bach, dim byd, dim
byd.” Gollyngodd fy llaw, fel tase hi’n lwmp o dân, ac yn ol â hi trwy’r
coed mafon duon, a’r rheini’n ei sgryffinio i’r byw, heb iddi wybod, ac
eistedd ar y garreg danyn nhw, yng nghornel y Sgubor, a rhoi’i phen
wedyn rhwng ei dwylo.
I ffwrdd â Jinny a fi ar sgruth nes cyrraedd Coed y Felin,—wedyn,
sefyll. “Rwan,” medde fi, “am siarad yn iawn â hi.” Ond choeliech chi
ddim mai’r cwbl fu rhyngom oedd hyn. Mi godes fy mhen i siarad, a dene
Jinny’n codi’i phen, ac edrych i fyw fy llygid i. Ac er bod fy
ngwefuse’n agored, wnaen nhw symud dim yn ol nac ymlaen. Roedd y gwrid a
gafodd trwy redeg, neu rywbeth, yn rhywbeth na fedrech siarad dim yn ei
olwg. Gwyrodd Jinny ’i phen, a dechre sgwenu’i henw efo’i throed, fel
wrth yr Hen Ffynnon. Fedrwn inne ddim peidio â dechre gneud yr un peth.
Beth wnai’r hen bobol, tybed, oedd heb ddysgu sgwenu, ar adeg fel hyn?
Dyma’r adeg y mae hi’n fantes bod dyn wedi cael tipyn o ysgol.
Mi lwyddes o’r diwedd i ddeyd gair, ond ddaru Jinny ddim ond gwrido, ac
edrych arnai, fel taswn i’n un oedd wedi achub ei bywyd hi,—a chychwyn
adre. Mi arhoses nes gweled ei bod bron cyrraedd eu tŷ nhw’n ddiogel, ac
wedyn fel awel â fi, wedi chwysu cyn cychwyn.
“Ymhle y buost ti mewn difri, Nedw?” medde mam.
“Yn hebrwng Robin bach Ty’n Llidiard,” medde fi. Sonies i ddim am y peth
mae nhw’n alw’n “ac felly mlaen.”
Fedrwn i fwyta fawr o dê, ac yr oedd mam yn bur bryderus.—“Fuost ti
ddim yn hel mafon duon?” medde hi,—“mae dy geg di’n ddu.”
“Dipyn bach,” medde finne. A dene’r ’gom i gyd.
Ar amser swper deydodd nhad wrth mam,—“Mae nhw wedi ffeindio’r hen
Fetsen Jenkins unweth eto.”
“Yden?” medde mam.
“Yden,” medde fo. “Jones y Plismon a’i daliodd hi’r tro yma yn edrych
allan trwy un o dylle ffenestri Sgubor Robert Green, ac yn gweiddi
‘Willie,’ â’i gwyneb yn waed i gyd.”
“Pwy ydi honno?” medde fi, yn wylltach nag y dylwn i. Ddeydodd neb ddim
am dipyn,—“Hwyrach mai’r ysbryd welson nhw, ’nhad,” medde fi, â fy
ngwyneb yn rhyw ddechre gwynnu er fy ngwaetha.
“Nage,” medde mam,—“does ene’r un ysbryd.”
“Pwy ydi Betsen Jenkins?” medde fi.
“Wel,” medde nhad yn ara, “hen wraig ydi hi o’r ochor arall i’r Foel
Ddu. Mae hi’n crwydro’r wlad ar adege, er pan ydwi’n cofio, bron. Roedd
ganddi fachgen unweth, tua’r un oed â fi, o’r enw Willie. Mi lladdwyd o
wrth hel mafon duon yn Sgubor Robert Green.” Ond mi gadwodd ’nhad y
gweddill o’r stori—ei fod o efo Willie ar y pryd—iddo fo’i hun.
Rhyw bigo’i bwyd ac edrych yn syn oedd mam. Toc, mi welwn ddeigryn yn
hel i gornel ei llygad,—“Nedw,” medde hi, “nei di addo un peth i dy
fam?” Dydi hi byth yn deyd “i dy fam,” ond pan fydd rhywbeth go anodd
i’w neud yn dwad.
“Bedi hwnnw?” medde fi.
“Peidio byth â mynd i Sgubor Robert Green, ’machgen i, i hel mafon
duon,” medde hi. Yna trodd ei gwyneb i ffwrdd, gan dynnu ei llaw trwy
’ngwallt i yn ara ac ysgafn,—peth nad ydwi ddim yn cofio ei gweld yn ei
neud o’r blaen. Wedyn mi drychodd yn hir i’r gwagle. Yna mi drychodd yn
rhyfedd ar nhad, fel tase hi’n gweld trwyddo fo i’r ochor arall, ac
roeddwn i’n meddwl fod golwg braidd yn euog arno.
Y ffordd y gofynnodd mam i mi, a wnaeth i mi ryw feddalu ac addo. Ond
beth petae Jinny’n gofyn imi fynd? Rydw i a hi’n dal yn ffrindie mawr, o
achos mae ene un peth na ŵyr neb ar wyneb y ddaear amdano, ond hi a fi.
A dene sy’n gneud ffrindie.


VI.—’RHEN NEDW.

Rhaid mod i’n hen, yn hŷn na John Huws, y Groshiar, a fo ydi’r dyn
hyna’r ffordd yma. Mae o’n byw wrth y Felin, a dyn dall ydio, a does
gyno fo ddim gwallt, ond tipyn bach o beth rhwng du a gwyn yn hongian,
fel cynffon chwiaden ar law, o’r tu ol, ac mae’i groen o’n felyn, ac yn
crychu fel swigen mochyn ar ol iddi sychu wedi ichi fethu ei chwthu hi’n
iawn, ac y mae’i wiscars o rhwng du a gwyn, ond y stripie melyn sydd dan
ei geg o.
Roeddwn i yn y capel nos Sul dwaetha, ac yn teimlo reit dedwydd yno, fel
roedd pethe’n bod. Waeth gen i pwy fydd yno’n pregethu ar Nos Sul, mi
rydwi’n gyfforddus iawn yno, os bydd y bleinds i lawr, a’r darn crwn o’r
ffenest o’u tucha nhw’n ddu, a’r lampie a’r canhwylle’n ole. Mae’n well
gen i’r capel ar Nos Sul yn y gaea, na’r ha. Dydi John Huws chwaith ddim
yn edrych mor hyll yr adeg honno. Yn wir, mae’r hen bobol yn y sêt fawr
i gyd yn edrych yn neis, yn canu ei hochor hi, a phob un ond John Huws
yn cau eu llygid. Eu hagor nhw y mae o, er ei fod o’n ddall bost.
Pan oedden ni’n canu nos Sul dwaetha, yn y cyfarfod gweddi—wel, doeddwn
i ddim yn canu fy hun, cnoi nghadach poced oeddwn i,—roeddwn i’n edrych
ar yr hen ddynion yma, ac yn deyd yn ddistaw, wrth edrych ar bob un
ohonyn nhw yn ei dro, “rydwi’n hŷn na thi, a thithe, a thithe, a
thithe,” nes mynd drostyn nhw i gyd. Wn i ddim ydech chi’n teimlo
weithie fel tasech chi wedi bod yn y byd yma rioed,—rydwi’n teimlo
felly weithie, yn hen, hen iawn, a’r adeg honno tydi Mynydd y Foel ddim
yn hen, na’r afon bach dan tŷ, na hyd yn oed Plas Bodidwal. Ac mae’r
cwbwl yn hŷn o lawer na taid, medde nhad, ac mae nhad yn hen ddyn, agos
i ddeugien oed, medde fo. Ar ol bod yn chware ar ffordd Mynydd y Foel,
ac i Wmffre, a Jac Ty’n y Wal, a Morus yr Allt, fynd adre a ngadael inne
fy hun, rydwi weithie’n teimlo mod i’n hen. Rydwi’n chware efo’r Foel
a’r afon bach, fel tase nhw’n blant. Wrth gwrs, dydi’r Foel ddim yn
rhedeg o gwmpas efo fi run fath a’r afon, mae hi’n llonydd, fel Isaac ’y
mrawd bach, pan fydd Wmffre a fi a fynte’n chware. Eistedd yn llonydd
mae Isaac, fel y byddwn ni’n deyd wrtho fo, ond mae o’n chware er hynny.
Felly y mae’r Foel, yn eistedd yn llonydd, a’r afon bach a finne’n
rhedeg a chwerthin. A faswn i ddim yn medru meddwl am John Huws y
Groshiar yn chware efo nhw. Mae nhw’n hŷn lawer na John Huws, medde
nhad, a rywsut fedra i ddim meddwl y base fo’n medru eu dallt nhw. Ac
wedi i mi fod yn chware efo nhw, rydwi’n edrych ar nhad a mam, fel mae
nhw’n edrych arna i bob amser, yn rhywun i’w ordro o gwmpas.
Fi sy’n clymu tei nhad ar fore Sul, feder o ddim clymu’r pethe ffasiwn
newydd yma, ac os bydda i wedi bod yn chware efo’r afon bach dan tŷ a’r
Foel, nos Sadwrn, rydwi fel taswn i eisio deyd wrtho fo am ofalu bod yn
fachgen da yn y capel, a pheidio bwyta fferins, a chnoi ei gadach poced,
fel mae nhw’n deyd wrthym ni. Mi ddeydes hynny wrtho fo unweth, heb
feddwl, a chlywsoch chi rioed fel roedd o a mam yn chwerthin, nes siglo
a gwasgu eu hochre. Meddwl oedden nhw mai smalio oeddwn i, a finne’n
cochi at fy nghlustie pan weles i be ddeydes i, ac, wrth gwrs, doedd dim
i’w neud ond cymyd arna mai nhw oedd yn iawn. Dydwi ddim wedi deyd y
pethe yma wrth neb, hyd yn oed wrth Wmffre nghefnder, rhag ofn iddyn nhw
chwerthin am fy mhen i, a meddwl nad ydwi ddim yn gall, ac os unweth y
gneiff y bechgyn feddwl nad ydech chi ddim yn gall, wel, mae hi’n amser
i chi adael yr ysgol, neu gael glasenw, a dydwi ddim ond deg oed eto.
Ond, yn wir, rydwi’n teimlo’n rhyfedd weithie. Dene’r hen dderwen fawr,
yn y coed mae nhw’n alw’n Nyrs[6] Goed Llus, mae hi â thwll digon maint
ynddi i chi gadw picnic ynddo fo, a dydi John Huws y Groshiar ddim yn ei
chofio hi’n cael ei phlannu, medde fo wrth lot ohonom ni oedd yn ei holi
yn ei chylch; ond pan oeddwn i yn y Nyrs, y diwrnod o’r blaen, ar fy
mhen fy hun, mi roddes fy mreichie amdani i’w chusannu,—roeddwn i’n
teimlo’n gymint o ffrindie efo hi. Rywsut, dydwi ddim yn leicio’r coed
ifinc, dyden nhw ddim yn cofio dim byd, ond rhaid fod y dderwen yn cofio
pethe sydd wedi digwydd ers talwm, cyn i John Huws gael ei eni, ac rydw
inne’n eu cofio nhw, weithie, pan fydda i ar fy mhen fy hun. Mae’n well
gen i ’r dderwen yma na’r un sydd wrth bont y Llan, am ei bod hi’n fwy
unig.
Dene’r hen dwmpath wrth odre’r Foel, yn ymyl Bedd y Porthmon, a’r afon
bach yn rhedeg heibio iddo fo. Mae ene borthmon wedi ei gladdu yn y fan
honno. Ystalwm iawn, medde nhad, roedden nhw’n pedoli gwartheg, gwartheg
cofiwch, nid cyffyle, yn y dolydd, ac yn eu cerdded nhw i Loeger, a’r
porthmyn ar gefne eu cyffyle yn eu gyrru nhw, ac yn dwad yn ol efo llond
pob man o arian. Wel, mi ddaru lot o ddynion oedd yn cyfarfod yn y
“_Black Crow_” fynd i gyfarfod un porthmon, a’i ladd o, a chymyd ei
geffyl a’i arian oddiarno, a rhedeg i ffwrdd o’r wlad, na welodd neb
byth monyn nhw, wedi ei gladdu o yn gynta yn y bedd yma, yn ymyl yr hen
dwmpath. Roeddwn i’n pasio’r hen dwmpath un pnawn Llun, y gaea dwaetha,
wrth ddwad o’r ysgol. Ryden ni’n byw ymhell o’r ysgol, ar odre’r Foel, a
does dim eisio i chi gario grug i gynnu tân yn ein tŷ ni, dim ond mynd i
dop y Foel, a thynnu baich na feder dyn mo’i gario fo, ac wedi ei rwymo,
rhoi cic iawn iddo. Welsoch chi rioed fel y mae o’n rowlio i lawr, ac yn
neidio tros y gwrych i’r ardd.
Mae ene dwll yn y twmpath, i lawr o’r golwg, dipyn yn llai na thwll
gwningen, ac roedd hi’n dechre nosi’r pnawn yma, pan oeddwn i’n pasio,
ond fedrwn i ddim peidio aros i orwedd ar y twmpath, i edrych i mewn i’r
twll, ac yr oedd yr afon bach yn rhedeg wrth fy nhraed i, ac yn cadw sŵn
fel arfer. Mi ddalies i edrych i’r twll yn hir, heb weled dim byd, nes
mynd i deimlo’n drymllyd. Mi feddylies toc mod i’n gweled gole’n symud
yn ei waelod o, heb fod yn ddim mwy na gole pry gole. Wrth imi ail
edrych, mi welwn rywbeth fel pry yn dwad i fyny’r twll, gan godi un
goes, a dal cannwyll fechan, fechan, â’i droed. Roedd arnai dipyn bach o
ofn i ddechre, ond rywfodd roedd arnai awydd mawr hefyd gwybod be oedd y
pry rhyfedd yma.
Pan ddaeth o i geg y twll, mi ddalies fy llaw, ac mi gamodd i’m llaw i,
gan ddal y gannwyll o hyd â’i droed. Mi geisies chwythu’r gannwyll, ond
pan ddaru mi hynny, neidiodd oddiar fy llaw i, a safodd ar lawr, a dyma
fo’n chwyddo, ac yn chwyddo, ac yn chwyddo, nes bod mor fawr a nhad, a
be oedd o ond hen ddyn. Wel, mi ddychrynnes dipyn, a phan welodd o fi
felly, chwerthodd dros y wlad. “D’wyt ti ddim yn fy nabod i, rhen Nedw?”
medde fo. “’Rhen Nedw” mae Wmffre’n fy ngalw i hefyd, pan fyddwn ni’n
fwy nag arfer o ffrindie.
Yr oedd rhywbeth mor gynnes yn chwerthin yr hen ddyn, nes imi benderfynu
mynd yn nês ato. Roeddwn i’n ei nabod o’n iawn, ond fedrwn i yn fy myw
gofio ar y funud pwy oedd o. Roedd o’n dawnsio mor ysgafn fel y
cynhygies i chware efo fo. “Ddim heno,” medde fo, “mynd i’n gwlâu mae’r
hen wraig a finne—edrych i’r twll.” Mi edryches wedyn, a’r hen ddyn yn
dal y gannwyll imi, a gwelwn bry arall yn dwad ohono fo. Dalies fy llaw
i’r pry hwnnw hefyd, ac mi ddaeth arni hi. “D’wyt ti ddim yn ei nabod
hi?” medde’r hen ddyn,—“edrych di’n iawn rwan.” Wrth imi ddal i edrych,
mi chwyddodd y pry hwnnw hefyd, a be welwn i o mlaen i, ond hen wraig yn
chwerthin mor lawen a’r hen ddyn. “Wel yr hen Nedw!” medde hi, gan daflu
ei breichie am fy ngwddw i, a ’nghusannu nes bod bron imi golli ngwyneb.
Ac er nad ydwi byth yn leicio’r hen gusannu yma, roeddwn i wrth fy modd,
a doedd neb yn edrych. Fedrwn i neud na rhych na gwellt ohonyn nhw, er
na fues i rioed yn fwy wrth fy modd efo neb. Roedden nhw’n nallt i
rywsut yn well na hyd yn oed nhad a mam, ac mi ddechreues ddeyd pethe
wrthyn nhw, nad oeddwn i ddim wedi meiddio eu deyd hyd yn oed wrth
Wmffre.
“Wel,” medde’r hen ddyn, “mae’n gamp iti ddeyd pwy yden ni er ein bod
ni’n gymint o ffrindie.”
Be ddeydwn i’n te, ond nad oeddwn i ddim yn cofio? Plygodd yr hen ddyn
ata i nes mod i’n clywed ei wynt o’n gynnes ar fy ngwddw, a deydodd yn
ddistaw, tan edrych o’i gwmpas,—“Enaid y Foel ydw i, ac Enaid yr afon
bach dan tŷ ydi hithe.” Roeddwn i’n methu dallt am funud be oedd o’n
feddwl, ond mi gofies fod y pregethwr y nos Sul cynt wedi deyd stori am
enaid rhyw fachgen bach yn mynd i ffwrdd, gan ddeyd be oedd enaid, pan
oeddwn i’n edrych ar y darn ffenest crwn oedd mor ddu uwch ben y bleind,
er mwyn gweled fase ne rywbeth yn edrych trwyddo fo o’r tuallan. Ac mi
ddalltes yr hen ddyn yn syth. Roedd o’n mynd i ddeyd rhywbeth arall, ond
dyma lais rhywun yn hanner nadu y tu ol i mi. Trois i edrych, ac er fy
syndod, roedd hi’n dwyll fel y fagddu, ond fod rhyw ole bach yn dwad o’r
pellter, a phwy glywn i’n gweiddi f’enw i ond mam. Dwad yr oedd hi i
edrych amdana i efo lantar. Roedd hi’n falch o ngweld i, a minne’n falch
o’i gweld hithe hefyd, gan ei bod mor dwyll, a’r hen ddyn a’r hen wraig,
erbyn hyn, wedi mynd. Ond welsoch chi rioed mor ifanc roedd hi’n edrych.
Ddeydes i ddim am fy ffrindie wrthi: gwyddwn na fase hi ddim yn dallt,
ac y base hi’n mynd i nadu wrth feddwl fod rhywbeth o’i le arna i,—mod
i’n deyd anwiredd, neu ddim yn gall. Mae Isaac yn methu dallt y pethe
sy’n mynd rhwng Wmffre a fi, a pheth diflas ydi ceisio sbonio pan na
bydd pobol yn dallt, a fase mam ddim gwell. Eis i ngwely reit gynnar y
nosweth honno, a hynny ohonof fy hun. Rywsut roedd nhad a mam yn siarad
am bethe anniddorol iawn i mi, wedi ymgom yr hen ddyn a’r hen wraig, fel
y mae Winnie ac Isaac, pan fydd Wmffre a fi’n chware. Babi ydi Winnie, a
dydi hi ddim yn ddwyflwydd eto, a chofiwch mod i’n ddeg.
Ond y nosweth ryfedda oedd honno pan oedd modryb Ann yn sâl, a minne’n
gorfod mynd i dŷ cipar Bodidwal i chwilio am wningen i neud potes iddi
hi, fel roedd y doctor yn deyd. Plas Syr Hugh ydi Bodidwal, a dydi Syr
Hugh ddim yno ers tro. Dydi’r Plas ddim digon maint iddo rwan, medde’r
cipar. Mae o wedi cael ei godi gan y llywodraeth, ac mae’r llywodraeth
wedi ffeindio lle iddo fo fyw yn Lloeger, medde’r cipar, mwy o lawer na
Bodidwal. Wedi cael ei neud yn fancrafft,[7] neu rywbeth fel ene mae o,
a’r cipar sy’n edrych ar ol Bodidwal rwan, ac yn byw yn ymyl. Roedd Syr
Hugh eisio mynd i’r Senedd unweth, ac roedd yn rhaid i bawb fotio er
mwyn iddo gael mynd yno, a daeth y cipar o gwmpas y tai i ddeyd os gwnai
pobol fotio iddo, y cawsen nhw wningen am ddim, dim ond gofyn, ac mi
fotiodd f’ewyrth John iddo,—dydi nhad ddim yn hidio am wningod, medde
fo. Dyn clên iawn ydi Syr Hugh. Mi roddodd pawb oedd gan fflagie rai i
fyny, pan aeth o i’r Senedd, ond doedd gennym ni run fflag, medde mam.
Doedd pobol ddim mor llawen ag y basech chi’n disgwyl pan gafodd o’i
godi’n fancrafft. Dydwi ddim yn meddwl fod pobol yn meddwl cymint ohono
fo rwan ag y buon nhw.
Pan oedd modryb Ann yn sâl, a’r doctor yn deyd y base potes gwningen yn
ardderchog iddi hi, mi es, ar ol tê un nosweth, dros f’ewyrth at y
cipar, i ofyn am un, gan nad oedd Wmffre gartre. Y mae tŷ’r cipar yn y
coed, dipyn oddiwrth Bodidwal, ac y mae’n rhaid i chi fynd drwy goed, ac
wedyn heibio Bodidwal, ac wedyn drwy goed, i fynd yno. Roedd hi’n dechre
twllu pan oeddwn i’n cychwyn, ac mae ene lofft wedi ei chloi ym Modidwal
na fu neb erioed ynddi hi, ac mae gwaed ar y wal, medde nhw. A deyd y
gwir i chi, roedd arna i ofn mawr wrth fynd drwy’r coed cyn dwad at y
Plas, a phan roddodd rhywbeth sgrech yn y coed, meddylies fod fy nghap
ar fy mhen i fel tase fo ar dop gwrych, fel yr oedd fy ngwallt i’n codi.
Roedd hi cyn dwlled a’r fagddu, ac roeddwn i braidd yn falch o hynny