Nedw - 6

ystyr o. Roedd hi wedi mynd, o dipyn i beth, i mi rannu ’nghinio efo
Sec, a phan fydde pawb o ’nghwmpas i ar ganol dydd, a’r farchnad yn o
boeth, fe gai Sec y cinio i gyd. Bob yn dipyn roedd graen go dda yn
dechre dwad ar ei wyneb, a minne’n gwerthu’r slumod am y pris ucha’n
bosib,—pensel lâs, neu feipen, neu addo cnau daear, a phethe felly.
Yn sydyn un diwrnod darfu’r slumod hefyd. Methodd Sec â dwad o hyd i’r
un yn unman. Wyddwn i ar y ddaear beth i’w neud, a minne wedi cael lot o
faip ac addo cnau daear ar dryst, ac Wmffre a fi wedi eu bwyta nhw, neu
neud lanterni maip. Ac am y feipen ges i gan Willie Ann Huws, roedd
honno’n ddigon maint i neud lantar i ffitio post llidiard y Plas.
Un min nos, a minne’n cysidro dros yr amgylchiade, â ’mhwys ar wal y
buarth, pwy a ddaeth heibio ond Sec.
“Ne-e-edw,” medde fo, “mi-i w-w-wn i ym-ym-mhle mae sy-slumod.”
“Ymhle?” medde fi.
A dene fo’n deyd ei fod wedi gweld rhai’n dwad allan y nosweth honno o
seilin yr ysgol, yn ymyl y gloch. Ond sut i gael i’r seilin oedd y
cwestiwn. Mi gofiodd Sec am y peth mae nhw’n alw’n fanol,[11] uwch ben y
cloc mawr yn yr ysgol, a’r llall uwchben y bôrd y mae’r scŵl yn sgwenu
arno.
Bore drannoeth wedi gweld Wmffre, dyma fi’n cyhoeddi y bydde gen i slum
bob un cyn nos i bob un yr oeddwn i yn ei ddyled, ac un am ddim i unrhyw
un o’r plant a’i cymere fo ar fy nhelere i. Roedd y lle yn fyw i gyd yn
syth. Ganol dydd, pan oedd y plant yn mynd allan, mi slipiodd Wmffre a
fi i’r cwpwr llyfre, ac mi addawodd Sec fod yn ddistaw. Dene bawb allan,
a’r rhai oedd yn bwyta yn yr ysgol yn ol at eu cinio, a Sec yn bwyta fy
nghinio i reit ddistaw. Toc, mi gliriodd pawb, a dene ni’n dau o’r
cwpwr, a dringo ochor y cloc mawr, i’w dop, yna oddiyno’n codi caead y
manol, ac i mewn i’r seilin. Doedd gennym ni ddim llai nag ofn, oherwydd
dene “shiw” mawr yn y seilin cyn gynted ag yr aethom i mewn. Wedi cau’r
caead dene dwllwch dudew. Roedd gennym ni focs o fatshis, gawsom ni gan
Sec. Un da am ddwad o hyd i bethe felly ydio. “Hei,” medde Wmffre, “dyma
un,” ac i’w boced â fo, slum braf iawn. Erbyn amser canu’r gloch,
roeddem ni wedi dal naw. Cyn inni feddwl am ddwad i lawr, dene’r gloch
yn canu, ac i mewn â’r plant. “Rwan am y telere,” medde fi wrth Wmffre,
“i’r un sydd eisio slum am ddim. Os meder un ohonyn nhw ddal hwn, mi
caiff o.” Mi godes y caead yn ddistaw bach. Yr oedd Standard I. bron
odanom ni, ac mi luchies y slum i’w canol nhw. Dene sgrech fyddarol, a’r
scŵl yno. Roedd y sgrech yma’n ddigon hyd yn oed iddo fo ei chlywed. Mi
glywen y scŵl yn gofyn yn wyllt,—“What’s this?”
Ddeydodd neb air am funud, ond toc dyma lais Sec,—“A-sy-sy-sy-slum
sy-syr, a-slumsyr.”
Dene’r tro cynta erioed i neb glywed Sec yn yr ysgol yn ateb cwestiwn yn
gywir.
“‘Bat,’ you mean,” medde’r scŵl yn wyllt.
“N-n-o-o b-a-a-at, sy-sy-sy-slumsyr,” medde Sec.
Gofynnodd y scŵl pwy ddaeth â fo. Wydde neb ddim, ond gan fod gan Sec
rywbeth od bob dydd yn yr ysgol, edrychodd pawb arno fo.
“Come out,” medde’r scŵl, ac aeth â fo at ei ddesc, ac mi cadwodd yno
nes cael amser i’w ddyrnu, a thaflodd y slum allan.
Safodd Sec fel dur heb glepian, a gwelsom ninne na thale hi ddim iddo fo
gael ei gweir am ddim byd. A gwyddem mai ei gweir gai o, o achos ni
chlepie Sec ddim arnom ni.
Tarawyd ar gynllun i’w achub o. Cerddasom fel cathod ar draws y seilin
at y manol arall, sy uwchben y bôrd y mae’r scŵl yn sgwenu arno. Mae
hwnnw ymhell oddiwrth y ddesc lle y safe Sec. Symudwyd y caead dipyn
bach o’r ffordd. Roedd Isaac y Graig wrth y bôrd yn gneud sym, a’r scŵl
y tu ol iddo. Methai Isaac neud y sym yma, a’r scŵl yn dechre malu ewyn.
Er mwyn ceisio tynnu sylw’r plant, dyma fi’n danglo slum yn eu golwg
gerfydd ei goes, ond ni sylwai neb gan fod Isaac yn methu gneud y sym.
Edrychai pawb yn fanwl ar y bôrd, gan drïo ei helpu trwy siarad rhwng eu
dannedd, rhag ofn i rywun arall gael ei alw at y bôrd. Gan nad ydi’r
scŵl ddim yn clywed, ryden ni wedi dysgu, i gyd, siarad yn uchel, heb
symud ein dannedd na’n gwefuse. Methu gneud y sym ddaru Isaac, beth
bynnag, a dene “hold out” iddo fo. Pan oedd y ffon ar fin dwad i lawr,
mi blygodd Wmffre ar fy nhraws i weld, gan wasgu ar fy mrest, ac ar y
funud, pan drois i fy mhen i ddeyd wrtho am beidio, mi drôdd y slum gan
sgryffinio fy llaw, a gollynges o heb yn wybod i mi fy hun. Roeddwn i
wedi bwriadu gollwng un ymhellach ymlaen, pan fydde cosb Sec ar
ddigwydd, er mwyn i’r scŵl weld nad oddiwrtho fo y doi’r slumod, ond nid
cyn hynny. Mi ddisgynnodd y slum yn union ar ben Isaac, ac wedyn
rhyngddo a’r scŵl, gan ddechre crafangu ei drowsus, a’i ddringo, a dene
sgrêch annaearol, a’r plant yn ferw i gyd. Chawsom ni ddim ond cau’r
caead, nad oeddem ni’n siwr fod pob llygad yn edrych tuagatom.
“What’s this again?” medde’r scŵl. Ni atebodd neb am funud, ond yn y
man, ynghanol distawrwydd mawr, dene ateb o’r pen arall i’r ysgol,
oddiwrth ddesc y scŵl,—
“A-sy-sy-slum, sy-y-r, slumsyr.”
Doedd dim posib bod Sec wedi taflu hwn, ac ar bwys hyn anfonwyd ef i’w
le heb ei guro am y llall chwaith. Mi ochneidiodd Wmffre a fi yn rhydd
wedi gweld arbed Sec rhag ei gosbi.
Roedd yr ysgol yn ferw, fel y deydes i. Ond o ble doi’r slumod? Aeth y
scŵl a Joseph y Titshiar allan, wedi cysidro tipyn. Roeddem ni’n gweld
tipyn o’r symudiade trwy hollt bach yng nghaead y manol. Wedi iddyn nhw
fynd, dene fi’n codi’r caead ac yn edrych i lawr. Gwelodd pawb fi, a
dene tshiars i mi, o achos gwelsant yn syth delere’r addewid am slum yn
rhad,—eu dal wrth iddynt ddisgyn o’r seilin. Mi wyddwn na ddeyde neb
wrth y scŵl, o achos yr oedd rhai o fechgyn cryfa’r ysgol ymysg y rhai
oedd wedi rhoddi maip a phethe erill i mi am slumod ar dryst, a gwae neb
a achose iddyn nhw golli eu slumod.
Dene’r scŵl a Joseph yn ol yn y man, efo rhywbeth fel tri neu bedwar
coes brwsh wedi eu rhwymo wrth ei gilydd. Caeais y caead pan weles i
nhw’n dwad. Roedd yn hawdd gweled eu hamcan,—edrych oedd y caead yn
peidio â bod wedi symud, a’r slumod yn dwad y ffordd honno. Eisteddodd
Wmffre a fi ar y caead yn syth. Dene’r ffyn i fyny, a’u taro yn y caead
o hyd ac o hyd, ond symude fo ddim. “Mae honene’n iawn beth bynnag,”
medde’r scŵl. “Mi drïwn y llall rwan.” Roedd cymint o ferw a sŵn yn yr
ysgol erbyn hyn, fel nad oedd yn anodd i Wmffre a fi redeg ar draws y
seilin at y llall heb i neb ein clywed ni. Ac erbyn iddyn nhw gyrraedd a
dechre curo’r caead hwnnw, roeddem ni ill dau yn eistedd yn gyfforddus
arno. Dene ddistawrwydd mawr. Y cwestiwn i’r plant a ninne oedd, beth
wnai’r scŵl.
“Wel,” medde fo, “does dim amser i chwilio mwy tan ar ol yr ysgol. Awn
ymlaen yrwan efo’n gwaith.”
Ac ymlaen yr aethant, a ninne’n dau reit falch fod yr hen Sec yn sâff,
yn enwedig gan inni fod o dipyn o fantes iddo ymgodi, trwy fod yn achos
iddo ateb un cwestiwn yn gywir yn yr ysgol unweth yn ei oes.
Pnawn Gwener oedd hi. Cyn gynted ag y cawsom le, i lawr â ni twy’r
manol, ac efo ochor yr hen gloc mawr, ac allan trwy ffenest adre.
Llwyddasom i dalu ein dyled o slumod i bawb oedd wedi prynu rhai, cyn
iddi dwllu’r nosweth honno.
Roeddem ni’n meddwl mai ni fase popeth fore Llun, wedi llwyddo i gael
slumod i gymint o’r bechgyn, ac wedi dwad o hyd i stoc newydd, a
pharatoisom ein hunen ar gyfer y ganmolieth, trwy ofalu dwad i’r ysgol
wedi molchi ein gyddfe, ac iro’n sgidie. Meddyliem wrth glywed y bechgyn
yn canmol, y tynne hynny sylw’r merched. A dene lle byddem ni i dderbyn
eu sylw nhw yn smartiach na neb. Ond siomwyd ni yn fawr. Chawsom ni mo’r
croeso a ddisgwyliem o lawer. Yn wir, edrych yn bur ddigalon yr oedd y
bechgyn i gyd, bob tro y deuem i’r golwg, yn enwedig arna i, ac ambell i
un â golwg drymllyd iawn ar ei wyneb,—yn enwedig o’r rhai oedd wedi
prynu slum am wningen.
Methem ddallt pethe am dipyn, ond fuom ni ddim yn rhyw hir iawn heb
ddwad i’r gole,—y slumod oedd i gyd wedi marw, a’r gwningod gennym ni,
a hynny oedd yn spâr o’r maip.
Wedi bod dan y digalondid hwn o eiddo’r bechgyn am dipyn, a chysidro yn
o drwm, mi ddarun deimlo mai braidd yn ormod o faich i’w cadw oedd y
gwningod, yn enwedig pan fydde’r bwyd yn brin. Felly, fe’u gwerthwyd i’r
bechgyn yn ol, ar y peth mae pobol yn alw yn delere rhesymol. Y fargen
ore gês i, oedd darn o gŵyr crydd gan Shoni’r Pentre am ei wningen o yn
ol.
A dene’r rheswm arall y sonies amdano, pam ei bod hi’n fwy manteisiol
cadw slumod na gwningod,—mae nhw’n siwr o farw cyn i chi lân flino
arnyn nhw.
Fel y gallsech feddwl, dipyn yn dwyll ydi hi ar farchnad Sec yrwan. Ond
wedi’r cwbwl, wnaiff hi mo’r tro iddo lwgu, a ’does dim i neud ond imi
ddal i rannu fy nghinio efo fo, nes i’r cnau daear fod yn addfed.
Rydwi’n dallt arno fo nad oes mo’i well am eu ffeindio nhw.
-----
[8] Ystlum=_bat_.
[9] Ddelar=_dealer_.
[10] _Provender._
[11] _Manhole._


XI.—GWYNT Y DWYRAIN.

Fe wydde mam yn dda am wynt y dwyrain ers tro byd, o achos y fo oedd yn
dwad â’i bronteitus hi, ond wydde hi fawr tan yn ddiweddar am y dwyrain
ei hun, ond bod y doethion yn byw yno, a’r seren honno wedi cychwyn
oddiyno. A’r unig anhawster y gweles i mam yn ei gael o’r Beibil erioed
oedd paham yr oedd y doethion yn hoffi byw yn y dwyrain, a’r fan honno
yn gartref i’w wynt o. A hefyd sut na fase’r Beibil yn deyd rhywbeth eu
bod nhw’n diodde oddiwrth y fronteitus. O achos, medde hi, roedd yn
amhosibl i bobol fyw yng nghanol gwynt y dwyrain heb y fronteitus, os
oedd, pobol fel hi, mor bell o’r dwyrain, yn dioddef oddiwrtho. Cododd y
mater yn yr Ysgol Sul unweth, a gofynnodd y cwestiwn i’r hen Bitar, ei
hathraw, neu Pitar Isaac Roberts, fel y bydd hi yn ei alw,—mae mam yn
rhoi ei enw llawn ar bawb yn wastad. Ateb Pitar Isaac oedd nad oedd
bronteitus ddim wedi codi yn y cyfnod hwnnw, mai’r cyntaf yn y byd i’w
gael o oedd Teitus yr apostol, y dyn y sgwennodd Paul ato, a phobol
erill wedi ei gatshio oddiwrtho. Ameu’r esboniad ene braidd yr oedd
nhad, ond nid oedd waeth iddo dewi. Y mae gair yr hen Bitar yn ddeddf i
mam bob amser.
Doedd dim yn blino mam yn debyg i wynt y dwyrain, a’r syndod ydoedd ei
bod yn dallt mai gwynt y dwyrain oedd hi pan nad oedd gwynt o gwbwl. Mi
fum i lawer gwaith yn sefyll allan nes bod wedi rhynnu, yn dal pluen i
fyny yn fy llaw i edrych oedd ene wynt pan oedd mam yn y tŷ yn cwyno
oddiwrth y fronteitus, ac yn beio gwynt y dwyrain, a’r bluen heb symud
dim.
Pan oedden ni’n byw yn yr hen dŷ roedd mam yn gwybod yn iawn cyn i’r
fronteitus ddechre ymha gyfeiriad yr oedd y dwyrain, oherwydd ’roedd hi
wedi sylwi lawer gwaith mai pan chwythe’r gwynt ar draws y Foel Fawr y
bydde’i brest hi’n gaeth. Doedd hi’n cymyd fawr o sylw o’r caethiwed a
gai hi pan chwythe’r gwynt dros Lwyn y Brain, a hithe’n glychu ei thraed
wrth ddwad o’r capel. Ac oherwydd fod ein tŷ ni yn gwynebu’n union tua’r
Foel Fawr y bu raid inni ei adael. Yr oedd hynny ychydig ar ol i Huw fy
mrawd fynd i Ffrainc. Y mae ein tŷ ni rwan yr ochor arall i’r Foel.
Tŷ unig ydi’r tŷ newydd, yng ngodre’r Foel, ddim ymhell o’r “_Black
Crow_.” Ac ar nosweithie twyll y gaea ’does dim i’w glywed ond y gwynt
yn chwythu yn y derw yn nhop yr ardd, a’r pistyll bach sy’n ymyl y cyt
moch, a sein y “_Black Crow_,” yn cwyno wrth ysgwyd yn y gwynt. Ac am yn
hir ar ol inni ddwad yno, doedd dim gwynt yn taro’r drws fel yn yr hen
dŷ. A da oedd hynny, neu mi fase’r drws yn agor o hyd, oherwydd ’does
dim ond darn o glicied arno fo, a honno’n agor ar ddim.
Un nosweth yn y gaea ene, doedd dim byd yn y capel, a doedd Abram y Fron
ddim yn digwydd cael ffitie. Y tŷ agosa i ni ydi’r Fron, ac y mae Abram
yn diodde bob mis oddiwrth ffitie. A’r adeg honno y fi sy’n gorfod
rhedeg i’r Llan,—pellter o ddwy filltir,—i nol asaffeta i rwbio cledre
ei ddwylo a gwadne ei draed o. Peth da, medde nhw, ydi asaffeta, ond i
chi ei gymyd drwy eich dwylo a’ch traed. Gwn i mai peth ofnadwy ydio
wrth ei gymyd drwy’ch ceg. Lawer gwaith y rhedes i nol asaffeta i Abram
pan oedd y glaw yn patshio, a sein y “_Black Crow_” yn sgrechian, a’r
nos mor dwyll nes i chi fethu gweld eich llaw. Ond fel roedd y gore,
doedd Abram ddim yn sâl na dim byd yn y capel y nosweth yma, fel yr oedd
hi’n nosweth i mewn arna i.
A’r nosweth yma, hefyd, roedd pawb gartre. A lle digalon sydd yma ar ol
hanner awr wedi saith yrŵan, yn enwedig pan nad ydi Huw ddim gartre, ac
Wmffre a fi yn byw ymhell oddiwrth ei gilydd. Am saith o’r gloch ar
nosweth fel hyn mae’r swper wedi ei glirio, a’r plant lleia yn eu gwlâu.
Wedi golchi’r llestri y mae nhad a mam yn tynnu eu cadeirie at y tân,
neu’n hytrach mae nhad yn tynnu’r sgrîn, a mam y setl, ac os ydw inne am
dân, ’does dim i’w neud ond eistedd ar y blocyn. Dechre smocio ac edrych
i’r simdde y mae nhad fel rheol, a dechre gweu neu wnïo y mae mam, a
gorffen trwy bendympian.
Ar ol i mam olchi’r llestri y nosweth hon, mi gymerodd pawb eu
lle,—nhad â’i draed ar y ffendar, yn smocio a gneud cyrls o’r mŵg, a’u
gwylio’n toddi i’w gilydd, ac yna’n mynd yn un llinynne i fyny’r simdde.
Arhosai nes i’r llinyn ola ddiflannu, yna mi ddechreue wedyn ar neud y
cyrls mŵg, a hynny am allan o bob hyd, heb gofio o gwbwl fod yr amser yn
mynd. Yr ochor arall roedd mam yn gweu, ac am dipyn clywid sŵn y gweill
yn clician yn gyson, yna’n arafu, a sefyll. Edrych trwy’r Beibil yr
oeddwn i am adnod â’r gair “echdoe” ynddi. Dene’r tasg buddiol a gawsom
gan yr athraw y Sul cynt. Ac am y tro roedd Wmffre a fi wedi penderfynu
trio. Gwyddwn pam fod y gweill wedi sefyll heb imi edrych. Dene lle
roedden nhw ar lin mam, yn suddo’n ddyfnach, ddyfnach i’w glin hi o hyd,
a’i dwylo yn llithro o dipyn i beth heibio ei hochor, a’i phen yn dwad i
lawr gam a cham yn gyson, nes dwad i fan neilltuol. Yna, mi golle’r
balans, ac i lawr â fo. Arfer mam ar ol y sgytiad yma bob amser ydi
deffro’n sydyn, edrych arna i a ydwi’n gneud rhywbeth o’i le, yna cau ei
llygid, a’i phen yn cychwyn ar yr un daith wedyn. Dan swyn y symud yma
ar ben mam, mi anghofies chwilio am y gair “echdoe.” Ac roedd nhad yr un
mor ddiddorol a hithe. Pwysai ef ei benelinoedd ar ei benneglinie,
edrychai’n syn i fyny’r simdde, ac o amgylch ei ben yr oedd yr awyr yn
llawn cyrls mŵg, yn troi’n llinynne. Yr unig sŵn oedd tipiade’r cloc
bach, yr oedd y cloc mawr wedi stopio ar ol inni ddwad i’r tŷ newydd,
gan fod nhad wedi methu ei osod o’n union,—a gwich ysgafn fel dechre
bronteitus o frest mam. Ni chlywech hi’n anadlu o gwbwl. Dene beth ydwi
wedi sylwi lawer gwaith, nad ydech chi byth yn clywed pobol yn anadlu
pan fyddan nhw yn pendympian. A hefyd sŵn “w-pŵ, w-pŵ, w-pŵ,” araf o
gyfeiriad nhad, wrth y gwaith pwysig o neud cyrls mŵg. Wrth glywed y
wich yn dechre ym mrest mam, dechreues betruso beth oedd cysylltiad
gwynt y dwyrain â’r fronteitus tybed. Mi chwilies bob man yn esboniad
Idrisyn o dan y geirie “dwyrain,” “doethion,” “gwynt,” a “seren,” ymhob
lle y cofiwn eu bod yn y Beibil, ond ches i ddim goleuni. Dene’r fantes
y mae’n debyg o roddi chwilio am eirie fel “echdoe,” ac felly ymlaen, yn
dasg yn yr Ysgol Sul, oherwydd wyddoch chi byth pa bryd y daw gwybodaeth
o’u lle nhw yn y Beibil yn handi, fel ar adeg fel hyn i mi. Yna eis i
edrych y geiriadur—Geiriadur Dr. Davies—dan yr un geirie, ond doedd
dim i’w gael am gysylltiad gwynt y dwyrain â bronteitus. Yna eis i
edrych dan yr enw Teitus, ond doedd dim byd ar hwnnw chwaith. O dipyn i
beth eis i feddwl ymhle yr oedd y dwyrain tybed. Ar fy nglinie ar gader
wrth ben y bwrdd yr oeddwn i ar y pryd, yn pwyso mhen ar fy nwylo a’m
penelinoedd ar y bwrdd. Yna eis i feddwl am y doethion, ac ymhen tipyn
mi welwn y seren yn codi yn y dwyrain, a’r doethion yn dwad yn un haid
ar ei hol hi. Haid o bobol dduon oedden nhw, yn rhuthro ar draws ei
gilydd, yn ddigon i ddychrynnu gwraig â babi bach ganddi, a rhedeg am y
cyntaf roedden nhw am Fethlehem. Ar y funud pan oedden nhw yn nesu at y
lle, dene ddyrnod annaearol imi ar bont fy nhrwyn, nes imi weld miloedd
o sêr, ond dim un doethyn yn eu dilyn. Neidiodd mam ar ei thraed, a phan
welodd beth oedd yn bod, dene hi’n dechre llefaru. Wedi bod yn
pendympian oeddwn inne a mhen i wedi llithro’n sydyn o’n nwylo gan
ddyfod i gyfarfyddiad heb ei ddisgwyl â Geiriadur Dr. Davies. Wedi imi
olchi nhrwyn oddiwrth y gwaed, safodd mam uwch fy mhen yn traddodi
araith rymus ar beryglon pendympian fel gwendid ym mywyd bachgen
gobeithiol deg oed. A’r unig sŵn a glywn pan oedd hi’n cael ei gwynt ati
oedd tipiade’r cloc bach, y wich fach yn ei brest hi, ac “w-pŵ, w-pŵ,
w-pŵ,” cyson o gyfeiriad nhad. Ar adeg fel hyn pan fydd y wich fach yn
dechre, feder mam byth siarad yn hir, a meddiennes inne fy hun mewn
amynedd, gan wybod y bydde popeth wedi llonyddu’n fuan. Mi orffenes
olchi nhrwyn ac aeth hithe i’w lle i weu, a dene gliciade’r gweill yn
dechre mor gyson â thipiade’r cloc. O dipyn i beth arafai’r gweill, a
chodes inne mhen ar ol y gwaith ofer o chwilio am “Teitus” i wylio pen
mam yn dechre gwyro o gam i gam nes dwad at y dibyn, yna,—i lawr. Bob
tro y digwydde hyn, neidiai i fyny, ac mi ddechreue eilweth ar y gweu,
ac yna trwy’r un cwrs drachefn. Ar ol y trydydd cwymp o eiddo ei phen
ysgydwodd ei hun, a gofynnodd i nhad yn hanner chwyrn, fel tase hi wedi
digio wrtho am beidio â’i hateb eyn iddi hi ofyn iddo,—
“Edward, ymhle mae Belgiam?”
Cymerodd nhad ei amser i neud hanner dwsin o gyrls mŵg, ac edrych arnyn
nhw’n diflannu’n llinynne,—
“T’wnt i Wrecsam,” medde fo.
“Sut ydech chi’n deyd hynny?” medde mam yn hanner blin.
“Wel, trwy Wrecsam mae pawb yn mynd yno,” medde nhad, a dechreuodd
gyrlio mŵg wedyn.
Dechreuodd y pendwmpian drachefn, a dechreuodd y pen wyro, a gwyro bob
yn fodfedd, a modfedd, nes cyrraedd y jerc. Neidiodd mam i fyny
eilweth,—
“Edward,” medde hi, “ymhle mae Wrecsam?”
“T’wnt i Gaer,” medde nhad, ac yn ei flaen i blethu mŵg.
“O!” medde mam, a bodlonodd.
Dechreuodd mam weu wedyn am ysbaid, nes ei gorchfygu gan y pendympian,
ac i lawr â’r pen,—hyd y jerc. Yna neidiodd mam, trodd at nhad, a
gofynnodd,—
“Ond Edward, ymhle mae Caer?”
“T’wnt i Wyddgrug,” medde nhad, gan ddal gyda’r gwaith cyrlio mŵg.
Ond yr oedd mam wedi deffro drwyddi erbyn hyn. “Nid t’wnt i le’n y byd
ydwi’n feddwl, Edward,” medde hi, “ond prun ai’r ffordd ene, neu’r
ffordd ene, neu’r ffordd ene, neu’r ffordd ene, y mae Belgiam,” gan
bwyntio at y tân, y drws, y grisie, a’r ffenest, yn ei thro, gan fod y
pedwar hyn un ymhob ochor i’r tŷ.
Deffrôdd hyn nhad hefyd. Trodd ati’n bwyllog. Edrychodd arni’n hir a
syn, a mam â’i phen ar un ochor fel Robin Goch yn chwilio am beryg, a’i
bys yng nghornel ei cheg yn disgwyl wrtho.
“Wel, Ann,” medde fo, “fedra i ddim deyd, o achos tydwi ddim yn siŵr o
gyfeiriad llefydd o’r tŷ newydd yma.”
Y gwir ydi na fu o erioed yn siŵr, o’r hen dŷ chwaith, ond bod yn dda
cael rhyw esgus i mam pan fydde hi wedi deffro’n derfynol o’i
phendympian.
“Y cwbwl wn i,” medde fo, “ydi fod Belgiam ‘rywle yn Ffrainc,’ fel y
bydd y bechgyn yma’n deyd.”
Doedd hyn ddim yn ddigon i mam. Roedd arni eisio gwybod i ba gyfeiriad
yr oedd Belgiam o’r tŷ. A doedd na byw na marw na cheisiwn i gael allan
hynny iddi. Ond wedyn peth annifyr i fachgen yn Standard IV. ydi
bradychu ei anwybodaeth trwy chwilio’r map am le y gŵyr pawb amdano.
Ond ’roedd mam yn benderfynol o gael gwybod nes i lythyr ddwad ryw fore
oddiwrth Huw. Yna collodd bob diddordeb ym Melgiam. Roedd o wedi mynd i
rywle arall medde fo yn hwnnw, na wyddem ni ddim amdano. Pwy alwodd y
min nos hwnnw ond Mr. Edwards y gweinidog, ac y mae mam yn dangos pob un
o lythyre Huw iddo fo. Wedi iddo ddarllen y llythyr, dyma mam yn troi
ato fo, ac yn gofyn, “Lle ’rydech chi’n deyd y mae Huw, Mr. Edwards?”
[Illustration: “EDWARD, YMHLE MAE BELGIAM.”]
“Yn yr un fan, ym Melgium mae’n siŵr,” ebe Mr. Edwards.
“Ai yn Ffrainc y mae’r Pink ene hefyd?” medde hi.
“Pa Pink, Mrs. Roberts?” ebe Mr. Edwards.
“Dydio’n deyd ei fod o mewn rhyw le o’r enw Pink,” medde mam. Methodd
Mr. Edwards ei dallt hi am funud, nes imi ddangos y frawddeg iddo lle y
dywedai Huw, “don’t trouble about me, I am in the pink.”
Bu Mr. Edwards yn hir yn trio dallt y frawddeg, â’i gefn atom. Yna trodd
atom â’i lygid yn gochion, gan ddeyd mai lle ym Melgium yn ddiau oedd y
Pink yma.
“Mr. Edwards,” medde mam, “ymhle mae Belgiam?” Dywedodd ynte mai yng
ngogledd Ffrainc. “Ond yr hyn sydd arna i eisio wybod,” medde mam, “ydi
prun ai’r ffordd ene, neu’r ffordd ene, neu’r ffordd ene, neu’r ffordd
ene y mae o?” gan gyfeirio at bedwar pared y tŷ.
“Dowch i’r drws, Mrs. Roberts,” ebe Mr. Edwards, “welwch chi’r ceiliog
gwynt acw ar dô’r ‘_Black Crow_?’”
“Gwela,” medde mam.
“Welwch chi’r llythrenne N. E. S. W. acw o’i gwmpas o?” medde fo.
“Gwela,” medde mam.
“Wel,” ebe Mr. Edwards, “pan y mae pen y ceiliog bron yn cyfeirio tua’r
E. yna, gan droi oddiwrth yr S., y mae o’n cyfeirio tua Belgium.”
“Be mae’r ‘E’ ene yn ei feddwl?” medde mam.
“‘East,’ neu yn Gymraeg ‘Dwyrain,’” medde Mr. Edwards.
“Y dwyrain! Pam fod y ceiliog â’i ben weithie i’r dwyrain?” medde hi.
“Wel,” medde Mr. Edwards, “pan fo’r gwynt yn chwythu o’r dwyrain, y mae
pen y ceiliog yn troi tuag yno.”
“Gwynt Belgiam ydi gwynt y dwyrain te?” medde hi yn wyllt.
“Ia, os mynnwch chi,” medde ynte dan wenu.
Gwelwodd mam, dechreuodd ei gwefuse grynu, ac aeth i’r tŷ. Gwelodd Mr.
Edwards fod y sôn am Belgium wedi ei chyffwrdd, ac aeth ymaith heb ddeyd
gair.
Ar ol swper y nosweth honno, aeth mam dros stori Mr. Edwards yn fanwl i
nhad. “Rwan, felly,” medde hi, “mae grât y gegin yma i’r gogledd; a’r
grisie i’r de; y ffenest i’r gorllewin; a’r drws i’r dwyrain, wedi’r
cwbl, fel yn yr hen dŷ. Pan y mae’r mŵg yn taro i lawr, gwynt y gogledd
ydi hwnnw, pan y mae’r gwynt i’r drws, gwynt y dwyrain ydi hwnnw, pan y
mae’r ffenest yn ysgwyd, dene wynt y gorllewin, ac yr wyt ti ac Isaac,
Nedw, yn mynd tua’r de i’ch gwlâu.”
“Os felly,” medde fi, “mae ffenest fy llofft i i’r dwyrain. Mae’n dda na
dydech chi ddim yn cysgu yn y llofft honno efo’ch bronteitus.”
Bu nhad yn smocio tipyn, a mam yn pendympian, ar ol yr ymgom yma. Yna
aeth pawb i’w gwlâu.
Erbyn y nosweth wedyn, roedd mam wedi cael diwrnod o gysidro, Ar ol
swper, dene hi’n gofyn reit sydyn i nhad oedd o’n peidio â ngweld i’n
llwytach nag arfer. “Oes genot ti boen yn rhywle, Nedw?” medde hi.
“Yr ydw i’n iawn,” medde fi. “Nhroed i ydi’r unig le gwan arna i.”
“Dydwi ddim yn siŵr o hynny,” medde hi, “mae gen i ofn fod yr hen lofft
ene uwchben y siambar yn rhy oer iti, machgen i. Ac y mae Isaac yn
pesychu tipyn yn ddiweddar. Mi newidiwn ni heno, eiff dy dad a finne i
honno, ac mi gewch chithe ddwad i hon uwchben y gegin.”
“Dydi gwynt y dwyrain ddim yn blino troed bachgen a’i brifodd drwy
syrthio o ben pren eirin. Chlywes i rioed fod y fronteitus ar draed
neb,” medde fi.
Ond, gan fod mam yn deyd, ’doedd dim arall i fod. Yr oedd un peth
cysurus yn y llofft newydd—wynebu’r gorllewin, cartre Jinny Williams,
yr oedd y ffenest, ac yr oedd yn fwy cyfforddus o lawer, a chysges hyd
yn oed ynghynt na nhad y nosweth honno, o achos chlywes i mono fo’n
chwyrnu. A ’doeddwn i’n clywed dim oddiwrth wynt y dwyrain oedd yn
chwythu i ddannedd ffenest y llofft arall.
Rywbryd ynghanol y nos, mi glywes nhad yn gweiddi, “Ann, Ann, lle rydech
chi?” heb neb yn ateb. Gwaeddodd nhad wedyn, a dene lais mam, annhebyg
iawn i’w llais hi hefyd, yn ateb yn fain, o’r pellter, “Yn y fan yma.”
Taniodd nhad fatshen, ac ymddengys iddo weld mam yn eistedd ar gader, yn
ei becon nos, ac wedi codi’r bleinds, yn edrych i’r twllwch dudew tua’r
dwyrain.
“Ann,” medde nhad yn floesg, “bedi peth fel hyn da?—eistedd yn y fan
ene berfedd nos yn edrych i’r twllwch, heb ddim ond eich becon nos
amdanoch!”
“O!” medde mam, yn yr un llais main, “methu cysgu roeddwn i, rhaid fod y
tipyn caws ene gawsom ni i swper wedi gneud drwg imi,—fedrai byth gysgu
ar ol caws,—a chan ei bod hi’n nosweth glos, mi ddois yma i edrych oedd
y wawr ar dorri, o achos mi gwelwn hi o’r ffenest yma gan ei bod hi’n
edrych tua’r dwyrain.” Ac yr oedd ei llais hi’n mynd yn feinach,
feinach, nes darfod yn lân ar y gair ola.
“Dowch i’ch gwely, Ann bach,” medde nhad, ynte mewn llais meinach nag a
glywes i rioed ganddo fo, o achos baswr ydio, “mae bod yn y fan ene â
gwynt y dwyrain ar y ffenest yn ddigon am y’ch bywyd chi. Ac mae arnai
ofn, Ann bach, y bydd hi’n hir, hir, hir iawn cyn i’r wawr yr ydech
chi’n disgwyl amdani dorri.” A meinach, meinach yr âi ei lais ynte
hefyd, nes darfod yn lân ar y gair ola.
Y peth nesa a glywn i oedd nhad yn diffodd y gannwyll, a’r ddau yn y
twllwch, heb ddeyd gair wrth ei gilydd yn torri i sobian yn
ddilywodreth. A’r unig reswm y medrwn i ei gasglu dros hynny oedd fod y
nos mor dwyll, a’r wawr mor hir yn torri. Rhyfedd fod dau mewn oed a
synnwyr hefyd yn beichio crïo am fod y wawr yn hir yn torri.
Wrth frecwest bore drannoeth, gofynnodd mam i mi a oeddwn yn teimlo’r
llofft uwchben y siambar yn glos iawn pan oeddwn yno, ei bod hi’n dechre
credu’n wir fod gair Dr. Huws yn ddigon iawn mai amod iechyd oedd i bawb
agor eu ffenestri y nos, ei bod hi ers tro yn cael cur yn ei phen yn y
boreue, ac yn mynd oddiwrth ei bwyd yn arw.
“Wel,” meddwn inne, “dene’r peth gore yrwan y mae pawb ar eu lwfans.”
“Wedi’r cwbwl,” medde mam, “does dim tebyg i awyr iach.”
Y diwrnod hwnnw gwelwn fod pen y ceiliog tua’r “E,” ac er hynny nad oedd
fawr o wich ym mrest mam.
Wrth fynd i’n gwlâu medde hi wrthai, “Nedw, gofala agor dy ffenest heno.
Mi agorwn inne’n ffenest hefyd.”
“Gwynt y dwyrain ydi hi,” medde fi, “ac y mae’n beryg i chi gael
bronteitus.”
Gwelodd mam fod gwaith esbonio. Daeth yn ei hol, gosododd y gannwyll ar
y bwrdd, ac eisteddodd ar y setl. Yn ei gweld fel hyn, eisteddodd nhad
ar y sgrin, a minne ar y blocyn.
“Wyddoch chi,” medde mam yn bwyllog, “rydwi wedi meddwl llawer am y
peth, ac wedi dwad i’r penderfyniad nad oes a wnelo gwynt y dwyrain ddim
â’r fronteitus, o achos dydio ddim arnai weithie pan y mae gwynt cry o’r
dwyrain. Ond rhaid i chi drwsio’r glicied, hefyd,” medde hi wrth nhad,
“cyn i storm ohono fo ddwad.”
“Mae pawb yn meddwl,” medde fi, “mai gwynt y dwyrain sy’n codi
bronteitus.”
“Dydio ddim yn wir,” medde mam yn bendant. “Dene Dei Hurt yrwan sydd yn
stesion y dre, yn dwad yno o’i ben a’i bastwn ei hun efo’i chwisl. Mae
o’n chwislo, ac y mae’r trên ymhen tipyn yn mynd. Mae o’n meddwl fod y
trên yn mynd am ei fod o’n chwislo, ond mynd wnae’r trên prun bynnag a
fydde Dei yno druan ai peidio. Ac y mae hi yr un fath efo’r fronteitus
yn siŵr iti. Weithie mi ddaw pan fydd gwynt y dwyrain yn chwythu, ac
weithie mi ddaw hebddo.”
Cysgodd mam y nosweth honno â gwynt y dwyrain yn chwythu ar ei gwyneb, a
chododd yn llawen bore drannoeth, am nad oedd wedi rhoi’r fronteitus
iddi.
Ymhen diwrnod neu ddau dyma lythyr oddiwrth Huw yn deyd ei fod yn mynd i
gael “leave” ymhen yr wythnos, ac y bydde fo adre nos Lun wythnos i’r
nesa. Ac yr oedd mam uwchben ei digon. Parhaodd y gwynt i chwythu o’r
dwyrain ar hyd yr wythnos honno, a mam yn y drws y rhan fwyaf o’r dydd,
a’r awel yn chwythu ar ei gwyneb drwy’r nos, heb iddi gael bronteitus o
gwbwl.
Daeth y diwrnod i Huw ddwad adre, ac yr oeddwn i wedi disgrifio i mi fy
hun lawer gwaith sut y doi o i’r tŷ. Pan ddoi Huw i mewn, agorai’r drws
bob amser yn sydyn ac yn llydan, a doi fel awel o wynt ar ddiwrnod
heulog a gwên bob amser ar ei wyneb. Ddaru chi sylwi fod yn ddigon hawdd
nabod cymeriad dyn oddiwrth y ffordd y mae o’n agor y drws a dwad i’r
tŷ? Ond ’does gen i ddim amser i ddeyd chwaneg ar y pen ene heddyw.
“Nedw,” medde mam pan ddois i o’r ysgol, “dos i’r Llan i edrych am dun
salmon reit neis, fedrai ddim meddwl am ddim mwy wrth fodd Huw.” Ac mi
redes inne ynghynt na chynted gallwn, ac mi ddois â thun salmon reit
helaeth gan nad oedd salmon wedi bod yn y tŷ ers blynyddoedd, er bod ei
gael yn tolli ar ein lwfans cig ni. Bu mam trwy’r pnawn yn gneud cacen
datws, a chacen gri, pethe wrth fodd Huw.
Daeth nhad o’r gwaith, ymolchodd, a rhoddodd ei ddillad gore. Dydio byth