Nedw - 2

iawn. Be wnaeth i chi feddwl?”
“Wel,” medde mam, “dene’r ysgol wedi cau, a hyd yn oed Wmffre dani hi,
ac mae o’n gryfach o lawer na Nedw ac Isaac bach.”
“Wel,” medde nhad, “os ydi hi i ddwad, mi ddaw, a does dim i’w neud ond
ei chymyd hi.”
“Dydi hi ddim yn y dre,” medde mam.
“Nagydi,” medde nhad, “ond pa help sydd yn hynny?”
“Hyn,” medde mam, dan grafu ei chlust â phin wallt. A phan wna mam
hynny, mae o’n arwydd bob amser ei bod o ddifri. “Mae Laura ’n
chwaer-yng-nghyfreth yn byw yno, a braidd yn unig â James oddicartre. Ac
roeddwn i’n meddwl y base Nedw ac Isaac yn cael mynd yno am bythefnos,
ac Annie’n cael mynd i dŷ Leisa fy chwaer.”
“Yr argen fawr!” medde nhad, “Laura! Feder honno roi dim bwyd o’u blaene
nhw ond tunie salmon, a chacenne ceiniog. Mi fyddan wedi llwgu, neu wedi
marw o’r beil, cyn pen hanner yr amser.”
Yr oeddwn i wedi moeli nghlustie ers meityn, ac Isaac wedi deffro. Ac
o’r diwedd, wedi i ni ein dau ddangos fel yr oedd arnom ni ofn y
sciarlet ffefar, cydsyniodd nhad. Ond nhad oedd yn iawn. Mi fase’n well
gen i erbyn hyn taswn i wedi aros gartre i gael y sciarlet ffefar, yn
lle cael Anti Laura, a’r sciarlet ffefar.
“Pryd cawn ni fynd?” medde fi wrth mam. “Dydd Llun,” medde mam. Ac yr
oedd hi yrwan yn nos Iau. Roedd tipyn o amser i aros, ond fase fo ddim
llawer onibae am Isaac. Peder oed ydio, ac mae’n amhosibl stwffio dim
i’w ben. Ac yr oedd arno eisio cychwyn bob yn ail munud. Bore drannoeth
dyma fo ata i, a gofyn pryd yr oeddem ni’n mynd i dŷ Anti Laura. “Yr
wythnos nesa,” medde fi. Ac i ffwrdd â fo. Dyma fo yn ei ol cyn pen pum
munud, ac yn gofyn,—
“Nedw, ai heddyw ydi’r wsnos nesa?”
“Nage,” medde fi, “mae eisio cysgu dair gwaith eto.” Ac i ffwrdd â fo
wedyn. Tuag amser cinio roedd o ar goll, ac mi fuom yn edrych trwy’r
pnawn amdano fo. Tua phedwar o’r gloch aeth mam i’r llofft, a dene lle
roedd Isaac yn ei wely yn ei ddillad. Neidiodd mam iddo fo, a deffrodd.
A’r peth cynta ofynnodd oedd, sawl gwaith oedd eisio cysgu wedyn cyn
mynd i dŷ Anti Laura, gan ei fod o wedi cysgu un ohonyn nhw yn barod.
Rhywbeth fel ene gefes i tan amser cychwyn. Mi fase’r sciarlet ffefar yn
well na’i holi o. A phnawn Sul mi ddaeth i’r pen arna i.
“Pryd yden ni’n mynd, Nedw?” medde Isaac.
“Fory,” medde fi.
“Ddoe,” medde Isaac.
“Nage,” medde fi, “fory.”
“Wel, ddoe ydi fory,” medde Isaac. Ac fel hyn yr oedd o tra buom ni yn
nhŷ Anti Laura.
Pnawn Sadwrn, deydodd mam wrth nhad,— “Mae’n siwr, Edward, fel y
deydsoch chi, na chân’ nhw fawr o drefn ar fwyd yno. Feder Laura druan
neud fawr o ddim ond dyrnu’r hen biana hwnnw. Be dasen ni’n anfon
gwningen a giar iddi hi, a thipyn o wye? Dase’r bechgyn yn mynd â’r
wningen efo nhw, ac inni anfon yr iâr erbyn y Sul.” Aeth nhad allan, a
chyn bo hir roedd o’n ol efo gwningen.
O’r diwedd dyma fore Llun yn dwad. Sôn am Wmffre yn sâl! Ynghanol y fath
blagio mi newidiwn ddau le efo fo yn y funud. Efo John Roberts y cigydd
roedden ni’n mynd, ac Isaac yn holi a thaeru fel melin bob cam o’r
ffordd. Wedi cyrraedd tŷ Anti Laura, fase’r brenin ddim yn disgwyl
croeso gwell. Mi cusannodd, ac mi cusannodd ni. Dase ni wedi cael cymin
o fwyd tra buom ni yno ag o gusanne, mi fasem wedi pesgi nes methu
symud. Ond feder neb dwchu rhyw lawer ar gusanne.
A dene ni at y bwrdd. Wyddem ni ddim sut i ddechre bwyta, ac yr oedd
Isaac yn cyrraedd at bopeth ar unweth. Rhywbeth gwyn fel pwdin yn trio
sefyll ar ei ben, a rhywbeth arall yn edrych reit neis, ond yn wag yn ei
ganol wedi i chi roi’ch dannedd ynddo fo, oedd y pethe pwysica. Cododd
Isaac a finne oddiwrth y bwrdd heb gael hanner digon. Mi gawsom enwe
newydd hefyd i’n dau gan Anti Laura tra y buom ni yno. “Mai Diar,” oedd
fy enw i, “Chubby” oedd enw Isaac. Doedd Isaac ddim yn cymyd at ei enw
newydd am dipyn, ond fu o ddim yn hir cyn arfer â fo.
“Nedw,” medde Isaac wrth i ni fynd i’n gwlâu, “roedd y pethe ene yn dda,
ond Isaac eisio bwyd eto. Fase fo yn leicio cael lot fel hyn,”—dan
ddangos siâp mynydd o’r peth gwyn hwnnw. Ac mi feddylies am Wmffre a fi
un tro yn lle ein tade yn y cinio clwb. Fel arall roedd hi yno. Wedi
bwyta nes methu symud dyma Wmffre’n deyd, “Wyddost ti be, Nedw, mi faswn
yn leicio taswn i’n ddafad.”
“Yn ddafad?” medde fi, “i be?”
“Mae gan ddafad beder stymog,” medde Wmffre. Ac mi weles drwy’r peth yn
syth.
Ar ol tê, dyma fi’n dangos y wningen a’r wye i Anti Laura, a hithe yn
gafael amdana i wedyn, ac yn fy nghusannu nes imi deimlo reit wan, gan
ei bod hi’n gwasgu fy stymog i, a finne newydd fwyta’r peth gwag hwnnw.
Bore drannoeth, wedi inni godi a chael brecwest o rywbeth â rhyw siort o
jam arno—chawsom ni rioed jam i frecwest o’r blaen,—aethom allan i
chware. Toc, dyma Anti Laura’n bloeddio arna i, a chrec yn ei llais. Mi
redes i mewn, a dene lle roedd hi’n edrych yn syn ar y wningen. “Mai
Diar,” medde hi, “sut ma mam chi’n cwcio hwn?”
“Mae eisio ei blingo hi yn gynta,” medde fi.
“Blingo!” medde hi, “What is ‘blingo?’”
Wel dydi bachgen deg oed, wedi byw ar hyd ei oes dan gysgod Coed y Plas,
ddim heb wybod be ydi blingo gwningen. Gofynes am fenthyg cylleth, a
chyn pen chwincied roedd ei chroen hi i ffwrdd, a hithe’n barod i’w
stiwio. Dase gen i gyrn ar fy mhen, fase raid i Anti Laura ddim edrych
yn rhyfeddach arna i. Oddiarna i edrychodd ar y wningen.
“Tydio’n tebyg,” medde hi toc, “i babi bach newydd cael bath poeth?”
Ac eis i allan at Isaac. Roedd yn dda mod i wedi mynd. Roedd o’n trio
gneud yr un peth i’r gath ag a wnes i i’r wningen, nes imi ei argyhoeddi
na fedre fo ddim, am fod y gath yn fyw. Ond wydde Isaac mo’r gwahaniaeth
rhwng peth byw a pheth marw, er iddo holi tua mil o gwestiynne ynghylch
hynny.
Rhwng helpio Anti Laura ac edrych ar ol Isaac, roeddwn i cyn boethed a
dase’r sciarlet ffefar arna i. Toc, tawelodd pethe, a finne ac Isaac yn
chware reit glên. Yn y man mi glywn yr hogle rhyfedda’n dwad o’r tŷ, a
rhedes i mewn. Dene lle’r oedd Anti Laura’n pilio tatws, a’r wningen yn
ffrïo ar y tân.
“Wel, Anti Laura,” medde fi, “nid ffrïo gwningen y mae nhw, ond ei
stiwio hi. Fase waeth i chi geisio ffrïo pen dafad yr un llychyn.”
“Bedi stiwio?” medde Anti.
Wyddwn i ddim be oedd y gair Saesneg am stiwio, ac mi ddeydes wrth hi
mai gair mam am ferwi oedd o. Mi gawsom wningen i ginio wedi hanner
ffrïo a hanner ferwi. Reit da hefyd ar y cyfan.
’Doedd gan Anti Laura ddim âm[3] at gwcio. Ac mi gafodd Isaac a fi hefyd
chware newydd i fynd hefo ni adre—chware Anti Laura’n golchi’r llawr
oedd hwnnw. Mae hi’n picio o gwmpas o un lle i’r llall, fel ceiliog
rhedyn, ac yn rhwbio tipyn ar bob smotyn y disgyn hi arno. Chwerthodd
Wmffre gymint wrth ein gweld ni, nes iddo fendio’n iawn oddiwrth y
sciarlet ffefar, ac ynte wedi penderfynu hefyd bod yn sâl o dani am fis.
Ac yr oedd gan Anti Laura ddull da i olchi’r llestri. ’Doedd hi ddim yn
cadw morwyn, er y basech yn disgwyl i un fel hi neud, ond cadwai gath.
Wedi gorffen pryd bwyd roedd hi’n rhoi’r platie i’r gath eu llyfu nhw,
ac wedi eu dipio mewn dŵr a’u sychu â’r llian, dene nhw i’r dim. Dene’r
ffordd glenia weles i rioed. A’r peth cynta wnes i ar ol mynd adre a
deyd y stori wrth mam, oedd ei chynghori i gadw cath. A barnu ar olwg
mam, mi fase pob cath yn deifio dano fo, fel gwlydd tatws dan farrug.
Oddiar gathod, fel ene, mae plant yn cael y sciarlet ffefar a’r
dipitheria, medde nhad.
Rhwng dull Anti o olchi’r llawr, golchi’r llestri, a chwcio, mi welsom
lawer o bethe newydd spon. Ymhen diwrnod neu ddau daeth yr iâr. Gan na
fedre Anti ddim blingo gwningen, mi feddylies y base hi’n gofyn am fy
help i bluo’r iâr, ond ddaru hi ddim. Ac eis i ac Isaac i chware, ond
heb fynd o gyrraedd galw. Toc mi glywn Anti yn rhyw grio-nadu, ac mi
redes i’r tŷ. Dene lle roedd hi â’i dwylo’n waed ac yn blu i gyd, yn
eistedd wrth y tân yn crio. Mi edryches yn syn arni hi. Pan ddaeth ati
ei hun,—“Mai Diar,” medde hi, “neith y giar ddim blingo.”
“Blingo bybê?” medde fi.
A dene hi â fi i’r bwtri. Welsoch chi rotsiwn beth. Roedd croen yr iâr
yn ddarne fel tase hi wedi ei rhidyllio, a’i phlu’n rhidens ynghanol
gwaed a strel. “Be fuoch chi’n neud, Anti?” medde fi.
“Trio blingo fo,” medde Anti.
“Blingo giâr!” medde fi. Mi anghofies ar y funud mai ag Anti yr oeddwn
i’n siarad. Gwnes y gore o’r gwaetha ac mi roddes yr iâr iddi.
Ond fy ngwendid fy hun a orffennodd bethe. “Mai Diar,” medde Anti,
“faint mae isio i’r iâr ffrïo?”
“Ffrïo giâr!” medde fi. Mi welwn mod i wedi ei digio wrth ddeyd hynny,
ac mi eis allan am dro.
Toc, mi waeddodd wedyn. “Mai Diar,” medde hi, “faint mae isio i giâr ’ma
berwi?”
Mi welwn mai potes giâr oedden ni’n mynd i gael. Mae’n well gen i iâr
wedi ei rhostio, ond rhaid oedd bodloni. “Dwy awr,” medde fi.
“Fi isio mynd i siop,” medde hi, “a rhoi giâr ar y tân cyn cychwyn. Ti
aros yn tŷ i edrych tan hi berwi, a rhoi ar papur pryd y mae hi dechre,
a ti mynd i chware wedyn, a mi yn ol cyn pen dwy awr.”
Aeth Anti Laura i’r siop, a minne’n aros yn y tŷ, ac Isaac yn fy myddaru
i eisio gwybod pa bryd yr oeddem ni’n mynd adre.
“Mae’r sciarlet ffefar gartre,” medde fi, i’w gysuro fo.
“Neith o frathu?” medde Isaac.
“Gneiff, ein bwyta ni’n fyw,” medde fi.
Meddwl am ei dawelu yr oeddwn i, ond dyma fo’n beichio crio, ac yn deyd
y base’r sciarlet ffefar yn bwyta nhad a mam. Roedd yn hwyr gen i weld
yr hen iâr yma’n dechre berwi, gael i mi fynd â fo allan. Mi sgwenes ar
bapur,—“Mae hi’n dechre berwi rwan.” Ymhen yr hwyr a’r rhawg dyma ni yn
ol. Roedd Anti Laura yn y tŷ, yn edrych yn syn ar y sospon, a hwnnw’n
dechre cochi yn ei waelod. “Mai Diar,” medde hi, “ti dim deyd pryd y
giâr yma dechre berwi, a mi ddim yn gwybod pryd i’w tynnu o.”
“Ffrïo mae hi rwan beth bynnag,” medde fi, gan gipio’r sospon oddiar y
tân, oedd wedi sychu’n lân, a’r iâr yn grimstin y tu fewn iddo.
“Ti dim deyd pryd hi dechre berwi,” medde hi.
“Do,” medde finne, ond wedi edrych ar y papur mi weles fy nghamgymeriad.
Wrth weld Isaac yn crio, a minne’n welw, mae’n debyg,—“Hidiwch befo,”
medde hi, “Mi wedi dwad â tun corn bîff, ni cael hwnnw i cinio a swper.
A wedi swper, canu wedyn. Mai Diar, canu i Anti Laura.”
Wel, fedrai ddim canu, ac mi spwyliodd hynny weddill y diwrnod i mi.
Cawsom y corn bîff, a chacenne mae nhad yn alw yn gacenne gwynt a dim.
Wedi i’r gath olchi’r llestri swper, aeth Anti â ni at y piano. Mi
gafodd Isaac ei ddyrnu o am dipyn, er mwyn ei dawelu. A dene Anti’n
dechre. Chlywsoch chi rotsiwn beth, mor ardderchog oedd hi. Roedd
dawnsio’n rhedeg i lawr eich asgwrn cefn, fel dŵr oer, ac i’ch sodle er
eich gwaetha.
“Mai Diar,” medde hi, “chi canu.”
“Fedrai ddim,” medde fi.
“Medrwch, medrwch,” medde hi, tan fy nghusannu, “pawb yn medru canu.”
Fedrwn i ddim ond “Tôn y Botel,” a honno ddim ond ar un gân.[4] Mae
Tomos y Felin wedi ei dysgu i ni ar “Llanfairpwyllgwyngyll.” Mi ofynnes
i Tomos ei rhoi i lawr i mi, a dyma hi:—
{| l_{1} :l_{1} _{‘}t_{1} _{‘}d |t1 :l_{1} |t_{1} :t_{1} _{‘}d _{‘}r |d
.,t_{1} :l_{1} }
Llan - fair-pwll gwyn-gyll - go - gerychwyrn-dro - bwll -
{| m :r _{‘}m _{‘}f |m .,r :d |r .,d :t_{1} |l_{1} :- |}
Llan - ty - sil - io - go - go - goch.
Ac mi wyddwn fod “Tôn y Botel” yn mynd ar “Gosod babell yng ngwlad
Gosen.” Ond sut i gysylltu Llanfairpwyllgwyngyll â Gwlad Gosen oedd y
gamp, gan na fedrwn i ddechre “Tôn y Botel” ond ar y geiriau
“Llanfairpwyllgwyngyll.” Y gamp oedd medru dechre efo “Llanfair” a
neidio ar y canol i “Wlad Gosen.”
“Rwan,” medde Anti. Mi ddechreues, ac yn wir i chi, mi lwyddes. Fel hyn
y gwnes i, dechre canu “Tôn y Botel” trwy fy nannedd ar
“Llanfairpwyllgwyngyll,” a phan deimles fy nhraed dana, neidies i’r dim
ar “Wlad Gosen,” ac agores fy ngenau a chanu ymlaen.
Mae’r llythrenne mân yma’n tybio canu trwy ddannedd:—
{| l_{1} :l_{1} _{'}t_{1} _{'}d |t_{1} :l_{1} |t_{1} :t_{1} _{'}d _{'}r |d
.,t_{1} :l_{1} |}
Llan - fair-pwll-gwyn-gyll, yng ngwlad Gos - en.
Ac felly ymlaen.
Doedd dim diwedd ar waith Anti’n canmol a chusannu, a doedd na byw na
marw na chanwn i wedyn. Ond gan fy mod yn gwrthod, roedd yn rhaid i mi
addo canu nos drannoeth. Ac roeddwn i’n ofni hynny. Fel Mr. Williams
y gweinidog yn dwad heibio acw efo’r saethwrs un diwrnod. Doedd o ’rioed
wedi gafael mewn gwn o’r blaen. Cododd gwningen, taniodd Mr. Williams, a
tharodd hi’n farw. Roedd pawb yn mynnu ei fod o’n hen saethwr, ac ynte’n
chwyddo, ond ei gamgymeriad oedd trio wedyn. A dene ofnwn inne os canwn
i wedyn.
Fel roedd pethe’n bod doedd dim dal ar Isaac eisio mynd adre drannoeth,
a’r diwrnod hwnnw oedd diwrnod marchnad y dre, a’r cerbyde’n rhedeg yno.
A gyrrodd Anti ni adre efo’r cerbyde.
Pan ddeydes i ’r hanes wrth mam,—“does ryfedd fod James, druan, wedi
torri ei galon, ac wedi mynd i’r Sowth i weithio,” medde hi.
O dan y Sciarlet Ffefar y mae Isaac yrwan, a finne’n disgwyl yn dawel
amdani. Fydd hi ddim gwaeth nag Anti Laura. Ac eto dydwi ddim yn siwr, o
achos roedd hi’n glên iawn yn ei ffordd.
-----
[3] _No aim_,—dim amcan.
[4] Er tegwch â Thomos y Felin, dylwn ddywedyd hyn rhag ei gyhuddo o
ladrad. Cyhoeddwyd hanes “Anti Laura” gyntaf yn y “Winllan” am fis
Ebrill. Yr haf wedyn cenid “Tôn y Botel” ar y geiriau
“Llanfairpwllgwyngyll” yn y seremoni gapio yn un o’n colegau prifysgol.
Gresyn a fuasai cyhuddo Tomos ar gam o ladrata ’r drychfeddwl.


IV.—MESUR TIR.

Y peth mae nhw’n alw’n llabwst ydi Jona’r Teiliwr. Wn i ddim pa grefft
ydi honno, ond rydwi’n siwr ei bod hi’n un ddifyr iawn, o achos byd braf
iawn ydi byd Jona. Anamal y mae o’n gneud dim ond gwagsymera, a dydi
honno, fel y gwyddoch chi, ddim yn grefft anodd iawn i’w dysgu. Rydwi’n
siwr o hyn, nad ydio ddim yn deiliwr. Rhyw enw ar y teulu, rywsut, ydi
teiliwr. Mae nhw’n galw bachgen ei chwaer o, sydd flynyddoedd iau na fi,
yn Robin y Teiliwr, a dydwi ddim yn siwr y gŵyr o’n iawn bedi nodwydd, a
barnu oddiwrth ei ddillad o. Mae’n hawdd coelio fod Robin yn credu mewn
awyr iach, o achos mae digon o dylle yn ei ddillad i awyr redeg
drwyddynt.
Un cyfleus iawn ydi Jona i fechgyn. O ran oed, mae o’n edrych yn
rhywbeth tebyg i nhad, ac eto mae’n gas ganddo bobol mewn oed. Mae o
wastad efo ni y bechgyn, ac yn lladd ar yr hen bobol, ac yn adrodd eu
tricie nhw. Felly, trwyddo fo, ryden ni’n dwad i wybod sut rai ydi’r
bobol yma sydd bob amser yn deyd wrthym ni fod pawb yn dda ond plant. Ac
y mae gan Jona ddigon o amser ar ei ddwylo bob tro y mae Wmffre neu fi
yn pasio. Byw ei hun y mae o, ac wastad ar ben y drws yn aros am ymgom
efo rhywun sy’n pasio.
Hwyrach mai ’r rheswm mai gwagsymera mae o wedi ei ddewis fel gwaith ei
fywyd ydi am ei fod o’n gloff. Rhyw hongol o beth ydio, yn hercian
cerdded pan fydd o’n mynd i rywle. Ac yr oedd Wmffre a fi efo fo pan
aeth o’n gloff. Mynd ar neges oeddwn i, i nol tatws at y Sul, ac Wmffre
i nol paraffin. Pwy welem ni’n dwad yn wyllt i’n cyfarfod ni, mor wyllt
ag y meder dyn efo traed clwb, â lli yn ei law, ond Jona. “Fechgyn,”
medde fo, “dowch efo mi i weithio i Mistar Huws, Plas Isa.” Ac i ffwrdd
â ni, heb hyd yn oed ofyn pa siort o waith oedd o.
Mae’n ymddangos mai mynd i lifio coed oedd gwaith Jona, a ffwrdd â ni
i’r Tyno, at yr hen dderwen. Mae ene dwll yn y dderwen ddigon maint i mi
ac Wmffre a dau arall fynd i mewn, ac yno ryden ni’n berwi dŵr i neud tê
yn yr ha. Pan aethom ni at y dderwen, dangosodd Jona gangen inni. “Mae
eisio honacw i lawr,” medde fo. Mi daflodd raff dros dop y gangen, wedi
rhwymo un pen am ei ganol, ac ene Wmffre a finne’n tynnu yn y pen arall,
i’w helpio i ddringo. O’r diwedd, eisteddodd ar y gangen, a dechreuodd
lifio. Cyn bo hir mi ddarun sylwi ei fod o’n llifio’r gangen rhyngddo
a’r pren. Ddaru ni ddeyd dim, o achos ein bod yn meddwl y base fo’n
gweld ei fistêc yn ddigon buan. A mwy na hynny, dydio ddim yn beth
priodol i blant gynghori dyn mewn oed. Dal i lifio yr oedd Jona o hyd, a
chael hwyl ar y gwaith. Pan ddechreuodd y gangen ysgwyd, roedd o’n
chwerthin nes oedd o’n sâl, ac yn ein gwahodd ninne i fyny i swingio efo
fo. Ond fedrem ni yn ein byw ddim peidio â chwerthin wrth weld Jona’n
chwerthin. Dene glec! ac i lawr â’r gangen,—a Jona. Ddaeth y gangen
ddim yn hollol rydd oddiwrth y pren. Yr oedd hi’n hongian gerfydd ei
gwrisg. Ond mi ddaeth Jona’n rhydd oddiwrth y gangen, a bowliodd fel pêl
am lathenni.
Doedd dim i’w neud ond rhedeg am ein bywyd i ddeyd wrth Mistar Huws,
Plas Isa. Roedd Jona wedi torri ei goes, a bu’n gorwedd yn hir, ac y mae
o ac Wmffre a finne’n ffrindie fel dur byth wedyn, am i ni fod mor barod
i redeg i nol help.
Wedi iddo fo fendio, mi heliodd yr ardal dipyn o arian i’w helpio, drwy
neud consart iddo fo. Roeddwn i’n digwydd pasio newydd iddo gael yr
arian, ac medde fo, “Nedw, wyddost ti be ydwi’n mynd i brynu efo’r pres
yma,—mashîn neud cywion, a’u magu nhw yn y cae y tu ol i’r tŷ.” Doeddwn
i rioed wedi clywed am fashîn neud cywion o’r blaen, ac mi sboniodd Jona
i mi. Rydech chi’n rhoi peth wmbredd o wye yn y mashîn yma, ac yn troi
handlen, a beth sy’n dwad allan yr ochr arall ond cywion. Aeth Jona i
ffwrdd yn ddistaw bach un diwrnod, a daeth yn ol efo’r mashîn. Bu’n
casglu wye am ddyddie, ond roedd ei stori o’n wahanol ar ol dwad yn ol
efo’r mashîn. Mae’n ymddangos nad drwy droi handlen yr ydech chi’n cael
y cywion, ond drwy ryw ffordd arall.
Ryw ddiwrnod mi glywn floeddio ofnadsen y tu allan i’n tŷ ni cyn i mi
godi, a hynny arna i. Pwy oedd yno ond Jona, a phen eis i’r
ffenest,—“Nedw,” medde fo, “mae acw gyw, ac un arall â’i ben drwy’r
plisgyn.”
I ffwrdd â mi i alw am Wmffre ynghynt na chynted gallwn i, ac ar ol
Jona. Yn wir i chi, roedd yno gyw a hanner yno. Ond yr oedd Jona mewn
helynt. Doedd o ddim wedi meddwl cael bwyd ar eu cyfer nhw. Ac i ffwrdd
â mi am fwyd. Roedd Wmffre wedi ei syfrdanu ormod i fedru symud. Pan
ddois i yn fy ol, roedd hi’n hwyr lâs i fynd i’r ysgol. A’i chael hi
ddaru ni hefyd am fod yn hwyr, ond roedden ni’n barod am hynny, ac yn
well allan na’r bechgyn erill wedyn,—doedd yr un ohonyn nhw rioed wedi
gweld mashîn neud cywion.
Ond marw ddaru pob cyw i Jona druan, er ei fod o wedi cael cannoedd. Ar
ol eu cael nhw, wydde fo ar wyneb y ddaear be i neud hefo nhw, o achos
er i chi fedru gneud cywion mewn mashîn, rhaid i chi gael gieir i’w magu
nhw. Newidiodd Jona’r mashîn am fochyn. A magu mochyn yn y cae y tu ol
i’r tŷ y bu o wedyn.
A’r cae bach y tu ol i’r tŷ ydi popeth Jona. “Y ffarm acw,” y mae o ’n
ei alw, a’r “pethe” y geilw’r mochyn. Ac am y ffarm a’r pethe y mae o’n
sôn fyth a hefyd, ond pan fydd o’n sôn am y senedd. Mae o wastad yn
gofyn i Wmffre a fi, be sy’n mynd ymlaen yn y senedd. Rhoi bwyd i’r
pethe y geilw roi bwyd i’r mochyn.
Un nosweth daeth tad Wmffre i’n tŷ ni am dro, ac Wmffre hefo fo. Aethom
ni i’n dau i chware gwadnu’r gath. Mae hi’n ddigon hawdd gwneud hynny,
os oes gennych chi flisg cnau ffreinig. Raid i chi ddim ond rhoi tipyn o
gliw ar y blisg, a rhoi hanner plisgyn ar bob un o draed y gath. Mae
hi’n dawnsio wedyn, y difyrra peth welsoch chi rioed.
Pan ar ganol y chware, clywes i nhad yn sôn rhywbeth am y senedd. Mi
wrandewes yn syth. “Be feddyliech o’r mesur tir newydd sy gerbron y
senedd?” medde nhad wrth f’ewyrth. Doedd yr hanes ddim yn rhyw ddifyr
iawn, a dyma orffen gwadnu’r gath.
Wrth ddwad o’r ysgol drannoeth, pwy oedd ar ben y drws ond Jona. Dyma fo
i lawr i’n cyfarfod ni, o achos mae’r tŷ dipyn o’r ffordd. Wedi adrodd
hanes y mochyn,—“Sut y mae hi’n dwad ymlaen yn y senedd, fechgyn?”
medde fo.
“Pasio i fesur tir mae nhw,” medde finne.
“Mesur tir!” medde Jona, “yden nhw’n meddwl mesur y ffarm yma?”
“Mae nhw’n mynd i fesur pob tir,” medde finne.
“Byth!” medde fo. “Mi fydd y fforch acw trwy’r cynta rydd ei droed ar fy
nhir i i’w fesur o.” Ac estynodd ei fys at y fforch.
O hyd ar ol hynny, am y mesur tir yma y mynnai sôn. Cyn bo hir mi gwelem
o ’n mynd â llwyth o ddrain i gau’r adwye, a phlethu drain drwy’r
llidiard, ac ni chawsom fawr o ymgom â fo am ddyddie.
Ryw fin nos roedd ene lot ohonom ni efo’i gilydd, yn methu gwybod beth
i’w neud. Roedd cyfnod y marbls wedi darfod, a chyfnod y pegi heb
ddechre.
“Wyddoch chi be nawn ni?” medde fi,—“Mynd i fesur tir Jona’r Teiliwr.”
Mi ddeydes hanes y mesur tir oedd gerbron y senedd wrthyn nhw, ac yr
oedd pawb yn barod, o achos mi fase’n fantes i Jona wybod mesur ei dir o
flaen llaw, rhag ofn i’r llywodraeth ei dwyllo. Rhaid er hynny oedd taro
ar gynllun i’w fesur o heb i Jona wybod ar unweth.
Roedd cartre Wmffre yn rhy bell iddo redeg i nol het ore’i dad, ac mi
eis i i lofft ein tŷ ni i nôl benthyg hen het silc taid, sydd acw rioed,
a spectols nhad. Aeth Jac y Gelli i nôl benthyg côt a throwsus ei frawd
hyna, a thâp mesur ei fam, o achos dresmecar ydi hi. Wedi cael y pethe
hyn a thipyn chwaneg gan y bechgyn erill, dyma gychwyn. Aeth pawb ond fi
at gae Jona. Eis i am ymgom at Jona ei hun. Mi fase’n biti inni fesur ei
dir heb i Jona wybod hynny, ac hefyd mi fase’n biti iddo fo gael gwybod
yn rhy fuan. Gan Wmffre yr oedd yr het silc a’r spectol.
“Jona,” medde fi toc, “mae’r mesur tir wedi dwad, mi weles ryw
fyddigions yn ei gneud hi am eich cae chi gynne.” Aeth Jona cyn wynned
a’r galchen.
“Bybê?” medde fo, a rhuthrodd i ddrws y cefn. Dene lle roedden nhw.
Mae’n ymddangos eu bod nhw wedi darfod mesur y cae, o achos ar ganol
mesur y mochyn oedd yn y cae yr oedden nhw ar y pryd. Neidiodd Jona i
ben y clawdd, a dechreuodd weiddi a chau ei ddyrne. Cododd y mesurwyr
tir eu penne ’n hamddenol. Rhoddodd Wmffre ei bensel yn ei glust,
cymerodd afael yn y tâp mesur, a daliodd ef rhyngddo a Jona, fel tase
fo’n mynd i fesur Jona hefyd. Neidiodd Jona i lawr oddiar ben y
clawdd,—
“Mae gen inne ddynion yn trin cwils[5] yn y dre ene,” medde fo, ac i
lawr y ffordd â fo fel yr oedd i gyfeiriad y dre fel mellten.
Erbyn hyn yr oedd popeth oedd i’w fesur wedi ei fesur. Doedd dim bellach
i’w neud ond cuddio’r pethe dros dro, gan fod Jona wedi ei chymyd hi y
ffordd y gwnaeth o, a mynd i chwilio pa mor bell i gyfeiriad y dre yr
oedd o wedi rhedeg. O achos doedd dim peryg iddo fynd ymhell iawn. I
lawr â ni o’r tu ol i’r gwrych. Mi welem Jona’n sefyll i siarad â
rhywun, ac yn handlo ei freichie fel melin wynt, ac yn tapio brest y dyn
yma, bob yn ail gair, i bwysleisio’r gair. Aethom yn nes atyn nhw y tu
ol i’r gwrych. Pwy oedd y dyn, o bawb, ond nhad.
“Mesur ’y nhir i mae’r cnafon, Edward Roberts,” medde Jona. “Mae gen
inne ddynion yn trin cwils yn y dre ene; oes siwr, mae gen inne ddynion
yn trin cwils.”
“Ydech chi’n siwr, Jona Thomas,” medde nhad, “nad plant yn cael tipyn o
hwyl oedden nhw?”
Sut y daeth o i wybod hyn wn i ddim ar wyneb y ddaear. Safodd Jona fel
tase fo wedi cael strôc.
“Dawn i byth yn symud!” medde fo. “Erbyn meddwl, roedd dyn yr het silc
honno braidd yn fychan i’w het, a throwsus y llall hwnnw braidd yn llac.
Ond meddwl ddaru mi mai dene’r ffasiwn rwan.”
Mi safodd am eiliad heb ddeyd dim,—“Edward Roberts,” medde fo, “mi
ddylech fod yn falch o’ch mab. Doedd o ddim efo’r gweilch. Efo fi yn y
tŷ yr oedd o ar y pryd. Fo a’i dangosodd nhw i mi.”
Anadlodd nhad yn drwm drwy ei ffroene, a dwedodd “pnawn da.” Synnwn i
ddim ar ei ddull o anadlu nad ydio wedi cael tipyn o annwyd.
Mi redes i yn fy ol, ac yr oeddwn yn y tŷ pan gyrhaeddodd Jona.
“Nedw,” medde fo, “pan ladda i’r mochyn, mi gei di ddarn o borc, a’r
unig un o’r bechgyn geiff ddarn wyt ti. Nhw sy’n mesur fy nhir i, medde
dy dad.”
Eis ar ol y bechgyn toc, ond ches i fawr o groeso ar y dechre, am fod
nhad wedi deyd wrth Jona mai nhw oedd yn mesur y tir. Ond wedi imi addo
tamed o borc bob un iddyn nhw, roedd popeth yn iawn.
“Welwch chi, fechgyn,” medde Jac y Gelli, “mi ddylem neud rhywbeth i
ddwad â fo at ei goed. Be sy genoch chi yn eich pocedi?” Matshis oedd
gan Wmffre, afal oedd gan Jac, cylleth oedd gen i. Roedd y bechgyn yn
deyd mai cylleth blwm oedd hi, a minne mai cylleth ddur. Darn o linyn
oedd gan Dic Twnt i’r Afon, a marblen a darn o fins pei oedd gan Bob y
Felin. Aethom â nhw i gyd, a’u gosod ar garreg drws Jona, wedi iddo
gau’r drws a mynd i’r tŷ.
Yna aethom at y ffenest i edrych be oedd Jona’n neud, o achos am guro’r
drws yr oeddem ni, a mynd rownd y gornel i wylio’r croeso a gai’r
presantie. Dydi hi ddim yn beth neis i ddangos gormod arnoch eich hun
wrth bresantio neb.
Plyges i fy nghefn, ac aeth Jac y Gelli ar fy nghefn, i edrych drwy’r
ffenest. Yn lle deyd beth welai, dyma fo’n dechre chwerthin a chwerthin,
nes i mi ei daflu i lawr. Cafodd pob un edrych drwy’r ffenest wedyn, y
naill ar ol y llall. Wrth y tân yr oedd Jona yn pendympian, â’i ben bron
ar far y grât. Yn ei law yr oedd fforcien, ac wrth y fforcien yr oedd
golwyth o facn yn hongian. I’w ffrïo y dalie Jona’r bacn, ond fel yr
oedd pethe, braidd yn bell yr oedd y bacn oddiwrth y tân. Dalie Jona un
pen iddo â’r fforcien, a’r gath yn bwyta’r pen arall. Piti fase
rhwystro’r gath ar ganol ei swper. Fase run ohonom ni yn leicio i neb
neud peth tebyg i ni, fel y mae’r titshiar bob amser yn deyd, pan yn ein
dysgu i fod yn garedig wrth anifeilied direswm. Wedi iddi orffen dyma
guro’r drws a gwylio. Dene sŵn yn y tŷ. Y gath ddaeth allan gynta. Roedd
hi’n edrych fel tase hi braidd ar frys. Ac wedyn Jona. Edrychodd yn syn
pan welodd y presantie.
“Mae’r cnafon wedi bod yn chware ar garreg fy nrws i, ac wedi anghofio’u
pethe,” medde fo. Dene’r diolch gawsom ni am fod yn garedig.
Neidiodd i’r gylleth. “Mi dorra ffon ar eu cyfer nhw y tro nesa y dôn
nhw,” medde fo. Ac i’r gwrych â fo i dorri ffon gollen braf. Ond y
bechgyn erill oedd yn iawn wedi’r cwbwl,—plwm oedd y gylleth, o achos
plygu ddaru hi yn lle mynd drwy’r ffon. Taflodd Jona hi i ffwrdd mewn
dirmyg, ac aeth i’r tŷ efo’r pethe erill. Fi oedd yr unig un, felly,
gafodd fy mhresant yn ol.
Cadwodd Jona ei air. Mi gefes ddarn o borc, ond doedd neb yn digwydd bod
yn iach yn ein tŷ ni pan eis i â fo adre. Ac yr oedd y bechgyn erill
wedi anghofio’r fargen, fel yr oedd yn rhaid i mi droi ato fy hun, ond y
darn a roddes i Wmffre.
-----
[5] _Penholders._ Cyfeirio at dwrneiod yr oedd.
[Illustration: “YDECH CHI’N LEICIO MAFON DUON”? MEDDE FI.]


V.—MAFON DUON.

Fi ydi’r unig un o’r bechgyn i gyd i siarad yn iawn â Jinny Williams. Ac
nid oes yr un eneth yn debyg iddi yn yr ysgol, heblaw mai geneth newydd
ydi hi. ’Does fawr er pan y mae hi yn yr ardal, ac y mae’r bechgyn yn
sâl eisio tynnu ymgom â hi. Mi gyffyrddodd Robin bach Ty’n Llidiard fin
ei gwallt wrth rannu’r llyfre unweth, medde fo. Ond ’does neb arall wedi
bod yn agos ati. Welsoch chi rioed mo’i delach. Dugoch ydi ei gwallt,
fel rhedyn wedi aeddfedu, ond ei fod o’n gyrls i gyd, ac yn sgleinio.
Mae o ymhobman rywsut,—ar ei hysgwydde hi, yn gweu am ei chlustie, yn
troi dan ei gên, yn clymu am ei gwddw, nes gneud ei gwyneb yn ei ganol
fel pictiwr mewn ffram wedi’i phlethu. Ac nid oes ganddi byth ddim am ei
phen. Am ei llygid, y mae nhw yr un fath a’r mawn sydd yng ngwaelod yr
Hen Ffynnon. Ni fedraf yn fy myw byth godi dŵr o’r Hen Ffynnon heb
feddwl am lygid Jinny Williams, o achos mae’r dŵr yn troi’r mawn yn
loyw.
Wrth yr Hen Ffynnon y cyfarfyddes i hi gynta i siarad â hi, dipyn wedi
dau o’r gloch y bore. Faswn i byth yn meddwl deyd dim wrthi, ddim mwy
na’r bechgyn erill, yn yr ysgol. Ond y mae pethe’n wahanol wrth yr Hen
Ffynnon am ddau o’r gloch y bore.
Ha sych iawn oedd yr ha dwaetha, a sychodd Pistyll y Llan, a doedd dim i
bobol y Llan neud, ond dwad i’r Hen Ffynnon, fel ninne pobol y wlad. Ar
ochor y Foel Fawr y mae’r Hen Ffynnon, yng nghanol grug a brwyn at eich
ysgwydde. Ac y mae’r holl wlad a’r mynyddoedd pell, hyd at y Foel Ddu,
i’w gweled oddiwrthi. O dipyn i beth, gan fod cymint o gario ohoni, aeth
yr Hen Ffynnon yn sych liw dydd, a doedd dim i bobol ei neud ond mynd
ati am y boreua. Aeth nhad yno un bore am bump o’r gloch, ond yr oedd
hi’n hollol sych. Aeth bore drannoeth am bedwar, a chyfarfu â