Nedw - 1

NEDW:
GAN
E. TEGLA DAVIES.

WRECSAM:
HUGHES A’I FAB, CYHOEDDWYR.
——
1922.


_Argraffwyd a Rhwymwyd y Llyfr_
_hwn trwyddo, yng Nghymru, yn_
_Argraffdy y Cyhoeddwyr,_
_Principality Press, Wrexham._


CYNNWYS.

_Tud._
I. —HET NEWYDD F’EWYRTH JOHN 5
II. —GNEUD ZEBRAS 14
III. —ANTI LAURA 23
IV. —MESUR TIR 33
V. —MAFON DUON 41
VI. —’RHEN NEDW 54
VII. —EOS Y WAEN 64
VIII. —BOD YN DDIYMHONGAR 73
IX. —DEWYRTH A BODO 84
X. —SEC 95
XI. —GWYNT Y DWYRAIN 106
XII. —IFAN OWEN TY’N LLWYN 121


NEDW.


I.—HET NEWYDD F’EWYRTH JOHN.

“Nedw,” medde Wmffre Pont Styllod, “ddoi di i hel crabas yn lle mynd i’r
ysgol y pnawn ma?”
Er mwyn i chi ddallt pethe, fi ydi Nedw, a nghefnder ydi Wmffre.
Adeg hel cnau a chrabas yn y Tyno oedd hi. Does ene ddim coed yn y Tyno,
ond coed cnau a choed crabas. Ac ar yr adeg yma ar y flwyddyn, mae hi
bron bod yn nefoedd ar y ddaear arnom ni, fel mae nhw’n canu yn y capel.
Ni fase eisio dim chwaneg i’w gneud hi’n nefoedd hollol, onibae am
Joseph y Titshar. Ar ganol dydd y byddwn ni’n hel cnau, a fi ac Wmffre
ydi’r ddau heliwr gore. Mi ces hi’n ofnadsen gan Joseph un diwrnod, a
dene pam nad ydi hel cnau a chrabas yn nefoedd hollol. Roedd y scŵl ei
hun yn digwydd bod yn sâl. Mae o’n well siort na Joseph. Wedi bod yn hel
yr oedd Wmffre a minne, a lot o rai erill, ac yn dwad yn ol i’r ysgol
â’n pocedi’n llawn,—dwy boced ein trowsuse, a dwy boced ein jecedi, nes
oedden ni bob un yn edrych fel y peth mae nhw’n alw’n falŵn, sy â’i llun
yn llyfr Standard IV. Wrth lwc, roedden ni’n ddigon buan i’r ysgol y
pnawn hwnnw, ac am hynny doedd gan Joseph ddim byd i ddeyd, er ei fod
o’n llygadu’n arw wrth weld y bechgyn yn dwad i mewn fel clomenod wedi
hanner eu saethu, eu hadenydd nhw’n gostwng, a’u coese wedi chwyddo.
Roedd o wedi’n siarsio ni o’r blaen ynghylch torri’r cnau yn yr ysgol,
ac wedi deyd be fydde’r gosb. Pan oedd o heb fod yn edrych, mi fydde ene
dorri mawr, a gwthio’r blisg i hinjis y ddesc, a phan fydde raid codi a
gostwng y ddesc, roedd hi’n helynt. Aethom i’r ysgol y pnawn cyn yr un
yr ydwi’n mynd i sôn amdano fo, yn iawn. Wedi canu, dyma rannu’r slaets
i ddechre sgwenu. Yn hollol sydyn mi eis i yn wyn ac yn chwys drosta i
gyd.
“Edward Roberts,” medde Joseph, “ydech chi’n sâl?”
Edward Roberts ydi f’enw iawn i wyddoch; ond fydda i ddim yn ei glywed o
ond ganddo fo, a chan Jane Jones, Tyddyn Derw, pan yn mynd yno i nôl
llaeth. Fedrwn i ddim deyd wrth Joseph mod i’n sâl, o achos toeddwn i
ddim; a fedrwn i ddim deyd nad oeddwn i ddim, o achos roeddwn i’n teimlo
fy mod i. Mi ddeyda i chi be oedd y mater. Roedd fy mhensel i yng
ngwaelod fy mhoced, o dan y cnau i gyd, a’r cnau wedi’u gwthio i mewn
mor dyn fel na fedrwn i yn fy myw fynd yn agos ati hi. Fe welodd y
bechgyn i gyd yn syth be oedd y mater, am nad oedd o’n ddim byd newydd;
ond fedre nhw ddim cynnyg benthyg pensel i mi heb i Joseph weld. Doedd
dim i’w neud ond aros fel roeddwn i,—edrych arno fo heb ddeyd dim.
Meddyliodd Joseph mod i’n mynd i ffeintio, a gyrrodd fi allan i’r awyr
iach. Ac allan â mi gymint fyth. Yn hynny mi fethes. Mae’n debyg fod yr
hen Joseph wedi ameu ar fy ffordd o fynd allan nad oeddwn i’n rhyw
ffeintlyd iawn, am fy mod wedi mynd ar ddau gam. I ffwrdd â mi i gefn yr
ysgol o’r golwg, ac mi deimles fy ngore am y bensel o’r tu allan i
waelod poced fy nhrowsus, nes oeddwn i’n chwys. A thuchan a chwysu
roeddwn, pan ddaeth rhyw gysgod heibio imi. Mi godes fy mhen, ac mi fu
bron imi ffeintio mewn gwirionedd. Pwy oedd yn sefyll uwch fy mhen, yn
gwylio pob symudiad, ond Joseph. “Ho, dyma’r saldra,” medde fo.
Gafaelodd yn fy nghlust i, a gerfydd fy nghlust yr aeth â fi i mewn.
Roedd y bechgyn erill yn ofni ac yn crynu erbyn hyn. Aeth Joseph â fi at
y ddesc.
“Ffeindia dy bensel,” medde fo.
“Fedrai ddim, syr,” medde finne.
“Lle mae hi?” medde fynte.
“Yng ngwaelod fy mhoced i, syr,” medde finne. Mae’n bwysig galw Joseph
yn “syr” ar adege fel hyn.
Mi bwysleisies y “syr,” er mwyn y dyfodol, fel mae nhw’n deyd. Gneud i
mi dynnu’r cnau i gyd allan ddaru o, beth bynnag; ac wrth bob dyrned o
gnau, roeddwn i’n cael pinsh newydd yn fy nghlust, nes fy mod i’n
gweiddi, fel Jinny fy chwaer hyna, pan oedd mam yn tyllu ei chlustie hi
â’r nodwydd sanne, er mwyn rhoi ear-rings nain iddi. Dydwi ddim yn fabi
fel Jinny, chwaith. Er ei gwaetha wrth geisio peidio yr oedd hi’n
gweiddi, am mai hi oedd eisio’r ear-rings; ond wrth fy mhwyse, wedi
ystyried priodoldeb y peth, roeddwn i’n gneud.
Mi wages y cnau i gyd yn y man, ond doedd yno run bensel.
“Lle mae’r bensel?” medde Joseph. Wyddwn i ar y ddaear, o achos yn fy
mhoced chwith yr oeddwn i arfer a’i chadw hi, a’r pethe gwerthfawr erill
yn fy mhoced ddethe.
“Gwaga’r boced arall,” medde fo, gan newid ei afael o’r naill glust i’r
llall. Wel, doedd dim i’w neud ond gwagu’r llall, a gosod y cnau efo’r
lleill ar ei ddesc o, a gweiddi fel porchell mewn llidiard, o dan bob
pinshed. Wedi eu gwagu nhw i gyd, doedd y bensel ddim yno chwaith.
Wyddwn i ddim be i neud, o achos roeddwn i’n dechre gweled fod cnau’r
pocedi erill, pocedi fy jeced, mewn peryg o fynd. A mynd ddaru nhw, nes
bod un domen fawr o gnau ar ddesc y scŵl, ond wedi’r cwbwl doedd ene’r
un bensel. Mi chwilies ac mi chwilies, a Joseph erbyn hyn yn gafael o’r
tu ol imi yn fy nwy glust. Rhois fy llaw wedyn yn y boced yr oeddwn
arfer cadw mhensel ynddi hi; tynnes y boced allan, ac er fy syndod, beth
oedd yn y gwaelod ond twll, a rhaid bod y bensel wedi llithro trwy
hwnnw. Pan welodd Joseph y twll, gollyngodd fy nghlustie. Rhaid oedd imi
ddal fy nwylo wedyn a chael dau slap, ond nid cyn iddo fethu lawer
gwaith, o achos, rydech chi’n gweld, naturiol iawn ydi i greadur dynnu
ei law yn ol heb yn wybod iddo’i hun, pan y mae’r ffon yn dwad i lawr, a
chodi pen glin y goes sydd ar yr un ochor â’r llaw honno yr un pryd.
Mae’n rhaid eu bod nhw’n gweithio ar yr un llinyn, fel coese a breichie
mwnci ar bric. Pheidies i ddim â gneud hynny chwaith, nes teimlo fod
dyrnod mewn pen glin yn brifo mwy na dyrnod mewn llaw. Rhaid bod y
llinyn wedi torri ar ol y dyrnod hwnnw, am na chododd fy mhen glin wedyn
wrth i mi dynnu fy llaw i ffwrdd. Wedi i mi fynd i’m lle, dyma Joseph yn
deyd gair wrth yr ysgol i gyd. Mae o’n fwy llym na’r scŵl. Mae nhw’n
deyd ei fod o’n disgwyl cael mynd yn scŵl ei hun cyn bo hir. “Wel,”
medde fo, “rydwi wedi deyd be fydde’r gosb os daliwn i rywun, a dyma fi
wedi dal Edward Roberts.” (Roedd ganddo ryw lach arna i ers tro, rydwi’n
siwr). “Y gosb ydi i mi lenwi mhocedi efo’r cnau yma, a thaflu’r
gweddill allan i’r ffordd i bawb eu pigo nhw.”
Trodd at y ddesc, llenwodd ddwy boced tu ol ei jeced, ac wrth gerdded yn
ol a blaen yn yr ysgol y pnawn hwnnw, roedd o am y byd fel y llunie
welsoch chi o ferched ers talwm iawn, pan oedden nhw’n gwisgo’r peth mae
mam yn ei alw yn “bysl.”
Bedwar o’r gloch, dyma ollwng y plant allan, a hel y baich cnau oedd ar
y ddesc, a’u taflu nhw i gyd i’r ffordd, a Joseph yn sefyll yn nrws yr
ysgol tan wenu, i edrych ar y bechgyn yn scramblo amdanyn nhw, a finne â
mhwyse ar wal yr ysgol yn edrych,—minne hefyd yn gwenu, am fy mod i’n
nabod y bechgyn yn well na Joseph. Wedi eu hel nhw i gyd, heb un ar ol,
daeth Wmffre nghefnder ata i, a phob un o’r bechgyn ar ei ol o, a
rhoisant yn ol imi fy nghnau i gyd, gan eu gwthio i mhocedi. Codes fy
mhen i edrych ar Joseph, ac mi gwelwn o yn cau’r drws, ac yn mynd i mewn
i’r ysgol.
Dene’r pam fod Wmffre a minne wedi chware triwels[1] pnawn drannoeth. Mi
wyddem na feiddie Joseph neud llawer inni, am ei fod wedi gweld na chai
o mo’r bechgyn o’i blaid. Ond mi fase’n well i mi fynd i’r ysgol, beth
bynnag am Wmffre.
Aethom i’r ysgol bore drannoeth, heb feddwl o gwbl am y triwels yma, ac
aeth popeth yn ei flaen fel arfer. I ffwrdd â ni i hel cnau wedyn—ganol
dydd,—lond y ffordd o honom ni. Ymhen yr hwyr a’r rhawg, pan oedd
Wmffre yn nhop y pren crabas, a minne’n eu dal nhw iddo fo, canodd cloch
yr ysgol, ac am yr ysgol â ni am ein bywyd. Yn y man mi sylwes nad oedd
Wmffre yno. Trois fy mhen, a dene lle roedd o’n ceisio tynnu ei jeced yn
rhydd oddiwrth gangen y pren crabas. Doedd dim i’w neud ond mynd yn ol
i’w helpio fo, a chymyd ein siawns wedyn efo Joseph. Cyn gynted ag y
cyrhaeddes i yn ol at Wmffre, ac i’r bechgyn erill fynd o’r golwg, mi
dynnodd ei hun yn rhydd yn rhwydd ddigon.
“Ddoi di i hel crabas yn lle mynd i’r ysgol,” medde fo, “mae ene bren
ardderchog wrth ein tŷ ni. Dydi nhad ddim gartre, ac mae mam wedi mynd i
edrych am modryb Marged.”
Gweles drwy’r bachu wrth y pren yn syth, ac heb ddeyd gair chwaneg, i
ffwrdd â ni at Bont Styllod. Fuo ni ddim yno yr un hanner awr, nad oedd
pob poced yn llawn, a chan fod swp mawr o gnau ar lawr, oedd wedi eu
tynnu o’n pocedi ni, roeddem ni uwch ben ein digon.
Wedi bwyta nes mynd bron yn sâl, a digon o amser wedyn ar ein dwylo,
roedd yn anodd gwybod be i’w neud. Yng ngwaelod y cae yr oedd ceffyl
newydd f’ewyrth John, un broc, un o’r rhai hardda welsoch chi rioed. Dyn
od ydi f’ewyrth John, neiff o ddim deyd y drefn yn iawn wrthych chi, fel
dyn, am neud drwg. Mynd yn gaclwm gwyllt mae o, ac wedyn torri ei galon,
a hanner nadu, ac mae’n gâs gen i weled dyn yn torri ei galon.
“Be ddyliet ti o fynd ar gefn y ceffyl acw, a ffogieth[2] tipyn arno ar
draws y cae?” medde fi wrth Wmffre. Ac nid cynt y deydes i nad oedd
Wmffre wedi taro ar gynllun i’w ddal o, a dyma’r cynllun,—mynd â llond
desgil o India Mêl iddo, i Wmffre gymyd yr India Mêl, ac inni ein dau
redeg ar ei ol nes ei gael i gornel, i mi wedyn fynd y tu ol iddo fo,
rhag ofn iddo droi’n ei ol, ac i Wmffre fynd o’i flaen efo’r India Mêl,
a gafael yn ei fwng pan fydde fo yn ei fwyta. Er chwilio a chwilio,
fedre ni yn ein byw gael yr un ddesgil, na bwced na dim. Yr unig beth yn
y golwg yn unman, a ddalie rywbeth felly, oedd het i f’ewyrth oedd y tu
ol i’r drws yn y tŷ.
“Ei het ore ydi hi, wyddost,” medde Wmffre; “ond hidia befo, mi cymerwn
ni hi, fydd hi ddim yn anodd ei chnau hi wedyn.”
Wedi llenwi’r het ag India Mêl, allan â ni i’r cae. Pan welodd y ceffyl
ni, dyma fo’n dechre trotian i ffwrdd, a ninne ar ei ol, ac ar ei ol hyd
nes bod y ceffyl yn twymno ati hi wrth redeg, a ninne’n chwys diferol.
O’r diwedd cawsom ef i gornel, ac eis inne o’r tu ol iddo, gan feddwl
cael gafael yn ei gynffon, os methai Wmffre gyrraedd y mwng. Cawsom
lawer o hwyl ein dau wrth afael yng nghynffon Mejar, mul du’r Felin, ac
ynte’n ein tynnu ni fel y gwynt ar draws y caeau a thrwy’r gwrychoedd
a’r ffosydd. Ond mi spwyliodd Wmffre bethe efo’r ceffyl. Yn lle mynd yn
dawel at ei ben o, gan gofio nad ydi ceffyl ddim arfer cael bwyd mewn
het, rhedodd ato a dangosodd yr het yn sydyn o flaen ei drwyn, a rhaid
bod y ceffyl wedi dychrynnu. “Wb!” medde fo, ac mi deimlwn fy hun mewn
rhyw wlad ddiarth, rhwng twyll a gole, a rhwng twyll a gole y bu hi arna
i’n hir. O’r diwedd mi oleuodd dipyn mwy, a’r peth cynta weles i oedd
Wmffre efo llond yr het o ddŵr, yn golchi ngwyneb i.
“Frifest ti’n arw, Nedw?” medde fo.
“Brifo be?” medde finne, gan synnu be oedd Wmffre eisio yn y wlad honno.
“Rwyt ti wedi cael cic ofnadwy yn dy foch,” medde fo.
Teimles fy moch, ac yr oedd hi fel taswn i wedi cael tair neu beder
dannodd yn syth ar ol ei gilydd. Roedd hi wedi chwyddo’n fawr ofnadwy,
ac yn hongian. Codes ar fy nhraed, ond fedrwn i ddim sefyll. “Eistedd i
lawr am dipyn,” medde Wmffre, “ac mi awn ni am dro bach wedyn; ond gad
imi redeg â’r het yma’n ol yn gynta. Eidïa dda oedd y dŵr yma, mae’r het
rwan yn hollol lân, ond mi ges drafferth i gael yr India Mêl ohoni hi.”
Aeth Wmffre â’r het yn ei hol, ac am dro â ni. Doedd gennym ni ddim
llawer o flas i hel cnau a chrabas. Toc, dyma ni at y tŷ, ac mi glywem
ryw sŵn mawr pan yn nesu ato fo. Wedi dwad i’w olwg, be welem ni, ond
f’ewyrth John ar garreg y drws yn dawnsio, ac wedyn yn torri i nadu a
chrio, tan ddal ei het ore yn ei ddwylo, ac edrych i mewn iddi hi. A
nadu o ddifri yr oedd o, ac nid nadu o fregedd. Wel, fedra i ddim dal
gweled hen bobol yn nadu, ac mi gychwynnes adre, a rhag ofn styrbio
f’ewyrth cyn iddo gael ei nadu allan yn iawn, fe ddaeth Wmffre i’m
hebrwng i. Dydio ddim yn beth iach, medden nhw, rhwystro dyn i gael ei
nadu allan yn iawn.
Mi ddiolches lawer am y cic hwnnw. Arbedodd fi rhag ei chael hi wedi
mynd adre, o achos roedd Miriam, fy chwaer, wedi deyd nad oeddwn i ddim
yn yr ysgol y pnawn. Ac arbedodd fi yn yr ysgol drannoeth.
“Edward Roberts,” medde Joseph yn y bore, “tyn y peth ene allan o dy
gêg.” Roedd o’n meddwl mai llond fy moch o grabas, neu rywbeth felly,
oedd yn gneud y chwydd, o achos tase’r chwydd yn chwydd dannodd, mi fase
gen i wlanen goch am fy mhen, a hogle tyrpentein drostai i gyd; ond
doedd gen i ddim byd felly. Dechre nadu ddaru mi beth bynnag, ac mi
ffeindiodd Joseph fod rhywbeth mawr o’i le, am na fydda i byth yn nadu.
Esboniodd Wmffre iddo fo mai wedi cael cic gan ceffyl oeddwn i, a
chlywes i ddim chwaneg am y peth. Hwyrach fod cydwybod Joseph yn ei bigo
fo am y cnau rheini.
Mi edryches drwy mysedd ar het f’ewyrth ar yr hoel yn y capel dydd Sul,
pan oedden nhw’n gweddio, ac roedd hi’n edrych yn dda iawn a chysidro.
O! ia, mi anghofies ddeyd wrthych chi mod i wedi ffeindio fy mhensel yn
fy hosan, wrth fynd i ngwely nosweth helynt y cnau.
-----
[1] _Truant._
[2] Marchogaeth.


II.—GNEUD ZEBRAS.

Wedi i mi ac Wmffre fynd yn fawr, i Affrica yr yden ni’n mynd, i hela
zebras. Er ein bod ni wedi ceisio gneud rhai yn y wlad yma, chawsom ni
ddim rhyw lawer iawn o hwyl, am inni fethu dwad o hyd i’r oel iawn.
Ardderchog o beth fase dal zebra, mae o’n medru rhedeg ynghynt nag
unrhyw greadur arall. Mae o’n gyflymach hyd yn oed na mul bach, a ’does
dim anifel yn ein gwlad ni cyn gyflymed a mul bach. Mae mul bach yn
medru mynd ynghynt na’r trên, ac mi ddaru mul bach y Felin neud hynny
hefyd, pan oedd nhad yn blentyn, medde fo. Hen ewyrth i Spargo fase’r
mul hwnnw tase fo’n fyw. Wedi mynd ar y relwe yr oedd o, medde nhad, a
dyma’r trên yn dwad, ac i ffwrdd â’r mul bach fel y gwynt o’i flaen o,
ac mi fase wedi curo’r trên hefyd, onibae fod o’n mynd mor gyflym nes
methu gweled pont y relwe. I honno yr aeth o, ac yr oedd wedi marw cyn
i’r trên ei ddal.
Wedi inni ddarllen am y zebras yma yn llyfre’r ysgol, doedd na byw na
marw wedyn gan Wmffre na faswn i’n addo mynd efe fo i Affrica wedi i ni
fynd yn fawr, a dal zebras a’u ffogieth nhw. Ond y mae llawer o amser
tan awn ni’n fawr, ac y mae eisio llawer o arian i fynd i Affrica, hynny
ydi, os nad oes gennych chi Jac-yn-y-bocs. Mi neiff hwnnw yn lle arian.
Mae gen i Jac-yn-y-bocs, ond rhaid imi ei gadw rhag i Isaac ei dorri o.
Fy mrawd ieuenga i ydi Isaac, peder oed ydio, ac y mae o’n torri popeth
y caiff o afael arno. Mi wyddoch bedi Jac-yn-y-bocs. Wel, dene’r bocs
yntê, ac ar y bocs mae ene fach, agorwch y bach, a whiw! dene’r caead i
fyny, a chreadur bach penddu yn neidio allan ohono. Y gnethod sydd ag
ofn Jac-yn-y-bocs arnyn nhw! Chlywsoch chi rioed fel y mae nhw’n
gweiddi. Mi fu Wil Cae Du yn Affrica ddwyweth neu dair, a’r ail dro aeth
â Jac-yn-y-bocs efo fo. Pobol dduon sydd yn Affrica, medde fo, run fath
a’r rhai sy’n canu ac yn gneud gwynebe ar lan y môr yn yr ha, ac y mae
nhw run fath a rheini mewn peth arall hefyd, medde fo, tyden nhw byth yn
mynd i’r capel. Mae nhw’n meddwl mai Iesu Grist ydi lot o hen bethe bach
fel Jac-yn-y-bocs, ac yn lle mynd i’r capel, medde Wil, mae nhw’n mynd
ar eu glinie ac ar eu hyd ar lawr o flaen rheini. Ac fel yr ydech chi a
finne’n ofni i Iesu Grist ein gweld ni’n gneud drwg, mae nhwthe yr un
fath efo’r pethe yma,—y pethe yma ydi eu Iesu Grist nhw. Be ddaru Wil
pan aeth o yno’r ail waith, ond mynd â Jac-yn-y-bocs efo fo, a hel y
blacs yma at ei gilydd, ac agor y bocs yn sydyn o’u blaene nhw.
Chlywsoch chi rotsiwn weiddi, medde fo. Wedyn mi osododd y bocs a Jac yn
edrych dros ei fin, ar garreg, a deydodd wrthyn nhw, “gweithiwch chi
rwan, y cnafon, rydwi’n gosod hwn i’ch gwylio chwi,” ac roedden nhw’n
gweithio fel nigars trwy’r dydd, medde fo, a fynte’n cael cysgu’n dawel,
a fo oedd yn cael yr arian am iddyn nhw weithio. Felly, does dim isio i
chi fynd ag arian i Affrica, os bydd gennych chi Jac-yn-y-bocs.
Wel, mae gen i Jac-yn-y-bocs, ac rydwi’n mynd i’w gadw fo tan awn ni i
Affrica i ddal zebras, ac hwyrach y gwneiff y blacs yma eu dal nhw
drosom ni.
Fel y deydes i, mae llawer o amser tan hynny, tydi Wmffre na finne ddim
wedi gadael ein hysgol na dechre shafio eto, ac mae’n rhaid gneud hynny
cyn mynd i Affrica. Wedi meddwl am y pethe yma, a rhoi ein penne ynghyd,
mi feddylies i hwyrach y medrem ni neud zebras. Anifeilied gwynion, fel
mulod, a llinelle duon ar eu traws nhw, ydi zebras, medde llyfr yr
ysgol, a mul gwyn ydi Spargo’r Felin.
“Mi ddeyda iti be nawn i,” medde fi wrth Wmffre ryw bnawn Gwener, “mi
ffeindies i hen dun hanner llawn o baent, mewn cornel yn stabal y
_Crown_, ddiwrnod y cinio clwb. Mae o yno ers blynyddoedd yn siwr i ti,
o achos roedd o wedi ’i guddio â gwê prŷ copyn, a does neb ei eisio, neu
mi fase wedi mynd cyn hyn.”
“Iawn,” medde Wmffre, “ond sut y cawn ni o oddiyno?”
Y diwedd fu i Wmffre lwyddo i gael mynd i’r llan ar neges dros ei fam
ddydd Sadwrn, drannoeth felly, a llwyddes inne i neud yr un peth, ac yr
_oedd_ ein mame’n ein gweld yn fechgyn da’r Sadwrn hwnnw, o achos mae’n
gâs gennym ni’n dau negesa. Rhyw waith geneth ydio rywsut. Doedd ene neb
o gwmpas stabal y _Crown_, a dyma finne i mewn. Yno yr oedd y tun paent
ynghanol hen gelfi, â llwch a gwê prŷ copyn drosto fo. Wedi mynd i’r Cae
Cnau Daear, dyma chwilio’r tun, ac yr oedd o’n hanner llawn o baent, ond
fod y paent bron wedi sychu. Rhoddodd Wmffre ei fys ynddo fo, “Neiff o
mo’r tro,” medde fo, “paent gwyrdd ydi hwn, a marcie duon sydd gan
zebra.”
“Hidia befo,” medde finne, “does yma neb y ffordd yma wedi gweld zebra,
a wyddan nhw ddim amgenach.”
[Illustration: “SPARGO’N DAWNSIO.”]
Ond be gaem ni i feddalu’r paent? Roedd o’n galed ac yn sych. Paraffin
mae nhad yn ei iwsio, rydwi’n meddwl, ond nid ar neges i nol paraffin yr
oeddem ni, neu mi fase popeth yn iawn.
“Mi ddeyda iti be nawn ni,” medde Wmffre, “mae ene botel yn hanner llawn
o naw-math-o-oel yn y stabal acw, a siawns na neiff un o’r naw math y
tro, mi rown ni hwnnw arno fo. Wedi mynd â’n negese adre, mi gafodd
Wmffre’r oel heb lawer o drafferth, a ffwrdd â ni i’w gymysgu, ac mi
gymysgodd yn ardderchog. Doedd ene ddim brwsh yn unman, ond mi ddaeth
Wmffre o hyd i ddarn o glwt, a dyma ni’n rhwymo’r clwt am ben pric, ac
roedd o’n frwsh dan gamp dybygsem ni. Mi fuom drwy’r pnawn yn chwilio am
Spargo’r Felin, a’r paent wedi’i guddio yng Nghae Cnau Daear, ond methu
ddaru ni. Wedi methu dwad o hyd i Spargo, meddyliasom am ryw greadur
gwyn arall. Y mae gan Wmffre wningen wen, ond doedd o ddim yn fodlon
trio’r paent arni hi, hyd yn oed i edrych weithie fo.
“Wyddost ti,” medde fi, “dene Gweno’r Fron, mae hi cyn wynned a’r
galchen, ac mae’r gwartheg i gyd yn y Cae Pella.”
Cae ymhell o olwg pawb ar gwr y Tyno ydi’r Cae Pella, â choed o’i gwmpas
o. A buwch ddiniwed, lonydd, ydi Gweno.
“Iawn,” medde Wmffre, ac yno â ni ar ol cael y paent a’r brwsh. Roedd
Gweno’n pori ymysg y gwartheg erill, ond doedd hi ddim yn anodd ei chael
i gornel ar ei phen ei hun. Fi oedd y brwshiwr ac Wmffre’n dal y paent
a’r papur. Wedi rhoi’r rhês gynta mi welsom ein bod ni wedi rhoi gormod
o baent. A doedd y brwsh ddim yn rhyw weithio’n dda iawn, roedd o’n codi
gormod o baent, fel brwsh gwyngalchu, a’r paent dipyn yn dene, ond doedd
mo’r help. Mi gawsom well hwyl ar yr ail rês. Gan fod y paent dipyn yn
dene, rhedai’r diferion braidd ormod ar chwâl, ond pwy feder neud
zebra’n berffaith, mwy na dim arall, y tro cynta, yntê? Yr oedd y
drydedd rês yn well fyth. Efo’r gynffon a’r coese y cawsom ni’r
drafferth fwya. Fedrem ni yn ein byw rwystro’r llinelle i redeg i’w
gilydd. Doedd dim i’w neud ond rhannu’r fargen, a phaentio’r coese a’r
gynffon i gyd yr un lliw. Erbyn hyn yr oedd Gweno’n dechre mynd yn
anesmwyth, ac wedi inni orffen fasech chi ddim yn ei nabod hi. Yr oedd
rhesi gwyrddion ar draws ei chefn, a’i hochre, a’i gwddf, a’i choese a’i
chynffon yn wyrdd i gyd. Prin y cawsom ni roi’r brwshied ola arni nad
oedd hi i ffwrdd ar garlam, ac yn troi a throsi, a dyrnu ei hun â’i
chynffon. Gresyn oedd hynny, oherwydd does ene ddim llinelle croesion i
zebra, a dene oedd y gynffon yn neud. Ond roedd ysbryd zebra’n dechre
mynd iddi hi, roedd hynny’n glir, o achos welsoch chi rioed y fath
brancio a rhedeg. A deyd y gwir, doeddem ni ddim, yn ddistaw bach felly,
yn gweld rhyw lawer o debygrwydd ynddi i zebra wedi iddi fynd dipyn
oddiwrthym ni, ac aethom ymhellach wedyn er mwyn cael golwg well arni
hi.
“Wmffre,” medde fi, “be wyt ti’n ei feddwl ohoni hi, ydi hi’n
llwyddiant?” Tynnodd Wmffre’r darn papur o’i boced yr oeddem ni’n
gweithio wrtho. Llun zebra oedd o, wedi ei gymyd o lyfr yr ysgol. Roedd
y ddolen yn rhydd o’r blaen. Nid ni a’i torrodd hi allan. Edrychodd
Wmffre’n fanwl ar y llun, ac wedyn yn hir ar Gweno.
“Wel,” medde fo, “fedrai ddim deyd ei bod yn rhyw lwyddiant mawr, ond
hidia befo, welodd pobol y ffordd yma rioed zebra, fel y deydest ti.”
Aethom tuag at Gweno a’i chychwyn at y gwartheg erill, a hithe’n mynd
dan brancio a neidio fel zebra iawn. Dene oedd llwyddiant mwya’r
paentio. Ond pan welodd y gwartheg erill hi, chlywsoch chi rotsiwn beth.
Roedden nhw’n beichio ac yn rhuo, ac amdani â nhw fel un gŵr. Ac mi
fasen wedi ’i lladd hi yn siwr ddigon, onibae fod Gŵr y Fron wedi clywed
y sŵn, ac wedi dwad yno o rywle. Roeddem ni’n dau ar fin mynd i geisio’i
hachub o’u gafael ar y pryd, ond pan ddaeth Gŵr y Fron i’r golwg, mi
welsom nad oedd mo’n heisio ni, ac i ffwrdd â ni. Mae’n rhaid fod
zebra’n filen wrth wartheg yn Affrica, a nhwthe’n talu’n ol wedi ei gael
o i’w gwlad eu hunen, fel mae adar yn ymosod ar ddylluan yn y dydd, ond
hi ydi’r feistres yn y nos, yn ei hadeg ei hun.
Roedd digon o baent yng ngweddill i neud dau neu dri o zebras erill, a
dyma ni’n penderfynu ei gadw, rhag ofn y deuem ar draws Spargo’r Felin.
Ac yn wir i chi, be welem ni, wedi dwad i’r ffordd fawr, ond Spargo’n
pori’n dawel yn ochr y ffordd, gan lusgo’r drol ar ei ol yn aradeg. Ar y
Gefnffordd yr oedd o. Hen ffordd gul â gwrychoedd uchel bob ochr iddi
hi, ar odre’r mynydd, ymhell o’r llan, lle mae’r Jipjiwns yn aros, ydi’r
Gefnffordd, a dim tŷ yn agos yno ond y “_Black Crow_.” Wrth gwrs,
gwyddem mai yno roedd Gŵr y Felin, ac wedi unweth mynd yno na ddeue fo
oddiyno’n hir.
“Rwan amdani,” medde fi, “mi fydd Spargo’n zebra erbyn y daw’r hen ddyn
allan, dawn i byth o’r fan yma.” A fase fo ddim llawer o anfantes i
Spargo fod dipyn tebycach i zebra, o achos roedd o’n wahanol iawn i’w
hen ewyrth. Fase Spargo byth yn rhedeg yn erbyn pont y relwe heb ei
gweld hi, nid am ei fod o’n well am weld, ond am ei fod o’n salach
rhedwr, hynny ydi, fedre fo redeg dim.
Cawsom well hwyl ar Spargo, roedd practeisio ar Gweno wedi bod yn help
inni, ac mi fasech yn ei gamgymeryd am zebra wedi inni orffen efo
fo,—tase chi heb weld zebra o’r blaen. Y cwestiwn oedd ymhle i roi
Spargo i sychu, ac yr oedd ynte’n dechre magu ysbryd zebra. Ac yn yr
ysbryd hwnnw mi fase’n rhwbio ac yn cicio tasen ni’n ei rwymo.
“Dyma nawn ni,” medde fi,—yr oedd yno lidiard fawr yn ymyl, llidiard y
mynydd, ac mi welodd Wmffre’r cynllun cyn gynted a minne. Dyma ni’n
gwthio breichie’r drol rhwng styllod y llidiard, ac yn rhoi Spargo yn ei
ol ynddi yr ochor arall i’r llidiard, wedi ei chau hi. Yr oedd Spargo,
felly, yn iawn yn y drol fel o’r blaen, ond fod y llidiard rhyngddo fo
a’r drol. Fedre fo ddim symud oddiyno. Tase fo’n bacio, fedre fo neud
dim ond bacio i’r llidiard, a tase fo’n tynnu, fedre fo ddim tynnu’r
drol drwy’r llidiard. Fedre fo ddim mynd i’r ochre chwaith i rwbio. Ac
yr oedd o erbyn hyn yn bur ysbrydol, fel zebra’n union. Dene lle roedd o
felly i’r dim, yn aros i sychu.
Toc, dyma sŵn traed yn dwad o’r pellter, a phwy oedd yn dwad ond yr hen
Bitar Jones y Felin, wedi hanner meddwi, a doedd dim i’w neud ond
cuddio. Safodd yn ymyl y drol ac edrychodd yn hurt arni. Wedyn edrychodd
ar Spargo, a theimlodd y llidiard rhyngddyn nhw. Fedre fo mo’u gweld
nhw’n glir iawn, yn enwedig Spargo, am ei bod yn dechre nosi, ac ynte
fel roedd o. Crafodd ei ben, “a-wel, a-wel, a-wel,” medde fo’n gyflym
efo phob crafiad, fel giar fynydd. “A-wel, a-wel,” mae gieir mynydd
Cymreig yn ei ddeyd wyddoch, a “go-back, go-back,” a ddywed gieir mynydd
Seisnig. Safodd Pitar Jones yn llonydd wedyn, a dechreuodd ail grafu ei
ben, a finne â nwy law ar gêg Wmffre rhag iddo fethu dal, ac medde Pitar
Jones, “A-wel, a-wel, yn eno—a-wel—, wel Spargo, sut doist ti fel
hyn?” Agorodd y llidiard a gwthiodd drwyddi i’r ochor arall at Spargo, a
Spargo’n dawnsio, heblaw bod yn rhesi gwyrddion, a’r ddau beth yn ei
neud yn wahanol iawn i’r hen Spargo. “Wel, wel,” medde fo, “rwyt ti wedi
dwad drwy’r llidiard yma fel ysbryd. Rhosa funud, bedi’r llinelle ’ma sy
arnat ti?” ac edrychodd arnyn nhw’n fanwl. “Ow! annwyl,” medde fo tros y
wlad, “ysbryd Spargo ydio!” ac i ffwrdd â fo am ei fywyd.
Wedi i Wmffre a finne ddwad atom ein hunen, aethom i dynnu Spargo o’r
ochor arall i’r llidiard, ond eyn inni fedru ei roi yn y drol, i ffwrdd
â fo ar ol ei fistar fel y gwynt, gan adael y drol ar ol. Welsoch chi
ddim tebycach i zebra yn eich oes, yn enwedig gan nad oedd hi ddim yn
ole iawn ar y pryd.
“Dydio’n rhyfedd,” medde fi wrth Wmffre, “fel y mae’r paent wedi rhoi
ysbryd zebra yn y ddau, Gweno a Spargo, er na chawsom ni ddim gormod o
hwyl ar eu paentio nhw.”
Mi drychodd Wmffre arnai’n syn ac yn bryderus am dipyn. “Wyt ti’n siwr,
Nedw,” medde fo, “nad y naw-math-o-oel sy’n eu smartio nhw?” Feddylies i
ddim am yr agwedd ene i bethe, ond doedd dim i’w neud ond gobeithio’r
gore, a mynd adre. Er i ni rwbio’n hunen ag ired, a gneud ein gore i
dynnu’r paent oddiar ein dwylo, methodd Wmffre a fi ei dynnu’n ddigon
llwyr, na’u bodloni nhw gartre yn ei gylch. Ymhen ychydig, daeth y stori
allan, a chlywodd nhad ac ewyrth John. Wmffre a fi ydi’r ddau debyca i
zebra yrwan, a rhesi duon sy ar ein cefne ni hefyd,—nid mor ddu a rhai
zebras hwyrach,—glasddu yden nhw.
Wnawn ni byth gymysgu paent efo naw-math-o-oel eto. Wmffre oedd yn ei
le. Yr oedd Spargo cyn llonydded ag erioed erbyn dydd Llun. Ond y
gwaetha ydi fod y paent wedi rhedeg dros Gweno a Spargo i gyd, yn lle
aros yn llinelle, a fase fo ddim yn gneud hynny dase fo’n oel iawn. Ond
rhoswch chi nes inni fynd i Affrica ar ol tyfu’n fawr.


III.—ANTI LAURA.

“Edward,” medde mam, ryw fin nos, wrth nhad, “ydech chi’n meddwl bod y
sciarlet ffefar yn gatshin?”
Eistedd wrth y tân yr oedd nhad ar y pryd yn darllen yr Esboniad tan gau
ei lygid, ac yn cyd-weld â popeth a ddarllennai, a barnu oddiwrth ei
waith yn nodio. Ac eistedd wrth y tân, yn syllu iddo, yr oedd mam, ac
Isaac yn cysgu ar ei glin, a minne’n gneud blaen ar bensel blwm, ac yn
ceisio cuddio’r hollt oedd yn gwaedu yn fy mys i, a wnaed pan slipiodd y
gylleth, neu ei cholli hi faswn i.
“Yn gatshin?” medde nhad, pan sensiodd o fod mam yn siarad, “ydi, debyg