Nedw - 7

Total number of words is 4632
Total number of unique words is 1363
47.5 of words are in the 2000 most common words
67.7 of words are in the 5000 most common words
74.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
yn gneud hynny ganol wythnos ond ar adeg cyfarfod pregethu, neu ddiolch
am y cynhaea, neu ginio clwb—dydio byth yn dwad i de parti’r Ysgol Sul.
Ac arhosodd heb ei dê, dim ond rhyw damed bach i aros pryd.
Daeth y nos, ac un dwyll oedd hi, ac yr oedd gwynt y dwyrain wedi codi’n
storm er y bore. “Mae ene un cysur,” medde mam, “mae o’n cael y gwynt
o’i du i ddwad dros y môr ene,”—ac aeth i’r drws. Doedd dim i’w glywed
ond y gwynt yn llwyn top yr ardd, a sein y “_Black Crow_” yn sgrechian
yn wyllt. Aeth nhad i lawr y ffordd dipyn. Yna ymhen ennyd taflodd mam
ei ffedog dros ei phen ac aeth ar ei ol, a minne’n aros yn y tŷ rhag i’r
gath fynd ar y bwrdd. Daeth y ddau yn eu hole, ac arosasant fel yr
oeddynt am ychydig. Tynasant eu pethe yn y man, ac eisteddodd nhad ar y
sgrîn a mam ar y setl. “Wyddoch chi be,” medde nhad, “mae gwynt y
dwyrain yma’n oer hefyd.”
“Ddim mor oer chwaith ag y base rhwfun yn meddwl,” medde mam, a chododd
i fynd i’r drws wedyn. Caeodd o wedi syllu’n hir i’r twllwch, a daeth yn
ol. Ymhen tipyn dene’r drws yn agor yn sydyn, nes taro yn erbyn y pared.
“Huw!” medde ni ill tri ar unweth. A dene’r plant lleia, oedd yn eu
gwlâu, i gyd ar eu traed. Ond doedd yno ddim heblaw pwff o wynt, a daeth
“bŵ-ŵ-ŵ-ŵ” mawr i’r tŷ efo fo. Chwythodd yr almanac oddiar y wal, a
diffoddodd y gannwyll, cyn i neb fagu calon i gau’r drws. Yn y man codes
i a chaues o. A bu gwrando distaw, maith, tan syllu i’r tân. “Bŵ-ŵ-ŵ-ŵ,”
medde gwynt y dwyrain, yn awr ac eilweth mewn llais bâs dyfn o dan y
drws, ond ni chlywem ddim sŵn arall yn unman.
Ddaeth Huw ddim y nosweth honno, ac aeth pawb i’w gwlâu heb y salmon.
Wedi meddwl, doedd neb yn hidio rhyw lawer am salmon. Ac er ei bod yn
storm, cadwodd mam y ffenest yn agored trwy’r nos i gael awyr iach. A
medrodd ddisgrifio i’r dim fel y torrodd y wawr o dipyn i beth fore
drannoeth. Un iawn am ddisgrifio ydi hi pan fydd hi mewn hwyl. Ac ni
chlowyd y drws chwaith y nosweth honno, ac yr oedd yn rhaid i rywun
godi’n barhaus i’w gau, am fod y gwynt o hyd yn ei chwythu’n agored.
Erbyn y nosweth wedyn, roedd mam wedi ail newid ei meddwl am gysylltiad
gwynt y dwyrain â’r fronteitus. Caeodd y ffenest yn dyn, er mai gwynt y
dwyrain—y gwynt oedd wedi lladd ei chur yn y pen—oedd yn chwythu.
Clowyd y drws a rhoddwyd sach yr aelwyd o dano. Ac yr oedd hi’n mynd i’w
gwely, a’i llygid yn gochion, ei phen yn drwm, a’r fronteitus arni nes
methu anadlu bron.
Dene’r bore drannoeth y daeth y llythyr melyn hwnnw o’r War Offis, yn
galw Huw—ein Huw ni—yn nymbar rhywbeth neu’i gilydd, a’r tipyn papur
hwnnw ynddo fo, o gydymdeimlad wedi’i brintio, oddiwrth y brenin.
Fedra i ddim tynnu o fy meddwl rwan y nosweth honno wrth yr Hen Ffynnon,
pan oedd Huw a finne yno am ddau o’r gloch y bore.


XII.—IFAN OWEN TY’N LLWYN.

“Nedw,” medde Betsen Jones y crydd pan es â thipyn o datws iddi oddiwrth
mam un diwrnod, “be sy ar dy ddwylo di’n gwaedu?”
“Taro’r ddafad yma mewn carreg ddaru mi,” medde fi.
“’Rargen fawr,” medde hi, “mae dy ddwylo di’n llawn defed. Wyddost ti
sut i’w mendio nhw? Galw yng ngefel Tomos Owen y gô a gofyn am gael
molchi dy ddwylo yn y dŵr y mae o’n oeri haearn ynddo fo, bob dydd wrth
fynd adre o’r ysgol, ac mi gei weld y clirian nhw i gyd ond iti beidio â
sychu dy ddwylo, ond gadael i’r dŵr sychu arnyn nhw ohono’i hun.”
Mi ddarum, ac mi ffeindies mai dyn clên iawn ydi Tomos Owen, hoff iawn o
stori, ac o dipyn i beth, aeth Wmffre a fi ac ynte’n hen ffrindie, ac
arhosem yno am gom bob dydd wrth alw i mi ’molchi nwylo. Dyn go newydd
yn yr ardal ydio, wedi cymyd yr efel pan fu farw William Pitars.
Un diwrnod yr ha dwaetha roedd hi’n llethol o boeth, ac yn bygwth trane
trwy’r pnawn. Roedd Wmffre a fi’n cychwyn adre wedi bod dipyn yn hwy
na’r gweddill o’r plant, oherwydd castie Joseph y Titshar. O’n blaene ni
roedd ene nifer o fechgyn yn mynd tuag efel Tomos Owen tan gomio. Dene
daran sydyn, a mellten, a tharan wedyn. Ac i ffwrdd â phob un ar sgruth
a throi i’r efel. Ac ni chawsom ninne ond cyrraedd y drws na ddaeth yn
gafod ofnadwy o law trane, ac yr oedd y mellt yn ddychrynllyd. Roedd
pawb wedi dychrynu, a Tomos Owen yn ceisio ein diddanu. Wrth ei weld mor
rydd, dene Morus yr Allt yn mentro gofyn iddo,—“Tomos Owen, o ble
’rydech chi’n dwad?”
“O Lanfangu, machgen i,” medde Tomos Owen.
“Sut le ydio?” medde Morus.
Ddeydodd Tomos Owen ddim byd am dipyn. “Meddwl amdano fo y bum i trwy’r
pnawn,” medde fo yn y man. “Mae’r pnawn poeth yma yn fy atgoffa am bnawn
poeth tebyg iddo fo dro’n ol yn Llanfangu, pnawn pur ryfedd. Fasech
chi’n leicio cael hanes y pnawn hwnnw?”
“Basen,” medde pawb.
“I ddechre,” medde fo, “rhaid i mi ddeyd sut le ydi Llanfangu, ac mi
ddechreua i yn y dechre. Dene’r peth gore am wn i.” Ac aeth Tomos Owen
ymlaen gyda’i stori, a dyma hi,—
“Lle rhyfeddol o dawel ydi Llanfangu,” medde fo, “a’i Eglwys a’i fynwent
yn ei ganol. Mwy o lawer iawn ydi trigolion y fynwent na thrigolion y
Llan ei hun. Hwyrach mai dene’r rheswm pam fod y lle mor rhyfeddol o
dawel, mai ymostwng y mae o, fel y dyle pob lle, i lywodraeth y
mwyafrif. Welwch chi’r un fynedfa ohono fo, ac y mae ei beder ffordd fel
tase nhw’n darfod ryw ganllath o’r Llan. Wedyn ’does dim i’w weled ond
mynyddoedd, a brynie, a choedwigoedd, ar bob tu. Lle ydio fase’n taro
bardd neu freuddwydiwr fel cilfach bell o sŵn y boen sy’n y byd. Ac
wedi’r cwbwl, ei le amlyca o, mhlant i, ydi’r fynwent.
“A’r pnawn crasboeth yma o fis Mehefin, roedd o’n ymddangos fel pe na
base yno leiafrif o gwbwl, a bod y mwyafrif wedi gadael eu cartref yn y
fynwent, a thrawsfeddiannu pob tŷ a thwlc o fewn y lle. Mor dawel oedd
hi yno ag y gellid clywed yn glir hen gloc mawr yr ysgol bob dydd yn
tipian cyn belled a buarth y _Crown_. Doedd na siw na miw arall ond y
sŵn hwnnw na ellwch chi mo’i ddeffinio, sy’n yr awyr pan fo popeth yn
berffaith dawel. Rhygnai ceffyl ei garn yrŵan ac yn y man ar gerryg
llawr stabal y _Crown_, ac mi clywech o’n rhoi ambell gno ar ei fwyd
rhwng ysbeidie o dawelwch, fel pe na base arno ddim angen am fwy o fwyd
nag a fase’n ei gynnal i freuddwydio, ac mai cipio tamed rhwng y
golygfeydd yr oedd o. Yr unig sŵn arall y gallsech chi ei glywed o’r
ffordd fawr oedd cliciade gweill yr hen Farged Roberts y Gwŷdd, a ddoi’n
ysbeidie di-reol trwy’r drws agored. Ac mae’n rhaid ei bod hi’n dawel
felly. Ac yr oedd yn reit hawdd dychmygu cyflwr yr hen Farged ar y
pryd,—mai gweu yr oedd hi, a phendympian bob yn ail. O dipyn i beth mi
dawelodd hithe’n llwyr, ac ni welech unrhyw arwydd o fywyd o’r cyfeiriad
hwnnw, ond y gath, a chwareuai ar garreg drws y ffrynt â hynny oedd yng
ngweddill o’r bellen ddafedd ar ol iddi ei rholio yno trwy ddrws y cefn
ac i lawr yr ardd a heibio talcen y tŷ.”
“’Rargen fawr,” medde Wmffre dan chwerthin.
“Mae o’n wired a’r pader i ti,” medde Tomos Owen.
“Toc,” medde fo, “dene sŵn traed yn dwad o’r pellter o gyfeiriad Allt y
Felin, a gŵr bynheddig yr olwg arno fo, yn dwad i lawr tua chanol y Llan
a’r fynwent. Daeth Elin Huws Nymbar Ten i’r drws, ac ar ei chyfer yr
ochor arall yr oedd Leisa Ifans Nymbar Nain, yn disgwyl yn ddyfal am i’r
gŵr diarth ddwad heibio.”
“‘Dyn diarth, Elin Huws,’ medde Leisa Ifans.
“‘Gŵr bynheddig, Leisa Ifans,’ medde Elin Huws.
“Mi ddaeth y gŵr bynheddig heibio iddyn nhw,—
“‘Sut ydech chi heddyw, Elin Huws a Leisa Ifans?’ medde fo. Mi swiliodd
y ddwy, a gwrido, a rhoi cyrtsi iddo fo, ond ddeydodd yr un o’r ddwy
air.
“‘Pwy oedd o, tybed?’ medde’r ddwy efo’i gilydd, wedi iddo basio, yr un
fath a chi’r plant mewn dosbarth holi ac ateb. Ac er na fedren nhw yn eu
byw ddyfalu pwy oedd y dyn diarth, roedden nhw’n bur falch fod un gŵr
bynheddig yn y byd mawr, llydan, yn eu nabod nhw.
“Ar y funud, dene sŵn curo ysgafn o’r fynwent fel tase hithe hefyd yn
ymysgwyd wrth sŵn troed y gŵr diarth. A daliodd y curo’n gyson, a
chryfhau bob curiad. I’r fynwent â’r gŵr diarth ar ei union. Roedd ei
ddyfodiad wedi bywiogi tipyn ar drigolion y tuallan i’r fynwent, ac
roedd hi’n debyg fel tase fo’n gneud yr un peth i rai o’r trigolion y
tumewn. Aeth y gŵr bynheddig heibio cornel yr Eglwys tua’r sŵn curo. Y
tu arall i’r Eglwys yr oedd gŵr ar ei linie o flaen carreg fedd
dywodfaen, cŷn yn y naill law, morthwyl yn y llall, a phot jam llawn o
ddŵr budr, a cherpyn, ar lawr wrth ei ochor o. Roedd golwg go fywiog ar
y gŵr yma erbyn hyn, pan ddaeth y gŵr bynheddig wyneb yn wyneb ag o, ac
yr oedd curiade’i forthwyl yn seinio dros y lle.
“‘Wel, Lias Tomos,’ medde’r gŵr bynheddig yn bwyllog, ‘sut mae hi’n dwad
ymlaen?’
“‘Da iawn, da iawn, syr,’ medde Lias Tomos.
“Ar y garreg fedd, mewn llythrenne newydd, oedd yn amlwg yn ffrwyth
ymdrech ddiweddar Lias Tomos, roedd y geirie yma,—
AC HEFYD
AM
ELIN OWEN,
PRIOD Y DYWEDEDIG IFAN OWEN,
YR HON A FU FA
“Fel hyn welwch.” A dene Tomos Owen yn sgwenu’r peth ar ddarn o bapur i
ddangos i ni fel yr oedd o.
“Dene cyn belled ag yr oedd ffrwyth llafur Lias Tomos yn cyrraedd,”
medde fo.
“Mi drychodd y gŵr bynheddig ar y geirie yma, ac wedyn yn ddwys a hir ar
eirie twyll, dipyn yn aneglur, uwchlaw iddyn nhw,” medde Tomos Owen.
Ddeydodd o run gair am dipyn wedyn, a ninne’n ofni anadlu, gan y gwyddem
fod rhywbeth mawr ar ei feddwl o. Ysgydwodd ei hun toc, ac aeth yn ei
flaen. Ac medde fo,—
“‘Ac mae o wedi marw ers deunaw mlynedd ar higien?’ medde Lias Tomos gan
weithio’r llythyren “r.”
“‘Ydi, ydi,’ ebe’r gŵr bynheddig, a dwyster ei wedd yn dyfnhau.
“A dyma’r geirie.” A sgwenodd Tomos Owen y geirie ar bapur. Edrychodd
arnyn nhw’n hir, yna dangosodd nhw i ni. A dyma nhw,—
ER SERCHUS GOFFADWERIAETH
AM
IFAN OWEN,
TY’N LLWYN, O’R PLWYF HWN,
YR HWN A FU FARW RHAGFYR 2IL, 1891,
YN 39AIN MLWYDD OED.

“Yn nghanol ein bywyd yr ydym yn angau.”
“Ochneidiodd y gŵr bynheddig,” medde fo, “a throdd draw. Ochneidiodd
Lias Tomos, ynte, ochenaid swyddogol, a daliodd i weithio’r llythyren
‘r’.”
Cododd Tomos Owen ar ei draed, ac aeth i edrych trwy’r ffenest, a ninne
fel llygod, a’r trane’n rhuo’r tuallan, a’r glaw fel tase rhywun yn ei
dywallt o fwcedi. Daeth yn ei ol, ac ysgydwodd ei hun fel pe tase fo’n
trio ’i ddeffro ei hun. Ac aeth yn ei flaen.
“Ryw ddegllath oddiwrth y garreg yma,” medde fo, “roedd carreg farmor
odidog. Ac am ysbaid wedyn edrychai’r gŵr bynheddig i bobman yn y
fynwent ond ar garreg dywodfaen Ifan Owen a’i wraig, ac ar y garreg
farmor ddegllath i ffwrdd. Ac mi ddeyda i chi’r rheswm pam.
“Does dim Ty’n Llwyn yn bod i blant heddyw,—dim ond lle yng ngodre Coed
y Garth o’r enw Cyt y Bugiel. Ond mi fu Ty’n Llwyn yno unweth, a
chenhedlaeth ar ol cenhedlaeth yn byw ynddo fo,—yn cael eu geni ynddo,
yn priodi ohono; yn gofidio, a llawenhau; yn pechu a chrefydda; yn torri
clonne a’u cyfannu; yn diodde a marw. Ac un o’r rhai ola i fynd drwy’r
driniaeth yno oedd Ifan Owen.
“Er nad oedd mynd i fyw i Dy’n Llwyn yn rhyw ddyrchafiad mawr, mi
lawenychodd Ifan Owen â chalon lawn pan aeth yno o’r capel, fore ei
briodi ag Elin y Llety, â’i wraig ifanc yn pwyso ar ei fraich. Mi
lawenhaodd uwch ben geni pob un o’i blant, ac mi ddiolchodd yn ddwys i’r
Brenin Mawr bob tro y dychwelai’i wraig yn ol i’r gornel. Mi ddioddefodd
Ifan Owen hefyd wrth edrych i wynebe ’i wraig a’i blant, a’r diodde yma
a’i hanfonodd o i’w fedd yn beder ar bymtheg ar higien oed.”
Rhwng popeth, roedden ni wedi rhyw hanner ddychrynu. Mi wnaeth hanes
Ifan Owen yn priodi i mi gofio am briodas Lisi’r Pentre, ac Elis y Graig
wedi cael hanner pwys o reis i luchio am ei phen, ond yn ei dywallt yn
dawel ar lawr pan oedd pawb arall yn lluchio, am ei fod o’n swil. Ac er
mai Elis oedd yn eistedd yn fy ochr i yn yr efel, roedd arnai ormod o
ofn i edliw’r peth iddo fo.
“Tŷ â hanner ei do’n wellt, a’i hanner yn slaets, a slabie cerryg, a
thywyrch, oedd Ty’n Llwyn,” medde Tomos Owen. “Roedd ei lawr yn bridd,
ag eithrio carreg yr aelwyd, a’r garreg oedd dan draed Elin Owen yn y
gornel y mage hi ei phlant ynddi, a’r garreg oedd yn y gornel arall dan
linie Ifan Owen rhag i’r llawr pridd godi crydcymale ar ei benneglinie,
gan mor gyson yr oedd o arnyn nhw yn y gornel honno. A doedd dim llun
carped yn unman, dim ond dau ddarn sach, gymint â chadache poced, ar y
ddwy garreg o bob tu i’r aelwyd.
“Y tu ol i Dy’n Llwyn yr oedd nyrs fawr o goed pinwydd,—cartre mebyd
ffesants y plas. O flaen y tŷ dan garreg y rhiniog roedd ffos ddŵr. Ac
wedi nos, anamal y clywid dim sŵn oddiallan ond sgrech ambell ffesant a
ddychrynid gan heliwr, a murmur parhaus y ffos. Ac yn nyfnder nos sŵn
ceffyl Mr. Richmond, ffarm y Daran Fawr, yn dwad adre o un o dafarne’r
Llan, a sŵn y marchogwr ei hun yn rhygnu rhegi trigolion yr ardal am na
wnai’r un ohonyn nhw ymostwng i’w wasanaethu o fel y dylent, ac ynte’n
Sais. Ac ni bu storm drane er y dyddie hynny heb i blant Ty’n Llwyn
gofio am Mr. Richmond y Daran Fawr.
“Gwas yr Hafod oedd Ifan Owen. Mi gode gyda’r wawr, a dychwelai adre
gyda’r machlud, hyd yn oed yn yr ha. Prin oedd ei gyflog o, ond medrai
Elin Owen ei estyn cyn belled â neb heb neud gwyrth. A chyda help ambell
i gypaned o laeth enwyn a meipen, magodd ei phlant heb iddyn nhw fawr
erioed wybod beth oedd eisio bwyd.
“Ond mi ddaeth tro ar fyd, ac mi ddechreuodd Ifan Owen nychu. Daliodd
Mr. Huws yr Hafod o, gefn dydd gole, yn pwyso ar ei fforch ar ganol cae,
ac mi gwyliodd o am ddeng munud heb weld osgo ynddo i symud. Rhoddodd
wers o’r ysgrythur iddo ar olwgwasanaeth, ac mi rhybuddiodd o na fedre
fo ddim goddef hynny wedyn. Ond mi daliodd o drachefn ymhen deuddydd yn
eistedd ar garreg yng nghanol cae, pan ddylase fo fod yn agor ffos, ac
mi hysbysodd o mai gartref oedd y lle i orffwyso. Mae’n wir fod Ifan
Owen newydd gael cwrs o besychu nes bod bron darfod amdano. Ond roedd
Mr. Huws, druan ohono, yn bur drwm ei glyw ar adeg felly. Mi blediodd
Ifan Owen yn ddwys ger ei fron dros ei wraig a’i blant, ac mi fentrodd
hyd yn oed gyfadde iddo fo ei nychtod. Ateb Mr. Huws oedd fod rhybuddio
unweth yn ddigon, nad hospitol oedd yr Hafod, ond ffarm, ac mai dynion
cryfion oedd eisio ar ffarm. A chan y cydnabyddid Mr. Huws yn grefyddwr
selog, dylid ei gymyd ar ei air. A gwir a ddeydodd o mai ffarm oedd yr
Hafod. Ffarm fwyaf yr ardal oedd hi, â deugien o wartheg godro ynddi, a
dwy fil o ddefed ar ei moelydd. A rhyfedd oedd dylni Ifan Owen os
camgymerodd yr Hafod o bobman am hospitol.
“Mi drodd Ifan Owen tuag adre i ddeyd wrth ei wraig nad oedd o’n
weithiwr yn yr Hafod mwy. Mi drychodd hithe arno am dipyn, ond gwelodd
ei wyneb yn llwydo fwyfwy, yna mi drodd ei gwyneb a syllodd yn gadarn
i’r tân. Lle da, mhlant i, ydi tân am sychu dagre, hyd yn oed cyn iddyn
nhw adael cartre. Mi grwydrodd Ifan Owen lawer o ffarm i ffarm, ond nid
oedd ar neb eisio gweithiwr a ddaliwyd yn gorffwyso gefn dydd gole. Mi
fu ymhobman yn ei dro ond gyda Mr. Richmond, y Daran Fawr. Doedd unrhyw
was yn ddigon rhyfygus i’w iselhau ei hun trwy ofyn am waith i Mr.
Richmond pe tase rhithyn o obaith am le yn rhywle arall, o achos onid
Mr. Richmond oedd y gŵr, ar ddiwedd cynhaea gwlyb, a regodd Dduw o dop y
dâs. Roedd yr ardal yn ofni cynhaea gwlyb arall am y beiddgarwch ysgymun
yma. Ac mi draddododd Mr. Huws yr Hafod araith ddwys i’w weision ar
barchedigaeth. O achos ofnai Mr. Huws Dduw, a chredai mai Duw a
lywodraethai’i gynhaea o.”
Yr oedd golwg ofnadwy ar Tomos Owen erbyn hyn, a wyddem ni ddim yn iawn
pa un ai bod efo fo yn yr efel, neu allan yn y trane oedd fwya
dychrynllyd. Roedd o’n cerdded o gwmpas yr efel ers meityn ac yn bwrlymu
siarad, a’i lygid o’n wyllt ac yn gochion. Yn y fan yma mi safodd yn
sydyn, a bu am dipyn heb ddeyd dim, a ninne’n edrych ar ein gilydd, a
Wil Tŷ Hen yn rhyw ddechre crio. Eisteddodd Tomos Owen i lawr, a
dechreuodd wedyn yn fwy tawel, a chryndod yn ei lais.
“Wel, mhlant i,” medde fo’n ddwys, “mi feddyliodd Ifan Owen gymint am ei
gyflwr di-waith nes anghofio’i nychtod, ac mi ddaeth rhyw nerth iddo i
grwydro na feddyliodd erioed amdano. A thystiai bob nos wedi chwilota
cyson trwy’r dydd nad oedd o wedi blino dim. Pan gyrhaeddodd o adre un
nosweth roedd y ddau blentyn ienga yn eu gwlâu, a’r ddau hyna,—Hannah a
John,—wrth eu swper. Sgrifennu roedd Hannah ei henw ar damed o fara efo
gwaelodion tun trieg, a John yn ei fwynhau’i hun trwy ddotio at ffurf ei
ddannedd mewn brechdan doddion. Roedd Jane Jones, Pant yr Afon, wedi
galw yno’n ystod y dydd efo’r toddion. Gwas ffarm oedd ei gŵr bithe, ond
roedd hi wedi cael dau botied o’r ffarm ar ol priodas y ferch hyna yno.
Ac roedd gan Ifan Owen, ynte, newydd da,—roedd o wedi cyfarfod â Mrs.
Huws yr Hafod yn ystod y dydd, a hithe wedi deyd wrtho y cawse fo
gwpaned o laeth enwyn yn rhad ond i rywun fynd i’w nol. Aeth John, y
bachgen hyna, yno drannoeth i’w nol o, ac mi gafodd nid yn unig dunied o
laeth, ond dwy feipen braf hefyd. Pan ddychwelodd Ifan Owen o’i
grwydriade y nosweth honno, wylodd Elin Owen mewn diolchgarwch distaw,
mhlant i, wrth y tân am fod y byd mor rhyfeddol o garedig wrth bobol ar
lawr. Ac mi ddiolchodd Ifan Owen, ynte, ar ddiwedd y dydd, yn wresocach
nag erioed, ar y tamaid carreg las a’r darn sach, am hael drugaredde
Rhagluniaeth. Roedd o’n pwysleisio nad oedden nhw eto wedi eu darostwng
i fara sych. Ac er nad oedd o ’n cofio, yng ngrym ei ddiolchgarwch, ddim
ond am y nosweth honno, gwir a ddeydodd,—ia, gwir a ddeydodd o, canys
roedd Rhagluniaeth wedi darparu digon o ddŵr genau hyd yn oed iddyn nhw
i fwydo’u bara. Oedd, roedd digon o hwnnw.”
Ac yn y fan yma cododd wedyn a phoerodd i bendraw’r efel. Erbyn hyn
roedd pawb yn edrych arno fel tase ganddo gyrn ar ei ben. A fynte’n ddyn
diarth hefyd. Dyna’r pnawn rhyfedda aeth dros ein penne ni. Dene fo’n
eiste ac yn gafael mewn morthwyl, ac yn dechre siarad wedyn gan gadw
amser ar yr eingion am dipyn efo’r morthwyl yma.
“Ond darfu’r llaeth enwyn,” medde fo, “a’r maip, a’r trïeg, a’r toddion,
a nosweth ryfedd oedd honno y bu raid i Ifan ac Elin Owen fod o bnawn un
diwrnod tan drannoeth heb damed, rhag i’r plant ddysgu beth oedd eisio
bwyd. A nhw’n myfyrio ar eu dyfodol o flaen ychydig farwor, y goedwig yn
llethol dawel, a hyd yn oed y ffrwd wedi distewi yn eu myfyrdod nhw,
dene sŵn rhoncian ymlaen o’r tuallan,—gŵr y Daran Fawr oedd yn pasio,
ac yn melltithio’r Cymry rhwng rhegfeydd am na wnae nhw ymostwng i’w
wasanaethu o, gan bwysleisio gogoniant llachar y genedl y tarddai o
ohoni hi.
“Mi wrandawodd y ddau arno fo’n dwad, yn pasio heibio, ac yn mynd, nes
i’r sŵn golli yn y pellter. Edrychodd Ifan Owen ym myw llygid ei wraig,
edrychodd hithe i fyw ei lygid yntau, y ddau am y llwyta,—ond cochni
annaearol y marwor oedd yn tywynnu ar eu gwedd.
“‘Wel,’ medde Ifan Owen toc, ‘yfory amdani.’
“Mi ddechreuodd gwefuse Elin Owen grynu, ond ddaeth cysgod deigryn ddim
i’w llygid hi. Ond bore drannoeth roedd ei gobennydd hi’n wlyb ddiferol,
am fod ei gŵr wedi ei ddarostwng i ofyn am waith i ŵr y Daran Fawr, o
achos gwydde hithe’n rhy dda na pharche’r ardal byth mwy neb fase’n
ymostwng i weithio iddo fo. Ond wedi’r cwbwl beth sydd i ddyn i’w neud,
â’i blant yn gwelwi bob dydd?
“Mi gafodd Ifan Owen waith yn y Daran Fawr, ac ymhen yr wythnos mi
ddaeth â chwe swllt i Elin,—chwe swllt, mhlant i,—chwe swllt yr
wythnos a’i fwyd oedd cyflog Ifan Owen i wynebu’i deulu. Ar bnawn y dydd
cynta o Ragfyr, mi ddaeth Mr. Richmond ato i ddeyd bod yn rhaid iddo
fynd dros y nos honno i nol glo. A thaith bell oedd y daith i’r glo. Mi
gychwyunid un min nos, a theithio trwy’r nos, a dwad yn ol ddyfnder nos
drannoeth. Welai Ifan Owen fawr o ddim yn hyn nes i Mr. Richmond enwi’r
cyffyle,—Bocsar, hen geffyl musgrell a bregus oedd un, a cheffyl ifanc
newydd ei dorri i lawr oedd y llall. Roedd Ifan Owen yn ofni’r ceffyl
ifanc yn fawr, o achos mi wydde fwy am ei nychtod na neb arall,—na hyd
yn oed ei wraig ei hun.
“Nosweth oleu, rhwng ysbeidie o fwrw eira oedd y nosweth honno, a
chaenen o eira tros y wlad. Rhaid oedd mynd ddwy filltir cyn cyrraedd
Llanfangu ei hun, ac wedyn i’r mynydd, a ffordd anial, unig, am
filltiroedd maith oedd y ffordd fynydd. Mi elwid rhan o’r mynydd, oedd
ar godiad tir, yn Faes y Lladron, o achos bod traddodiad ar droed mai
yno y llechai’r lladron ddyddie pedoli’r gwartheg a mynd â nhw i Loeger,
ac ysbeilio porthmyn ar eu ffordd yn ol. Anodd oedd gweld y ffordd
fynydd ar nos eira, ac roedd Elin Owen yn meddwl yn bryderus trwy’r nos
am hynt ei phriod.
“Roedd hi’n bwrw eira wedyn drannoeth, ac Elin Owen yn dwad o’r siop fin
nos lle bu hi’n toddi tipyn ar y ddyled efo’r cyflog. Ar y funud honno
roedd yr awyr yn glir, y sêr yn fflamio mwy nag arfer, a’r wlad yn wen
ddisglair dan y gawod oedd newydd ddisgyn, ac Elin Owen yn brysio adre
at ei phlant dan synfyfyrio uwchben eu rhagolygon. Mi wibiodd seren ar
draws yr awyr, a chododd hithe ei golwg i edrych arni. Wedi ei dilyn nes
iddi ddiffodd, mi dynnodd ei golwg yn ol ar y ffordd fawr. A gwelai
rywun yn siglo dwad i’w chyfarfod gan sefyll o’i blaen. Fferrodd ei
gwaed pan adnabu hi ei osgo. Pwy oedd o ond Ifan Owen ei gŵr, a hithe’n
tybio ei fod o ymhell iawn o’r fan honno.
“‘Ifan,’ medde hi, ‘be ydech chi’n ei neud yma?’
“Atebodd Ifan ddim un gair iddi, ond aeth heibio iddi gan edrych yn
ofnadwy ddwys. Mi drodd hithe drach ei chefn i alw arno eilweth. Ond
doedd Ifan Owen ddim yno, na siw na miw amdano. Mi drychodd Elin Owen yn
wyllt ar y ffordd fawr, ond doedd ôl ei draed ddim yno chwaith.
“Na, mhlant i,” medde fo â chrec yn ei lais, “doedd Ifan Owen ddim yno,
a ’dallse fo ddim bod yno, o achos ar y funud honno roedd o newydd
orwedd i orffwys, am ei dro ola ar ganol ei waith, ar allt Maes y
Lladron. Yn gorwedd ar draws ei draed roedd olwyn trol, ac ar ei gorff
lwyth o lo. Yn ei ymyl roedd hen geffyl yn gruddfan gan guro’i ben ar y
ddaear, ac yn y pellter clywid sŵn myglyd carne ceffyl ifanc yn carlamu
trwy’r eira, a’i gadwyne’n llusgo ar ei ol. Roedd y sŵn yn cyrraedd
ymhell, ond er pelled ei gylch, roedd trigfanne dyn ymhellach.
“O’r diwedd mi dawelodd y cynnwrf. Doedd dim sŵn yn unman,—dim ond
siffrwd yr eira ar lyn oedd yng ngwaelod yr allt. Disgynnai’n gyson gan
wynnu’n ddiwyd a charuaidd hen geffyl llonydd, a throl lo, a nyddu’n
dyner gwrlid dros wyneb y gorffwyswr tawel dan y llwyth. O achos doedd
yno neb ond yr Un a daenellai’r eira, i ddiweddu Ifan Owen Ty’n Llwyn.”
Wedi deyd hyn, mi drychodd Tomos Owen yn hir i’r lle tân heb gymyd arno
ei fod o’n gwybod ein bod ni yno. “Ddoi di adre?” medde fi wrth Wmffre,
a dene ni’n rhyw ymysgwyd tipyn gan feddwl llithro allan. Deffrodd hyn
Tomos Owen,—
“O ia,” medde fo’n siriol, “sôn am bnawn crasboeth o fis Mehefin fel hwn
oeddwn i ar y dechre, yntê? Wel, ar y pnawn crasboeth yma o Fehefin, mi
safe John, mab Ifan Owen, fel gwrbynheddig ar lan bedd ei rieni. Wedi
methu’n hir, mi drodd o’r diwedd ac mi syllodd ar y garreg, wedyn mi
drodd ei wyneb at y garreg farmor. Casglodd ei boer, anadlodd yn drwm,
ond mi ymataliodd. Tarodd i’w ben yn sydyn y gellid sarhau hyd yn oed
boeryn wrth ei fwrw ar ambell fedd.” A gwenodd Tomos Owen yn hir tan
edrych tua’r drws fel tase fo wedi anghofio wedyn ein bod ni yno. Roedd
y glaw wedi stopio erbyn hyn, ac mi gododd pawb i fynd allan. Cododd
Tomos Owen ar ei draed hefyd. Wmffre a fi oedd y ddau ola’n mynd drwy’r
drws. Tynnodd Wmffre at fy nghôt ac mi aethom i’n dau yn ein hole.
“Tomos Owen,” medde Wmffre, “Ar fedd pwy yr oedd y garreg farmor,—ar
fedd Mr. Huws yr Hafod neu fedd Mr. Richmond y Daran Fawr?”
“Dydio fawr o bwys, mhlant i,” medde Tomos Owen, tan wenu, “ewch adre
rwan, mae hi’n codi’n braf ar ol y storm,—dacw i chi bont[12] law. A
dydio fawr o bwys gan y dyn a wlychodd yn y storm pan wêl o ’r bont law.
Diolch am bob pont law’n tê, mhlant i?”
Ac i ffwrdd â ni. Ond wrth fynd drwy’r drws mi glywem Tomos Owen yn deyd
rhyngddo a fo ei hun, dan ddechre curo’r eingion,—“Do, mi welodd Jac fy
mrawd bont law y pnawn hwnnw.”
-----
[12] Pont law=enfys, _rainbow_.
DIWEDD.
You have read 1 text from Welsh literature.
  • Parts
  • Nedw - 1
    Total number of words is 5355
    Total number of unique words is 1320
    48.6 of words are in the 2000 most common words
    70.4 of words are in the 5000 most common words
    77.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 2
    Total number of words is 5511
    Total number of unique words is 1322
    51.4 of words are in the 2000 most common words
    69.8 of words are in the 5000 most common words
    77.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 3
    Total number of words is 5582
    Total number of unique words is 1291
    50.0 of words are in the 2000 most common words
    69.5 of words are in the 5000 most common words
    76.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 4
    Total number of words is 5485
    Total number of unique words is 1321
    50.5 of words are in the 2000 most common words
    71.6 of words are in the 5000 most common words
    78.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 5
    Total number of words is 5424
    Total number of unique words is 1317
    49.3 of words are in the 2000 most common words
    68.3 of words are in the 5000 most common words
    76.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 6
    Total number of words is 5467
    Total number of unique words is 1387
    48.3 of words are in the 2000 most common words
    69.6 of words are in the 5000 most common words
    76.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Nedw - 7
    Total number of words is 4632
    Total number of unique words is 1363
    47.5 of words are in the 2000 most common words
    67.7 of words are in the 5000 most common words
    74.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.